Karel Mander, het schilder-boeck preface and index

IV
Extract oft Copie van de Privilegie.
Op den 19. Iulij, Anno 1603. hebben de Staten Generael der vereenighde Nederlanden, Passchier van VVestbusch, Boeckvercooper tot Haerlem, gheconsenteert, consenteren en octroyeren hem midts desen, dat hy alleene binnen dese vereenighde Provincien, gheduerende den tijdt van acht Iaren naestcomende, in de Nederlandtsche en
andertalen sal moghen doen drucken, uytgheven en vercoopen, het Schilder-Boeck. Waer inne voor eerst de leer-lustighe Ieught den grondt der edel vry Schilder-Const in verscheyden deelen wort voorghedragen. Daer nae, in dry Deelen, het leven der vermaerde doorluchtighe Schilders des ouden en nieuwen tijts. En eyndlijck
d'Wtlegginghe op den Metamorphosin Publij Ovidij Nasonis: oock daer beneffens Wtbeeldinge der Figueren. Interdicerende ende verbiedende allen ende een yeghelijck, van wat conditie ofte qualiteyt hy zy, den voorsz. Schilder-Boeck, in't gheheel ofte deel, den voorsz. tijdt van acht Iaren gheduerende, binnen dese vereenighde Landen naer te drucken, ofte elders naeghedruckt in de selve te brenghen, om ghedistribueert te worden in eenigher manieren, sonder consent van den voorsz. Passchier van
VVestbusch, op de verbeurte van alsulcke naer ghedruckte Exemplaren, ende
daerenboven van de somme van dry hondert ponden van veertigh grooten: t'appliceren een derdendeel voor den Officier, een ander derdendeel voor den Armen, ende t'resterende derdendeel voor den voorsz. VVstbusch. Aldus ghedaen ende
gheoctroyeert ter Vergaderinghe van de voornoemde Heeren Staten Generael, ten
daghe ende Iare als boven, in s'Graven Haghe.
Onder stondt,
N. van Berckost.
Ter Ordonnantie van de selve Heeren Staten.
C. Aerssens.


Erntfeste, Achtbare, Eerweerde, Wijse, en seer voorsienighe Heeren, mijn Heeren, d'Heer Niclaes Suyker Schout, d'Heeren Burgermeesteren, midtsgaders Vroedtschappe, en Regeerders der wijdt vermaerde edel Stadt Haerlem, mijn goetgunstighe en ghebiedende Heeren.
Nademael seer eervveerdighe Heeren, dat ick langen tijdt my veel vvilligher als
vermoghende hebbe bevonden, V.E. eenige dienstbaerheyt oft aengenaem
danckbaerheyt te bevvijsen, om eenvuldigh mijn vvelmeenende ghemoedt met een vvercklijck teecken t'openbaren, voor de ghenaedlijcke, redelijcke, en loflijcke regeringhe en bescherminghe, die ick als een mede-borgher deser edel ouder
vermaerde Stadt Haerlem, door Gods goedertierenheyt, met ander ingheboorne en invvoonderen gheniete en deelachtigh ben. Ghelijck dan mijn Ambt is, my te gheneeren met Boeck-binden en vercoopen, en dat ick onlangs heb laten drucken een Boeck, ghenaemt het Schilder-Boeck, beschreven door Carel van Mander, die ontrent tvvintigh Iaren hier een borger deser Stadt is ghevveest. Soo heeft groote toegheneghentheyt my ghedronghen, dit uyt te gheven onder V.E. namen: het vvelck my ooc niet onvoeghlijck docht, om dies vville dat dese loflijcke Stadt van heel ouden tijdt af altijt met seer edel gheesten in de Schilder-const is begaeft ghevveest, ghelijck of Haerlem een milde Voedstervrouvv deser Const en haerder oeffenaers oyt vvaer ghevveest, en noch teghenvvoordigh is. Devvijl oock dat sich deser Const hebben ghevveerdight, Keysers, Coninghen, en de meeste Princen der VVeerelt: soo heb ick oock eenichsins hope en vertrouvven, dat mijn E. Heeren, mijn cleenheyt oversiende, sullen, als liefhebbers van alle constighe oeffeninghen en edel vvetenschappen, mijn goetjonsticheyt en goetvvillicheyt oock met soo goeden ooghen aensien, en met vvilligher herten aennemen in danck. Des ick dit V.E. mijn ghebiedende Heeren, opoffer en aenbiede, met oock mijn vermoghen, om onderdanighlijck te ghehoorsamen mijne E. Heeren. Biddende den Almoghenden Heere, V.E. te behoeden en sparen in langh gheduerighe vvelvaert, gheluckighe, loflijcke, en salighe regeringhe. Te Haerlem, den eersten Decembris, 1604.
Van V. E. ootmoedighen en onderdanighen dienaer, Passchier van Westbusch.
Aen seer Achtbaren, Erentfesten, en Const-liefdigen Heer Melchior
Wijntgis: eerst raedt, en generael Meester van der Munten der vereenighde Nederlanden: nu Meester van de Munt des Landts, en Graeflijckheyt Zeelandt, mijnen besonderen Heer en goeden vrient.
Om dat in de gantsche Natuere onder Menschen, tot vasten, ghemeenen spoedighen welstandt, niet nutter, bequamer, noch beter is, dan onderlinge lieflijck en vredigh t'onderhouden suyver oprechte vrientschap; en dat daerenteghen door te oeffenen nijdighe bitter vyandtschap, de Weerelt in't alderdiepste verderf jammerlijck comt te vervallen: Soo vind'ick my ghenoech door noodlijcke oorsaken ghedronghen, en willigh, aen u, mijn goet-jonstigh Heer, en hertlijck vriendt, mijns herten vriendt-houdige ghenegentheyt, nae mijn gheringhe macht te bevestigen, daedlijck te bewijsen en openbaer te maken, om ten minsten een cleen danckbare vriendlijcke wraeck te doen over de voorhenen ontfangen vriendtschappen, daer V.E. my verre in overtroffen en verwonnen heeft. Doch is my (nae mijn duncken) in langen tijdt geenen middel soo voeghlijck voorgecomen als desen, dat is, dit mijn Boeck (de Ieught aenleerende den grondt der edel vry Schilder-Const) V.E. in aller eerbiedinghe op t'offeren. Doe ick doch te vooren, sonder eenighen hooghen staet t'Aenmarcken, hadde rontom ghesien, alleen daer toe als weerdigh uyt te kiesen yemandt, die onse Const door rechte kennis in liefden ernstigh was toeghedaen, ghelijck V.E.
voorneemlijck in der daedt en in aller volcomenheyt is: soo dat ick ghewis verhope, dat mijn aenbiedinge sal comen ter plaetse, daerse niet met dweersen ooghen aengesien en werdt: te meer, dat het Rijm-dicht is, en dat V.E. verscheyden spraeck en letter-condigh de Dicht-Const oock somtijts uyt lust verstandigh oeffent, alst zijn noodtsake ghehenghen willen, en sal dan de slechtheyt van mijn Musa niet chimpigh, maer jonstigh en vriendlijck in zijn tegenwoordicheyt belacht oft toeghelacchen word daer nae soetlijck omhelst, en ontfanghen, om datse met allen vlijt den aerdt en wesen van zijn lieve vriendinne de edel Schilder-Const loflijck en eerlijck in alle deelen nae vermoghen teelt, baert, en voor ooghen stelt. Alree door soo goet betrouwen versekert, is onse Schilder-Const self vrolijck en hertlijck verblijdt, siende haer soo weerdt en wel ghewilt, en dit haer Boeck in haer beminders handen soo dancklijck aenghenomen te worden, ghelijck sy wel grootlijcx oorsaeck heeft te verheughen: want en hadde sy geen sulcke edel beminders, sy self, en haer constighe ghebruyckers, sonder in eeren opstyghen oft verheven worden, souden onder ander grove handt-wercken en handt-werckers gherekent, in oneeren en verachtinghe midden t'onwetende verstandloos volck moeten blijven. maer t'gheluck oft goedertieren Avontuere voeght gemeenlijck in alle Eeuwen oft tijden, dat onse Const, en haer constighe oeffenaers, eenighe treflijcke goede Liefhebbers zijn toeghedaen. Den ouden Grieckschen Schilder Bularchus hadde tot beminder der Lydischen Coningh Candaulum. Den Thebeschen Aristides hadde Mnason, Tyran oft Coningh van Elatea, en den Natolischen Coningh Attalum. Protogenes, Schilder van Caunus, hadde den Egyptschen Coningh Demetrium. Pamphilus en Melanthus hadden Aratum en Tholomeum. Apelles hadde Alexandrum, en Zeuxis d'Agrigentijnen. Voort nae dese oude, Ioannes van Eyck hadde den Graef Philips van Charlois: Albert Durer, Carolum Quintum: Hans Holbeen, Henricum de achtste, Coningh van Enghelandt. Franciscus Monsignori hadde den Marquijs van Mantua. Michael Agnolo, en Rafael van Vrbijn, de Const-liefdighe Pausen: Sprangher, en Hans van Aken, den Keyser Rhodolphum, en wy hebben Melchior, mijnen Meoenas, oft om beter seggen, Apollo, welcken ick mijn slecht onghehavent ghedicht, een eenigh Schaepken te ghelijcken, nu gantsch opdraghe en offere. Dat welcke V.E. soo willigh aenneme, als of het van vermoghender handt der uytnemende Dichters, waer een hondert-foudighe Hecatombe, d'onvolcomen gave met de goetwillicheyt des ghevers bedeckende en oversiende. Vwer E. dan niet langher ophoudende, oft van Zijn belangh verhinderende, bidde den eenighen oorsaker aller volcomenheyt en schoonheyt, dat hy u, mijnen Heer en goeden vriendt, gheve en verleene alle Zijns herten goeden wensch en begheeren. T'Hemskerck, op't huys van Sevenbergh, den derden Iunij, 1603.
Van uwer E. goetwilligh vriendt en dienaer,
Carel van Mander, Schilder.
Voor-reden, op den grondt der edel vry Schilder-const.
De seer vermaecklijcke vernuft-barende edel Schilder-const, natuerlijcke Voedster van alle deughtsaem Consten en wetenschappen (ghelijck den letter-condigen Gheleerden ghenoegh kenlijck is) was by ben meesten Heeren, en hoogh-gheleerden, oyt in seer hoogher eeren en weerden: Iae by den ouden wijsen Griecken in sulcken aensien, dat syse ten tijde van den constighen Schilder Pamphilus, by den anderen vrye Consten in ghelijcken graet oft plaetse der eeren stelden. maer of nu in oft door dit t'saemvoeghen onse uytnemende Schilder-const, door haer weerdighe tegenwoordicheyt oft bycomst den anderen Consten niet meerder eere heeft toegelangt, dan sy van henlieder gheselschaps weerdicheyt weghen heeft ontfanghen, wat ick daer van ghevoele wil ick geeren verswijghen, om niet met dweersen ooghen te worden berispt, qualijck ghedanckt, oft veel tistenissen te veroorsaken. T'is niet te wederspreken doch, oft sy en is by de ander haer plaetse wel weerdigh, van waer sy noyt van yemandt is uytghestooten gheworden, des sy te rechten wel vry mach
gheheeten worden. Het bevestighen oock haer edelheyt, en hooghweerdicheyt, veel oude heerlijcke ghedachtnissen en daden. Eerstlijck, waren noyt ander vry Consten in soo groot achtinghe nerghen, datse by verbodt niet waren toeghelaten den
ghemeenen volcke te leeren: ghelijck het met de Schilder-const sich heeft toeghedraghen, daer voortijts niemandt dan Edelen gheboren de selve toeghelaten was te leeren.Institus, lib. 2. paragrapho 27. Daer beneffens staet noch des Roomschen Caesaris Iustitiani Wet, dat eens anders beschildert bardt, oft penneel, den constigen Schilder mach eygen worden en volghen, als hy daer op gheschildert heeft: maer niet eens anders Pergament, oft Papier, moet volghen den constighen Schrijver, al hadd' hyer met gulden Letteren op gheschreven: dan blijft den eyghenaer eyghen toe behoorende. Noch is t'Aenmercken, wat schoone heerlijcke zeghe-teeckenen onse Pictura tot haer vercieringhe heeft. Hier sietmen alree des grooten Alexanders weereltschen Conings-staf met Apellis Pinceelen vereenight, en t'samen ghebonden ophangen: ginder d'alderschoonste Campaspe den Schilders deel wesen. Elder t'goudt des Lydischen Conings Candauli in waghe teghen de Schilderije Bularchi. Hier den rijckdom der Steden, teghen Tafereelen van Apelles, Echion, Melanthus, en
Nicomachus. Daer staet teghen een vierverwigh stuck van Apelles een mudde vol goudt: en elder ligghen tachtentigh Talenten gouts voor een Medea en Aiax, geschildert door Timomachum. Noch verder liggen hondert Talenten voor een Tafereel van den constighen Aristides van Theben, ghecocht in eenen uytroep: En noch staet Coningh Attalus bedroeft, dat hem voor ses duysent Sesterces eenen gheschilderden Bacchus gheweyghert en ontseyt wort. maer dat noch te verwonderen is, siet, eenen rouwen doeck, vanApelles en Protogenes slechs een weynigh betrocken, wort meer geacht, als al de costlijcke stucken in't Paleys van Caesar. Oock is dit heerlijck, en prijslijck, dry Steden, Rhodes, Cicionia, en Siracusa, dancken met grooter eerbiedinge onse Const, datse door den wreeden Mars en rasende Bellona niet bloedigh verdorven zijn gheworden: dit zijn al uytnemende litteeckenen. maer die daer nieuwer begheerde, die en hoefde (soo't hem gheleghen waer) maer te gaen tot Praga, by den teghenwoordigen meesten Schilder-const-beminder der Weerelt, te weten, den Roomschen Caesar Rhodolphus de tweedde, sien in zijn Keyserlijcke wooninghe, en oock elder, in alle Const-camers der machtighe Lief-hebbers, alle d'uytnemende costlijcke stucken, ondersoeckende, overstaende, en rekenende yeders weerde en prijs, om te sien wat mercklijcke somme hy vinden sal. Ick acht, dat hy verwonderende veroorsaeckt sal wesen te bekennen, onse Schilder-const te zijn een edel uytnemende heerlijcke deughtsaem oeffeninghe, die voor geen ander Natuerlijcke, oft vry Consten te wijcken heeft. Ick dan (so veel het zy) een Oeffenaer, en naevolgher deser soo loflijcker Const, welcke (hoe weerdigh) ick verhope my niet onweerdigh sal achten, dat ick haren gront, aerdt, ghestalt en wesen, haer vernuftighe lieve naevolghende Ieught (soo veel ick vermach) voordraghe, ghelijck ick heel willigh ghenegen ben: te meer, dat ick niemant in onsen tijdt sagh, noch en vernam, soo treflijcke en ghenuechlijcke stoffe, tot nut der Const-liefdighe Ieught, by der handt nemen: ghelijck my oock een stoute begeerte aenlockte, hier in te volghen den verr'-voorhenen grooten en seer blinckenden Apelles, Antigonus, Xenocrates, en ander, onse oude voorganghers, welcke (als ghehoort sal worden) in Boecken hebben vervaet, en schriftlijck (nae hun wetenschap) alle de verborghentheden der Const, den jonge Schilders voor oogen ghestelt, en
gheopenbaert. Yemandt spraeck-condigher hadde moghen dit veel schoon-taliger en constiger te weghe brenghen: doch waer te besorghen, indien hy self geen Schilder en waer, dat hy in onse dinghen, en eyghenschappen, hem dickwils soude hebben verloopen: ghelijck het voortijden is gheschiet den Peripatetischen wijsghieren Phormion, die binnen Ephesien met cracht van wel segghen wilde uytbeelden alle de deughtsaem deelen en wetenschappen, die een uytnemende Hooftman behoeft te hebben: met welcks redenen den teghenwoordighen grooten krijghsman Hanibal niet dede dan lacchen, om de groote latendunckenheyt en onverstandicheyt, die hy in den Man verstondt te wesen. Ick hebbe dan, siende niemant met desen schrijf-lust oft yver bevrucht, sonder vergheefs na ander wachten, van over eenige Iaren van deser stoffe mijn tijtverdrijf en wandelen gemaeckt, en desen Schilder-consten grondt te stellen in Vlaemsch Rijm-ghedicht, aenghevangen, dewijl de Ieught veel tijts tot ghedicht gheneyght, oock beter van buyten onthoudt, en in ghedacht heeft. Ick hadde dit bestaende geen recht verstandt van de Fransche dicht-mate, dan evenwel geen behaghen in onse ghemeen oude mancke wijse. Ick segghe manck, om dat wy de reghelen niet op eenderley mate en gebruyckten? Daerom volghd' ick de langde van d'Italiaensche Octaven: dan op onse wijse oversleghen. Ick heb geen een-syllabige rijm-woorden, oft die op de leste syllabe den rijmclanck hebben, gebruyckt, dat zijn die del Fransche Masculin noemen, en ick op Vlaemsch staende rijm-woorden: maer hebbe overal genomen die den clanck op een nae lest hebben, die ick vallende noeme, en de Fransche Feminin. Hebbe oock vermijdt, die op twee nae de lest den clanck hebben, die ick struyckeldichten noem op d'Italische wijse, diese heeten Druccioli. Ick hadde vermijdt in hondert reghelen ghelijck rijm te stellen, dan met byvoeghen en anders can daer in wel overtreden zijn. Wtheemsche woorden heb ick niet heel vermijdt, om dies wille datse in onse dinghen somtijt soo ghenoemt, en anders qualijck gheseyt connen worden. T'hadde misschien den Dicht-verstandighen beter behaeght, dat ick dit mijn ghedicht met Fransche voeten hadde laten voort-treden: dan t'hadde my swaerder, en de Ieught duysterder moghen vallen. Ick bekenne wel, datmen Gallischer wijse, op Alexandrijnsche mate wel wat goets soude doen: dan daer hoeft groot opmerck, en langhen tijt toe, om vol schoon stoffe, en vloeyende te wesen: en bevinde ooc seer goet, en wel luydende, datmen zijn tweedde syllabe altijts hardt oft langh neme, en d'eerste cort ghelijck sulcx in onse sprake eerst in't gebruyck is ghecomen door den grooten Dichter d'Heer Ian van Hout, Pensionaris der stadt Leyden, die uyt Petrarcha, Ronsard, en ander, sulcx van in zijn jeught waerghenomen, en ghevolght heeft. Nu ick van de Dicht-const beginne verhalen, wil ick (als oft hier voeghde) heel cort mijn ghevoelen, en welmeyninghe daer van segghen, te weten, van de opstijghende, en by ons in swanck comende Fransche wijse en maet, stellende eenighe voorbeelden van goede en quade reghelen. Eerst, in de Commune van thien en elf syllaben, desen regel van elven, met zijn feminijn oft vallende rijm, acht ick goet:
Schoon jonghe Ieught, Meestersse van mijn leven.
Goet, om dat hy binnen zijnen vier-syllabighen rust-clanck begrijpt eenen volcomen sin, en cier-woorden by zijn stoffigh woordt, dat de Latijnen seghen Adiectivum by het Substantivum. Oock om dat t'ghevolgh des regels eenen volcomen sin in hem selven begrijpt, sonder van t'naevolgende te moeten ontleenen. Desen volghenden van thien syllaben, met staenden rijm, is niet soo goet:
Een Man die wel ervaren is ter Zee.
Want zijnen rust-clanck comende op wel, moet van t'naevolgende ontleenen. Nu
aengaende de ses-voetige Alexandrijnen, van twaelf en derthien syllaben, die op de seste den rust-clanck hebben, acht ick desen regel van derthienen goet:
In Gods gheplanten Hof, in't lustigh Ooftigh Eden.
Want hy binnen rust-clanck, en in zijn gheheel, volcomen sin begrijpt. Desen anderen van twaelf, gantsch quaet, oft slecht.
Daerom ick bidd' u, wilt noch lijdtsaem wesen: want.
Om dat hy buyten zijnen rust-clanck moet ontleenen, noch lijdtsaem wesen: oock, om dat hy in zijn geheel niet en besluyt, noch begrijpt: en dat, want, moet van den naevolghenden regel ontleenen: daerom can want, noch maer, oft derghelijcke, voor cesure oft rust-clanck, noch rijm t'eynden regel, niet bestaen, als men yet te dege wil doen. Ten anderen, is desen lesten regel, uytgenomen t'woort lijdtsaem, niet anders als ghemeenen slechten huys-praet, daer d'Alexandrijne, als sy met verstandt niet wel ghecastijdt en zijn, om hun langte seer toe gheneghen zijn: maer den voorighen van derthienen, is vol schoon stoffe van woorden, en cier-woorden, en van allen
huys-praet afgescheyden. Dees voorbeelden, en weynigh woorden, acht ick genoech, om mijn meeninghe bekent te maken. Nu zijnder wel eenige dinghen meer by sommighe onsen Nederlandtsche Dichters in ghebruyck, die my niet bevallen, die
oock niet te verantwoorden zijn: dat sy niet achtende op t'smilten der vocalen, brenghen een woordt, dat met een enckel vocael eyndight, teghen een an- der, dat met een enckel vocael begint, en by datmen aen de syllaben der regelen bevindt, daer geen versmiltinge waer en nemen, sonderlinghe alst hun soo te pas comt: gelijck als men seggen soude, de achste, de elfste, de ander, geacht, en dergelijcke: dan als men seght te eer, de eerste, te hebben, en sulcke meer, die met een enckel vocael tegen een dubbel comen, daer bevind' ick noodlijck geen smiltinghe te moeten volgen, acht oock den toeblaes h.neffens de vocael so crachtigh als een ander vocael te wesen. Nu saegh ick noch geern een gemeen overeencomst van den geslachten, getalen, en dergelijcke dingen, gelijck by den Fransoysen, en ander volcken wort ghebruyckt: want sy segghen tot een Man Seigneur, en Signor, maer wy segghen Heer, en elder Heere, Siel, en Siele, Eeer, en Eere, en, en ende, en veranderen, naer het ons in syllaben oft rijmen te pas comt. Hier in, en in meer, sal traeghlijck voorsien worden: want veel gebreken (daer ick my niet suyver van roem) vind' ick, die wel verbeteringe behoefden: welcke ick verstandighe, diens werck het is, overgheve, en bevolen laet. En keere my tot mijn Schilder-jeught, welcke ick my hebbe onderstaen te leeren schilderen, en niet dichten. Daerom segh ick zijnder nu bequaem, oft begrijplijcke jonghe gheesten oft vaten, tot onse Schilder-constleer-liefdigh oft lustigh wesende, welcker Sielen uyt de seer hooghe hooghte afstijghende, zijn doorghevaren ter gheluckigher tijt, de vernuft-barighste
Hemel-teeckenen oft lichten, doe sy den lichamen met een roerende leven toeghevoeght zijn gheworden, oft die in't ghenieten van der eerster Locht uyt soo goede gesterten hebben ghesoghen, oft ingheslorpt een gantsche toegheneghentheyt, in onse Schilder-const behendigh te wesen, op Philosoophsche wijse te spreken, die moghen desen mijnen willighen dienst dancklijck aennemen, en snel-geestigh opmercklijck achten op d'onderwijsighe deelen, die ick in desen mijnen Schilder-consten gront, oft gantschen Schilder-boeck, hen voor ooghen stelle oft voordraghe. Ick verhope dat sy geen cleen voordeel oft nut daer door deelachtigh sullen worden. Hier toe soud' ick hen geern een willigh hert aenspreken, en eenen moedt geven. Gelijck de voortijtsche Roomsche Hooftmannen plochten, die door
constighe vermaninghen, aen t'spies-swicken der krijghslieden, hun vrymoedicheyt levende verweckt te wesen conden mercken: Soo bespreeck ick, datse onvertsaeghdlijck toetreden, en aengrijpen voor eerst het besonderste deel der Consten, te weten, een Menschlijck beeldt te leeren stellen, oock eyndlijck alle ander omstandighe deelen t'omhelsen, oft immers als Natuere en Geest anders niet willen toelaten, eenigh besonder deel, om daer in uytnemende te moghen worden: want het niet daeghlijcx gheschiet, dat een alleen alles vermagh, leeren, begrijpen, oft in alles uytnemende worden can. Sulcx bevintmen onder onse Const, van in den ouden oft Antijcken tijt te wesen toeghegaen, dat d'een in d'een, en d'ander in d'ander geschickter en beter Meester gheweest is, gelijck men in hun levens sal bevinden. Want Apollodorus leyde sonderlingh toe op de schoonheyt. Zeuxis maeckte te groote hoofden: maer was goet Fruyt-schilder. Eumarus ghewende hem alles te doen nae t'leven. Protogenes con eerst maer scheepkens schilderen. Apelles was in alles gracelijck. Parasius, goet van omtreck. Demon, vol inventien. Tymanthes, verstandigh: in zijn werck was altijts eenighen verborghen sin oft meyninghe. Pamphilus was gheleert. Nicomachus, veerdigh. Athenion, diepsinnigh. Nicophanes, net en suyver, Amulius, schoon van verwen. Pausias, fraey
van kinderen, en bloemen. Asclepiodorus, goet van mate, oft proportie. Amphyon, van ordineren. Serapio, fraey in't groote. Pyreicus, in't cleen. Anthiphilus, in cleen, en groot. Dionisius con alleen Menschen beelden schilderen. Euphranor, alles. Nicias, beesten, besonder Honden. Nicophanes, copieren, en was suyver in zijn werck.Mechopanes, te rouw in zijn verwen. Nealces, fraey van uytbeeldinghe.
Aristides, van affecten. Clesides, nae t'leven, oock by onthoudt: en Ludius, van Landtschap. De selve verscheydenheden salmen oock vinden by den dees-tijdtsche Italianen en Nederlanders te zijn geweest, hier te lang te verhalen: waer by de Ieught gheleert sal wesen, om in de Const volherden, te grijpen nae t'ghene Natuere meest aenbiedt. Ist niet de volcomenheyt in beelden en Historien, soo mach het wesen Beesten, Keuckenen, Fruyten, Bloemen, Landtschappen, Metselrijen, Prospectiven, Compartimenten, Grotissen, Nachten, branden, Conterfeytselen nae t'leven, Zeen, en Schepen, oft soo yet anders te schilderen. maer boven al behoort oft behoeft yeder op t'uyterste yverigh en vyerigh te trachten, om d'eenighe opperste heerschappije onser Consten tot hem te trecken en te vercrijghen, waer toe men sonder eenigh ghevaer, krijgh oft bloetvergieten, gheraken can, als men maer ernstigh met stadighen vlijt de milde Natuere te baet comt: ghelijck ick nu voor eerst mijn lieve Schilder-Ieught, met een hertlijcke vroylijcke aenporrende vermaninghe, ben lustigh daerom t'haren besten aen te spreken, en met eenen haer te raden, geensins afgescheyden, noch vreemt te wesen van alle deught, eere, vriendlijckheyt, en beleeftheyt, dat welcke doch stadighe, trouwe, en ghemeensaem ghesellinnen der Consten, by alle edel fraey gheesten behooren te wesen. Vaert wel.
Carolo Vermandero, poetae et pictori ingeniosissimo, optime de faeculo merito.
O Qui carmine, quiq ue penicillo
Romanos proceres, meosque Belgas
Pavisti toties: novoa libro
De Flandris Batavisque sic mereris:
Dic o Carole, saeculi voluptas,
Ecquae praemia saeculum rependet? Nam valde insipidum sit improbumque Si neget tibi debitos honores.
Non tu chrysolithos, gravesque, myrrhas, Non crystallina flexa, non smaragdos, Non quos Thimica lima perpolivit Annellos cupis. Ergo quid rependet Tantis pro meritis, honoribusque?
Si quid judico, magne vir: mereris Cani carmine, sed tui Maronis,
Dignum dignus ut intonet Poeta,
Idem, judicio meo, mereris Tradi postgenitis, foroque poni Pietà conspiciendus in tabella Parrhasì, puta, Zeuxidisve. Sed quis Os hùc suggeret optimi Poetae, Pictorumque, celebrium colores?
Haec nos cura coqnit, nec invenitur Aut Pictor satis aptus aut Poeta.
Quare o Carole, si cupis videri,
Et qualis fueris legi, necesse est
Ipse ut sis tibi Pictor & Poëta.
P. SCRIVERIUS H.
Lugduni Batavorum, clo .Io .c.IIII.
Pro prid. Id. Mart.
*6v
Ode, op het Schilder-Boeck van den Const-rijcken Carel van Mander.
TSus Timmermans en Smeden hardt gheclop,
Ghy krijghs-rommoer van trom en bus houdt op,
Ghy weer, windt, locht, wilt u gheruys bedwinghen,
Weest stil, en wilt hier geen ghetier voortbringhen:
Dat ghy niet stoort in sijnen stillen sin
Van Mander, daer hy nu soo diep is in,
Dat d'effenheyt van sijne cloeck' indachten
Niet over hoop gh'en stoot met u rouw schachten.
Sijn Schilder-gheest ontwerpt en teeckent vast
Een schoon nieuw beeldt (daer op hy neerstich past)
Een beeldt, dat noyt te vooren Schilder maeckte,
Oft immers noyt sijn rechte wesen raeckte.
Niet dat hy maelt door eenigh fijn pinceel
Een beeldt met verf op eenigh glat paneel: maer in't taeffreel van sijn gheschaefde sinnen Gaet hy een beeldt, dat lijfloos is, beginnen.
T'is oock gheen beeldt, dat in het wat'righ oogh
Gheeft sijnen schijn: maer welckes recht vertoogh T'gheest-vlammigh oogh der Hemel-lichte sinnen Can alleleen ontfanghen wel van binnen.
Der Schilder-const (segh ick) het naeckte beeldt,
Een oprecht beeldt der beelden hy ons teelt,
Een alghemeen patroon van alle saken,
Die yemandt wil door beeldtenis nae maken:
Want soo slechts dit alleen wordt wel beooght,
End' naeghevolght, siet, stracx sal sijn vertooght Volcomentlijck, en levendigh met allen,
Dat eenichsins ons in't ghesicht can vallen,
En dat soo fraey en net, dat self de Mey,
Die fraey bemaelt soo menigh veldt en wey,
Als Schilder groot des Weerelts, niet sou moghen Sijn Tulipa veelverwigh bet vertoghen.
Wat is dan dit voor beeldt, dus Conste-rijck,
Dat ghy daer met maeckt alle dings ghelijck?
Alleens of g'hadt maer eenen silvren beker,
Daer met ghy dan voortaen daer nae voorseker
Soudt maken nae, van wat fatsoen ghy woudt,
Seer lichtelijck, schoon bekers menichfout.
Ghewisselijck, hoe constlijck oock regierde Parasius t'pinceel, hoe wel't oock stierde
Apelles cloeck, oft Zeuxis wijdt vermaert,
(Daer van de eer noch door de Weerelt vaert,)
Sulcx dat de dees der Voglen scherpe ooghen Met sijnen druyf gheschildert heeft bedroghen.
End' of wel schoon Parasius t'ghesicht
Van Zeuxis self deed soo een loos bericht,
Dat hy sijn verf voor een gordijn aenschouwde,
Die op't taeffreel sick open en toe vouwde:
*7r
Of oock alschoon Apelles wordt gheseght
Door Schilder-const te hebben aenghehecht Aen muer en wandt, het ghene datmen dochte,
Dat geene Const t'afschilderen vermochte:
Wie van haer al nochtans heeft oyt ghedaen
Een schildery soo constigh, die mocht staen Als een Meesters', om alle beeldtenissen Te maken nae natuerlijck, sonder missen:
Ghelijck als soeckt de Philosooph een steen,
Die dienen sou tot alles in't ghemeen,
Om alle sieckt' end' quale te ghenesen,
End' al metael te gheven beter wesen?
Siet, soo een Beeldt der schoone Schilder-Const
maeckt Mander hier, u Schilder-jeught tot gonst.
Hy wijst oock aen, wie dat de Ouders waren,
Die dese Const begosten eerst te baren:
Haer Vaders wie, als Charmas, Dinias,
Timagoras daer nae, end' Phidias:
Haer Moeders oock, Olympias, Irene,
Lala de maeght, Calypso, Alcistene:
In't cort, de wiegh' end' t'kindtsheyt van dit beeldt
En heeft ons hier van Mander niet verheelt:
Haer queeckers oock, en Voedsters gaet hy toonen, Haer Cieraers mee, die met een rijck beschoonen
Allencxkens haer in haer volmaeckt cieraet
Dus stelden voort, als nu sy daer in staet.
Waer in hy dan maer een groof faut bedrijvet,
Soo hy sich self daer onder niet en schrijvet
Als principael: want hebben sy dit Beeldt,
Elck nae sijn macht, verciert end' bejuweelt,
D'een met een ringh, en d'ander met een keten, Dees met een bagg', en die, ist wel te weten
Met wat ghesteent: soo heeft van Mander haer
Versorght een Croon van enckel peerlen claer. Daerom dan weer, ghy sinnelijcke Maghet,
Ghy Schilder-Const, hem sijne eer toedraghet:
Midts dat hy u hier afgheschildert heeft,
Dus gheestichlijck, dat ghy nu eeuwich leeft:
Wilt weer aen hem u Schilder-macht besteden,
Het beeldt zijns naems maelt af met groote leden,
Niet in een doeck oft berdt, datm' hanghen can
In Kerck oft huys, maer op het rondt ghespan Van't ruyme doeck des Hemels wijdt verbreedet, Oft waghenschot, dat d'Aerd rontsom becleedet.
maeckt soo de verf soo immeer duerigh vast,
Dat nemmermeer die werde aenghetast Van't stof oft roock der doo verghetenisse,
Die immermeer dit beeldt sijns faems uytwisse. A.V.M.
*7v
Sonnet.
Comt leer-lustighe Ieught, wilt ghy grondigh verstaen
D'edel vry Schilder-Const, daer door men werdt vermaert: Siet, hier is Manders Boeck, dat u t'secreet verclaert,
Hoe ghy beginnen moet, en neerstigh voort moet gaen.
Hy u bereydt het padt, en wijst u duydlijck aen Den wegh die ghy moet in. Dus volght hem onvervaert,
En grijpt een cloecken moedt: want hy heeft niet ghespaert, Om u al te voldoen, en geensins mis te slaen.
Nu rester maer alleen, dat ghy hem danckbaer zijt,
En dadelijck betoont u neersticheyt met vlijt:
Oft anders ist al niet, zijn moeyt blijft u verloren.
Nochtans soo sal de faem, met Trompetten gheclanck, Verbreyden Manders eer, in al s'Weerelts omvanck,
En u loyheyt en sal zijn lof niet connen smoren.
Ionckheyt faelgeert. P. Bor.
1.
Wat sal Momus nu doch aenrechten?
Hier is geen stof om te bevechten,
Noch te berispen, hoe nau hy siet:
Al had hy Argus hondert ooghen,
Soo can hy hier geen fauten tooghen,
Noch Manders werck verbeteren niet.
2.
Nochtans sullen eenighe dooren
Haer onverstandt haest laten hooren,
Oock luyaerts, die selfs niet willen doen,
Die sullent noch derven misprijsen,
Last'ren en schelden met afgrijsen,
En steken seer fel als schorpioen.
3.
maer wat sal baten al haer baffen?
Haer self sullense onrust schaffen,
Elck openbaren wat datse zijn:
Die nijdicheyt boos, die in haer groeyt,
Sal te recht werden van elck verfoeyt,
Dies sy sullen bersten van fenijn.
4.
Dit is altijt t'loon der Zoïlisten,
Die stadigh teghen goet werck twisten,
En selfs niet goets connen brenghen voort:
Sy zijn seer licht te onderkennen
Aen haer quaetspreken, schimpigh schennen: Om eel Const en deught zijnse verstoort.
5.
Dies niettemin sal Mander leven,
En naer zijn doot blijven verheven By alle vrome Const-beminders,
Die haren tijdt eerlijck besteeden,
Sullen altijts zijn lof verbreeden,
En versmaden des deuchts verslinders.
6.
Hoe soet en ernstigh is zijn vermaen,
Dat de Ieught ledicheyt sal versmaen,
En waernemen den costlijcken tijdt:
Met wat honich-vloeyender talen
Lockt hy de Ieught, om niet te dwalen,
Tot eere, voordeel, en haer profijt.
7.
Niet isser dat hy heeft vergeten Den Const-lieuende te doen weten,
Van al dat tot t'wel-schildren behoort,
Soo wel t'inventeren, als wercken, Teeckenen, trecken, wel te mercken,
Schoon te coleuren aen elcken oort.
8.
Dit heeft hy al cierlijck beschreven,
Met Exemplen betoont daer neven,
Om de Lesers te maken lustigh
Van t'lesen tot t'wercken te treden,
En te schildren veel fraeyicheden,
De gheesten te vermaken rustigh.
9.
En om de swaerheyt niet te vreesen, Gheeft hy oock in zijn Boeck te lesen T'leven van veel Constenaers vermaert: Niet alleen oude, maer oock jonghen: VViens lof en prijs noch werdt ghesonghen, Nochtans niet volghlijck in al haer aerdt. 10.
Des Poeets Ovidij segghen Heeft hy constigh derven uytlegghen,
Tot behulp van d'een en van d'ander:
Iae al dat behoort tot de Conste,
Schenckt hy mild'lijck. Dus roept uyt jonste, Lof en prys zy Carel van Mander.
P. Bor.
*8r
Tot Carel van Mander, op zijn Schilder-Boeck,
Sonnet.
Der Menschen cloeck vernuft noyt stouter Const voortbracht,
Als die den Mensch, end' al dat schietlijck gaet verdwijnen,
Oft sijn ghedaent verliest, met welcken oft met quijnen,
Met een uytbeeldend' stuck langh leven gheven tracht.
Die Schilder-Const, die door een gheestigh denckens cracht,
Dat eertijts is ghebeurt, met vreucht, oft oock met pijnen,
Den Mensch voor d'ooghen set, en daedlijck doet verschijnen:
Iae selver oock den Mensch, als hem de langhe nacht
Brengt in't verghetel-boeck, sijn wesen gaet verlanghen:
Is hier in soo vernuft, dat of men wil oft niet
Haer boven alle Const vernuftheyts prijs moet langhen.
maer in den prijs met-deelt die geen arbeyt ontsiet,
(Als ghy nu Mander doet) al sijn verstandt te hanghen,
Om yeder een hier in te gheven cloeck bediedt.
2.
En ist niet vreemt, dat veel, oock onder wijse luyden,
Die trachten nacht en dagh by Son en by de lamp,
Om naer haer doot in naem te gheven niemant camp,
De Schilder-Konst licht achte, off' hadt niet te beduyden?
Al leerts' ons anders niet, als dat de gheen die huyden In goeden doene leeft, en morghen dwijnt in damp,
Door haer noch langh hier blijft: jae dat des lichaems ramp Oft leempte niet en can sijn schildery' uytruyden:
Soo soud' t'eergierigh volck noch echter groote eer Dees stomme Poësy ghedwonghen sijn te gheven,
Dewijl dat sy nae doot noch langer tijdt brengt weer
Het wesen van den Mensch, dat rasch hier is verdreven:
Iae dickmael meer als t'schrift tot stichtingh streckt en leer:
Want treflijck wesen wijst den Menschen oock haer leven.
3.
maer heeft de Schildery, noch yemandt vraghen mocht,
Niet anders om het lijf, als dats' ons stelt te vooren
Het wesen van den gheen, die w'hebben hier verlooren?
O Neen. Sy stelt voor t'oogh, al dat den Mensch oyt docht
Te sijn, oft connen sijn, op aerdt, oft in de locht:
Al wat oock t'losse schrift in't schrijven moet versmooren,
Dat doets' in t'oogh u sien, end' in u hert te hooren:
Iae brengt dickmael te weegh oock meer als t'schrift verknocht:
Want t'Spreeckwoordt seyt seer wel, dat t'sien gaet voor het segghen, En gheeft al meer invals, als t'schrift van pen oft stift:
Vermaeckt oock sonderlingh, daer t'schrift heel by laet legghen.
maer Mander, ghy reyckt uyt van beyds een schoone ghift,
Dat Goltzï constig' handt met verruw' gaet uytlegghen,
Dat doet ghy meed: en leght t'oock uyt met u gheschrift.
Petrus van Veen.
*8v
Iacob Claesz. tot den Const-rijcken Mr. Carel van Mander, Sonnet.
Wat hoeftmen prijsen dy, die sick doch ghenoech prijst,
O Mander! door't betoogh van dijn prijslijcke wercken:
Nochtans dewyl prijs prijs toecomt in alle percken,
Soo moetmen prijsen dy, die sich prijs waerdt bewijst.
T'is dijn lustlijcke lust, daer door lust in ons rijst Te prijsen dijnen lust, die lust in ons comt stercken,
Om dijnen lust met lust eens lustelijck t'Aenmercken:
En die te prijsen dan, t'spijt Momus die't begrijst.
Wie soud' niet prijsen doch dijn lust niet om volprijsen,
Dijn lust die ander prijst, ander gaet onderwijsen,
En als een Leyd-steer stiert tot kennis en verstandt.
Dijn hert, dijn sin, dijn mondt, dijn handen, en dijn ooghen Const-saeyend' eysschen prijs; als ons dit Boeck can tooghen,
En oock wel is bekent in menigh Stadt en Landt.
Bemint en hoopt.
Wel aen mijn Luyte schoon, ghedooght doch goedertierigh, Dat ick uw' snaren slae: en speel op u manierigh
Een Lof-sangh, soo't betaemt:
Voor Een, t'is noodigh: want soo wy dat niet en deden, T'ghemoedt ons wroeghen sou, van groot onachtsaemheden,
En blijven heel beschaemt.
Aldergrootste t'allen tijden
Hoortmen Godes naem belijden:
Hy voedt, en troost al dat leeft:
Sijn cracht en verborgentheden Volckeren leert, end' elck mede VVonderlijck sijn Consten gheeft.
Musen jaghen droefheyts smerten Door ghesangh uyt droeve herten:
Prijsen Godes goetheyt seer.
Pieriden gieten hare gaven
In elcx hert, en coment laven,
In Pegasums soete meer.
Yv'righ worden dan Poëten,
Maken condt (als goe Propheten)
Godes lof: dit sietmen wel
Aen dy, Mandre, vriendt vol eeren:
Hoe du pooght dijn pondt te meeren
Elcker een, door letter-spel.
Den tijdt di-er veel ontvaret,
En voor niemant tijdt en sparet:
Is dy costlijck ende duer:
VVant du grijpt met beyd' dijn handen
Die, en sluyt in vaste banden,
Sonder t'achten d'arbeydt suer:
Nacht en dagh t'gheduerigh schrijven (Segh ick) nae dijn huys-bedrijven: VVort de leerlingh hier bekent,
Die met ernst pooght te lesen
T'Schilder-boeck, wel weerdt ghepresen: Dat g'hem schenckt tot een present.
Bartjens.
Godt is mijn heyl.
**1r
Carel vriendt, het waer wel tijdt,
Dat mijn Pen schreef, t'uwer eeren,
Vwen lof, in Momi spijt:
Doch wie can den selven meeren?
Niemandt: want dijn overheeren
In't ghedicht, bekent seer wijt,
Toont wel met u vlijtigh leeren,
Dat gh'een Man der Mannen sijt.
Recht moet recht zijn. Z. Heyns.
Sonnet, op het Schilder-boeck van C. v. M.
Ghy hoogh-begaefd', in Const van Schilderijen,
Draeght doch geen moedt, al is van duysent een Nau uws ghelijck. V goet verstands door reen,
Toont in d'hoovaerd te setten gants besijen.
Die Const is schoon, maer schoonder t'allen tijen Een constigh gheest, die gheestlijck hem laet leen: Dees, door GODS GHEEST, die gaef can onderscheen,
En oock door dien weet eyghen eer te mijen.
Soo Mander heeft ghebreydelt d'eyghen eer,
Dat ick (alst hoord') zijn lof niet dar uytspreken:
Dies swijght mijn Pen, die anders sou veel meer
Der nieuwer lof by d'oud' hebben verleken,
Heerlijck ten toon: daerom prijs' ick niet seer.
Hun eyghen strael, sal als de Son doorbreken.
Israël Iacobsz. tot Hoorn.
Clinck-ghedicht.
Also Pictura sou, met Pallas hulp, doorgronden
Dit Schilder const-rijck Boeck, de Ieught tot nut en baet,
D'ervaren grijs tot lof, van dees' heylsame daet
Was sy verwondert seer, en sprack ten selven stonden:
Aen dy ick grootlijcx ben, O Mander vriendt, verbonden.
Och of de Fata noyt afsneden dijnen draet:
Doch leven sal dijn Boeck, soo langh de Werelt staet.
By die de Pallas leer verstaen, en reyn vermonden.
Want al wat in my is, brengt ghy hier claer in't licht,
Also dat elck nae lust Const-vroedigh wort ghesticht.
Dies vaert voort, laet doch niet om Momus dijn moedt sincken, Die alle Const versmaedt, en selfs niet doen en can:
Soo sal mijn naem, en dijn, by elck Const-gierigh dan,
Als Phoebi stralen schoon, vol lofs en eeren blincken.
Elck toon betringh. I. Detringh.
Sonnet, oft Clinck-ghedicht.
O Mander, dit u werck, schand', eer, haet, liefd', recht strijdigh
(nae d'oordeel siend', oft blindt, der lesers) dy verweckt.
Den Mugghe-sifter doch der Consten aerdt begheckt:
Den Momus van ghelijck, en dichter dwaes Pierijdigh. maer siet in't teghendeel, voor laster, afgonst nijdigh,
Door Pallas kinders vroet dijn eere werdt ondeckt,
Met een recht liefdigh hert: want g'lijck Seylsteen naetreckt
Het ijser, noch al meer dijn Const hun lievers blijdigh.
O gulden eeuw' en tijdt, wel hem die dy beleeft,
Die ons den tweed' Hippiam begaeft van Gode gheeft,
Een Tucht-vaer, Meester goet der Schilders jonghe sinnen.
Een lof, jae t'leven oudt van menigh Const-vroet Man,
Een licht Ovidï claer, dies wilt hem loven dan,
O Red'ners, Schilders ghy, en al die Const beminnen.
Reyn liefde croont. I. Targier.
LOFDICHT, Op het Schilder-Boeck van den Const- en reden-rijcken CAREL VAN MANDER
Van ouder eeuwen af, in alle s'Weerelts deelen,
Veel Schilders sijn gheweest, die door haer Const-pinceelen
Wtmuntend' by gheval, sijn wijdt en breedt vermaert.
Hun werck en naem noch leeft onsterflijck nae d'uytvaert
By Menschen, van daer rijst de Son met nieuwe stralen,
Tot daers' haer Peerden mat laet spaed' in rusten dalen.
maer dit is wonderbaer, dat onder velen groot
Soo weynigh sijn gheweest, die d'eyghenschappen bloot,
Gheheymnis, cracht en aerdt, der mael-const wel verstonden.
Wie can volcomen recht d'afbeeldings diept' doorgronden!
Apelles van Coa heeft eerst alsulcx bestaen,Apelles van Coa.
En Boecken voortghebracht, diepsinnigh, wel ghedaen,
Van d'edel Schilder-Const, tot nut van all' die ghenen,
Die dese weet met lust beherten recht end' meenen.
*Euphranor, Schilder oock, een beeldenaer ghelijck,Euphranor.
Welcx paer noyt is gheweest in Const end' reden-rijck,
T'glijckformigh lichaem heeft ghestelt in Boeck-gheschriftenSymmetria.
De mael-const soo verlicht met cierlijck verwen stiften.
Pieter uyt Burgo cloeck die Perspective-constPieter uyt Burgo.
Met een Boeck heeft gheleert, den lievers tot nut-gonst.
Carel Vermander stijght tot s'Hemels hoogh' casteelen,
Met een twee-toppigh hooft, end' overtreft geheelen,
Met Schilder en Dicht-Const, by menighen besocht:
maer onder velen hy dit alleen heeft volbrocht.
Schrevelius.
Lofdicht, Ghesonghen ter eeren van den wijdt-vermaerden
Vlaemschen Apelles ende Apollo, als hy zijn Schilder-Boeck in yeders handen door den Druck ghegheven heeft.
Die geeren hoort, en leest, van seldtsaem oude dinghen,
Comt voeght u by der handt, en hoort van Mander singhen, Van wie, hoe, en wanneer, de waerde Schilder-const Van eenen Phydias bedacht is, en begonst:
Hoe dat een Herder heeft de schim van sijne Schapen Ghetrocken eerst in't sandt, hoe eerst t'Atheensche wapen Van over eeuwen langh, ghemaeckt was op paneel:
VVie eerst de Verwen schoon, en aldereerst t'Pinceel Ghenomen heeft in d'handt, by Griecken oft Latijnen.
VVat werck Zeux en Parras de Son heeft doen beschijnen: VVat Venus wonder schoon, wat Druyf, Gordijn, Patrijs,
Oyt maeckte haer Pinceel: wie eerst Latona wijs V Soons ghestraelde hooft, en glinsterende haren Heeft connen trecken nae, gaet Mander u verclaren.
Hy, wie van den Parnas, oft Heliconschen tsop Begoten werdt altijt op sijn ghebladen cop.
VVie die Pierides, wie Phoeb, en al de Goden
Beminnen al ghelijck, en wien der Goden Bode
Lijck hy d'Itacker dee, de dierbaer Molys-spruyt
Ghegheven heeft uyt liefd': van wie een eer-gheluyt Ghehoort werdt over al, gaet u voor ooghen stellen Het leven, en het werck van Schilders niet om tellen.
En ghy die met t'Pinceel besteedt u diere tijdt
Aen Polygnoti Const, en die met alle vlijt
V selven nacht en dagh niet doet dan stadigh terghen,
Om brenghen weer in't licht, dat Momus wil verberghen.
Ghy gheesten, die den wegh van Aecken, Lucas, Duyr, Heemskerck, Mabuys, Blocklandt, naetreedt met hijghen suyr, En Floris wijdt vermaert, Bassan, twee Frederijcken, Raphael, en Titziaen, Corregio van ghelijcken,
Goltz, Bloemaert, langhe Pier, en duysent Meesters meer, nae oeffent in dees eeuw, comt hoort doch Manders leer.
Siet, segh ick, wat hy hier in Rijmen heeft gheschreven, Rijmen, die altijt wel en eeuwigh sullen leven,
En die in Lethes vloet (spijt, wie het oock benijdt)
Verdrencken sullen niet: ö Mander, uwe vlijt
Verdient een grooter lof, als Menschen connen gheven.
V naem, en Dicht-gheschrift, behoort te sijn verheven, Totaent'ghesterde rondt, alwaerLatonaassoon Sijnvier'ghepaerdenviert'ontstallenisghewoon,
Tot daer, daer hy die weer gaet drencken in de baren Van d'onghebaende plas, by d'onghelongde scharen.
VVie heeft oyt onse tael doen spreken dese Const?
VVie heeft de Bataviers bewesen dese gonst?
VVie heeft den Mantuaen doch Neerlandts leeren spreken? VVie heeft der Muses lof, wie heeft met soete treken Phoeb uwen lof ghespeelt, op wel ghestelde Lier?
VVie heeft uyt Bosch en Put, uyt Veld en uyt Rivier,
De Goden al ghelijck meer vreughden doen vergaren, Langsdenbebloemdencantvan'tveelbeseyldeSparen?
T'is Mander, ons Poët: wiens wel verdienden Lof
Moet dueren eeuwen veel, en nemen nemmeer of.
Soo lang de Sonne duert, de maen, en oock Pleiaden: Soo lang den Sodiack met Sterren blijft gheladen:
Soo lang t'bekaarste rondt omgordt dees aerden Cloot: Soo lang de swarte nacht naevolght Aurora root:
En soo lang, als met kiel Neptunus rugghe boven Sal moghen zijn ghevoort, beseylt, en overschoven. Soo langhe moet u naem, u werck, u Dicht-gheschrijf, O Mander, zijn vermaert, of wel de Doot u lijf
Sal trecken, nae ghewoont, in aller Menschen haven: Soo sal doch werden niet u naem met u begraven.
OoRdeeLt sondER twiSt.
Een ernstlijck Lof-dicht, ter eeren des wedergheboren Apellis, ende Nederlandtschen Maronis, Caroli Vermander.
O Wonderbaer Ghesint'! vry-peynsende ghemoedt!
Hoe ontrooft ghy my mijn! ghy houdt my g'heel verwoedt!
Wel! hoe! wat dinck! de oud' ghesinte een Vermander
Ghegrift werdt in mijn hert', ick waend' de Geest een ander,
Als sy verscheyd', verkoos, ick dacht' (oock meer met mijn
Eertijts) als t'lichaem cout verbrandt was, dat dees Schijn
Al swermend' gints en weer socht een beter woonstede,
Een lichaem teer, bequaem, Const-liefhebbende leeden.
Ick herdenckend' aen u, Vermander, duysentmael,
Ghy zijt voorwaer Mabuys, oft' Angelus Michael,
Die eertijts Lucas heet', door wiens Const t'vermaerd' Leyde
Sijn Nijls vloet (nu ghestremt door zijn doot) wijt uytspreyde.
Du bist, du bist Mabuys, oft dien Apellis gheest,
Voortijts die soo gheacht, end' vermaert is gheweest,
nae dat hy onbekent hadd' over al gaen sweven,
En nerghen niet en vondt, dan in u, zijn voor-leven,
Apellis, jae Marons schijn op u is ghedaelt,
Ick u op den Parnas, oock twee-toppigh ghezaelt,
Op t'voet-ghevleughelt Ros heb dickwils hooren rijden,
D'hooghst steygerend' alleen, end' putten sonder mijden
D'eeuwigh makenden born. Dees schijnlijcke Ghesint
Werdt (als ick aen u denck) in mijne hert gheprint.
Wat! ist Euphorbi droom? Met recht-toecomend' eere
Sijt ghegroet ö Apell', Luca, ghegroet Durere.
Dit werdt ghenoech befaemt. Nu siet, en wonder hoort,
Hert-knagende Momist, end' grimmend' Haet verstoort,
Wiens dweers-siende ghesicht, end' slang-briesend' ghewelden
Vellend' hier teeg' haer schicht, niet eene brijs en gelden.
Aensiet, insiet, doorsiet, ghy Const-liefhebbers jonst'
Dit onvolprijslijck werck, wonderlijckbare Const':
Wie cant prijsen ghenoech, waer toe veel prijs gheclancken?
Daer t'werck soo prijslijck is, t'vergheefs zijn de Olijfs rancken.
Heb hier den hooghsten prijs, en lof, ö Mander eel,
S'ghelijck ick voortijts gaf u Borghers op't toneel,
Tot lof end' eer van u, voor t'fray' afghemaelt ronde,
By den Camers drie-mans, daer de Liefd' is de gronde.
H. Godt is wonderlijck. S. van Delmanhorst.
Op het Schilder-boeck des Const-rijcken Carels van Mander, Sonnet.
Met wat Pen, met wat inckt, oft op wat pampier goet,
Sal ick van Manders lof ghenoech in als vermeeren?
Die met zijn Schilder-boeck de ionghe Ieught comt leeren.
Als een School-meester cloeck, en seer goedertier soet,
Hy leydt den vasten grondt, en met dees manier doet
Hy d'ooghen open claer van die de Const verkeeren,
En d'edel Pinceel slechts met onverstandt onteeren,
Waer van elck een van dees schaemroot nu staen schier moet.
O al ghy Ionghers leert, leert dit Boeck wel verstaen,
Apelles leert u hier, neemt zijn les doch wel aen:
Soo sult ghy t'selfde Boeck in eeuwicheyt beminnen.
En danckt van Mander, die den arbeydt heeft ghedaen:
In't vinden, schildren oock, is hy u voorghegaen:
Volght doch zijn paden naer, en wilt zijn deught bekinnen.
Reden vervvint.
I. Duym.
Clinck-Dicht, op het Schilder-Boeck, ghemaeckt door Mr. Carel van Mander.
Veel Schilder-gheesten cloeck men oyt ghevonden heeft,
Die ghierigh ooghen-lust vernoeghden met hun vvercken:
maer onder allegaer, in vvijde Weerelts percken,
Sulck Mander, Schilders nut, en heefter noyt gheleeft,
Die ons soo claer uytbeeld', als die ghebeeldt ons gheeft
Nu Schilder-consten grondt, daer Schilder-Ieught can mercken,
Hoe welstandt alles beeldts moet vvel staen, om verstercken
Des vvercks verciersel schoon, dat vverckers eer niet sneeft.
Die dese Const' eerst baerd', end' dies' opvoedden vierigh,
End' al die haer vereert met beeldingh hebben cierigh,
Hy door zijn beeldenis van Lethes poel oock vrijdt.
Dus soo hy, die vernielt van Atropos zijn gierigh,
Als levend' hier uytbeeldt, alsoo oock goedertierigh
Sijn Name leven sal, als wech is zijnen Tijdt.
In liefde ghetrouwe.
Op het Schilder-Boeck van Mr. Carel van Mander, Sonnet.
De Schilder-Const hebt ghy (Vermander) veel
De Ieught gheleert: maer dit u Boeck gheschreven
Van Schilder-Const, oock Schilders werck en leven,
Behouden wel mach zijn voor t'beste deel.
Als dijn handt rust te wijsen met t'Pinceel,
Sal dit u Boeck noch onderwijsingh gheven,
Met menigh schoon exempel hier beneven
Van Schilders cloeck, met haer schoon trecken eel.
Dus door u schrift, dijn veder maeckt onsterflijck
Veel Constenaers, al meer dan een bederflijck
Beeldt oft colom van coper oft van steen.
Want veder vlieght, daer marbren oft metalen
Haer nemmermeer en connen achterhalen:
Dies Fama groot volght dijne veder cleen.
Niet sonder dat.
I.V. Mosscher.
Op't Schilder-Boeck des Const-rijcken C. v. M. Sonnet.
Dat door verloop der tijts bynae heel lagh versoncken
In Lethes diepe vloedt, jae tot der doot ghestreckt,
Wordt weder nu van nieuws, als uyt der doot verweckt,
Door Manders vierigh werck, dat hy hier doet ontvoncken:
Want hy nu, tot gherief der groeysaem groene troncken,
Van Schild'ren d'edel Const, den grondt diep onbevleckt,
In deelen openbaer, haer wijdt en breedt ontdeckt,
Als die op Helicopn Hengst-water heeft ghedroncken.
Van Schilders oudt en nieuw hy t'leven oock verheft,
Die in vermaertheyt groot veel hebben overtreft:
Sijn goede jonst,, vol const,, men nerghens siet ontbreken.
Hem comt toe prijs en danck, soo langh alst Oostwaert daeght,
Voor dat hy soo veel vlijt, en arbeydt heeft ghewaeght:
maeckt Atropos hem stom, zijn wercken sullen spreken.
Ick wensch om t'beste. Celosse.
ODE,
Op't Schilder-Const-Boeck, ghemaeckt door Mr. Carel van der Mander.
Met grooten vlijt brengt menigh Vader Tot s'kinders met veel schat te gader,
Op hoop, dat sulcx door hunnen plicht Sal winnen meer: Soo oock den Mensche Die Const voortbrengt, begeert te wensche,
Dat sy toeneem, en yeder sticht
VVant door die hoop en goede jonste,
Mercurius van Letter-Conste Gheworden is den vinder eest,
Palamedes, Epicarm' mede,
Simonides, en Cadmus dede
Oock blijcken wel den cloecken gheest.
Tot dien eyndt liet oock van ghelijcken Sijn cloeck verstandt ghenoechsaem blijcken Gygis ghenaemt, een Lydiaen,
Die Schilder-Const eerst gingh ontdecken,
En Philocles de Schilder-trecken,
En Cleophant de verf daer aen.
Voorwaer veel vreught elcx gheest sou baren Mocht Larthes soon hun gaen verclaren,
Hoe dat hun Const, die sy seer slecht
Voortbrachten eerst, als eerste vinders,
Van handt ter handt, door trouw beminders,
Gheworden is gheheel oprecht.
Iae soo volmaeckt, dat nu vol wonder D'Assyerij maeght alleen bysonder,
Als Genius werckt met voorspoet,
VVel vlijtelijck can leeren d'ander,
D'welck eenen Const-vermaerden Mander Door zijne daedt hier blijcken doet.
VVant naer hy uyt Castalij vloeden Eens was ghelaeft, socht hy te voeden Met lust altijt t'Const-lievigh hert,
Met handt-ghedaedt en woorden wijslijck,
VVaer door zijn naem van Fama prijslijck
De VVeerelt door gheblasen werdt.
maer nu den tijdt is wech ghevaren,
Die van hem nam veel vruchtbaer jaren,
Heeft hy zijn Pen in't werck ghestelt,
En heeft bequaem en fraey nae t'leven
Apelles Const leersaem beschreven,
En neemt soo weer des tijts gheweldt.
Of Atropos alschoon nu brake Sijns levens draedt, dwelck is een sake,
Die hier (eylaes) elck een verwacht,
Soo sal altijt zijn leeringh grondigh
Van Schilder-const, al spraeck hy mondigh, VVel blijven gaen in volle cracht.
VVant soo als tcruydt door Son en reghen Vruchtbarigh wast, soo sal te deghen Toenemen Const by hun, die met
Natuer en lust om leeren pooghen,
Als hun zijn Pen claer leght voor ooghen
De Const-rijck oude Schilders net.
End' als sy sien hoe hy de wercken,
De Const, den gheest, en d'edel Clercken, Soo aerdigh met zijn veder maelt,
Dat elck schier schijnt, door t'soet verhalen, Te sien, die in de doncker salen By Pluto langh al zijn ghedaelt.
Oock als sy hier in sullen lesen,
Den aerdt, manier, en t'naeckte wesen Van Schilders, die t'Pinceel vermaert Nu noch ter tijdt te wercke stellen
Soo bootsigh, dat het schijnt vertellen
D'history claer, door beeldens aerdt.
Hierom ghy groen leersame jeughden, Laet dese gift by u met vreughden Veel winst op winst doch brenghen voort: Soo sal u daedt oprecht hem gheven Meer prijs en danck, dan of ghy sweven Liet in elcx oor u lofbaer woordt.
Oock ghy, die nu als Meesters wacker VVel diep herploeght der Consten acker, VVaer door Clio u heerlijck croont:
Soo u wat nuts hier comt ter handen,
T'geen langhe scheen door tijts wree tanden Te zijn vernielt: met vrucht hem loont.
Gheen loon hem gheeft, als Midas gierigh Vercreegh: maer soo, dat Conste cierigh Hier door vercier, en vast beclijv',
Dat elck een merck, dat desen offer
Besloten niet en leyt in coffer,
maer soet van reuck elcx hert doordrijv'.
Dwingt u tonghe.
Op't Schilder-Boeck van Carel van Mander, Sonnet.
Door Nylis overvloedt Egypten gheeft zijn vrucht:
Tot wasdom Mander oock door t'Mole-beecksche vlieten,
Den Schilder-spruyten laeft met leerlijck mildt begieten,
Waer door met sacht gheruys vervult is al de lucht.
O Ieught, tot Const ghesint, neemt vlijtigh hier toevlucht: Wan-lustigh laet u vlijt noch arbeydt niet verdrieten:
Des Manders stroomen soet danckbarigh wilt ghenieten,
Ghy wordter door ghestijft in deught, Const, eer' en tucht.
Ghy meught u spieglen hier, en sien op't Schilders leven Hoe datse zijn gheraeckt, in voorspoet, oft in sneven,
Door Naso scheyden leert het weldoen van t'vergrijp.
Siet, Mander u verclaert wat duyster was gheschreven: Danckt hem, die menigh hert in vreughden heeft doen sweven, En t'swaer ghemoedt verlicht, met Herp, Trompet, en Pijp.
Per P.D. Ketelaer, van Coolscamp.
Geern d'eene vriendt ghedenckt de ander: Soo doet oock met u Carl Vermander.
Sonnet.
Vermander goede vriendt, ghy die t'ghemeene nut
Der Ionghelinghen cloeck, uyt liefden soeckt te meeren:
De Schilder-Const ghy recht beschrijft, om vvel te leeren:
Hier inne ghy voorwaer hun allen zijt een stut.
Die niet onachtsaem zijn, haest comen uyt den dut:
Door grondigh onderwijs, versaden veel t'begeeren,
En sullen danckbaer weer der Consten lof vermeeren:
Dus vaert doch vriendt vry voort, de Heere zy u schut.
Terwijl Een noodigh is, soo laet ons dat ghedencken,
Dan sal de Conste schoon, de siele oock niet krencken.
Den reynen ist al reyn, t'hert blijft gherust en stil.
Het Hemelsch Godlijck beeldt ghestadigh doet ons wencken, Om ons door zijnen Gheest het eenigh een te schencken:
Dit Een is noodigh: dus ick wensch, T'gae soo Godt wil.
T'gae soo Godt wil.
Op het Schilder-Boeck van Carel van Mander,
Sonnet.
Waer zijtghy nu ö Faem, met u Basuyne guldigh,
V vleughels wel betongt doch nae beneden slaet,
En siet hoe Manders vloedt nu los zijn vlieten laet,
Dat sy doorbreken sterck, om u te zijn ghehuldigh.
Den Styx en Lethes stroom, en haelt soo menichvuldigh
Weer uyt t'vergeetsel graf, en Plutos doncker straet,
Picturas gheesten cloeck, die ghy om haer Const-daedt
Hier voormaels hebt vermaert, door uwen plicht, als schuldigh.
Sooo dat u weer hel clinckt u Claroen, die ghestopt
Was door den grijsen Tijdt, dat Cedrigh weer ghetopt,
En Lauwrigh schoon verciert, sy staen als Lenten ieughdigh.
En soo Nijls overswalp Egypten maeckt vruchtbaer:
Soo teelt dit Manders vocht oock menigh Constenaer:
Dies ghy verbonden zijt, hem staegh te roemen deughdigh.
Trouw Moet Blijcken.
Clinck-dicht, op't Schilder-Boeck van Meester Carel van Mander.
Al saghmen Lydiaen Meonia verlaten,
(Daer hem Meanders vloet omvloeyd' aen elcken cant)
Om baren Schilder-const, in vreemt Egypten-landt:
Soo can natueren naem doch eyghenschap niet haten.
Want Mander (die met naem Meander schijnt vervaten,
End' niet Egyptschen Nijl), soet-vloeyigh goederhandt,
Bevloeyt dees Lydi-maeght noch jonstigh (vol verstandt)
Tot Conste-lievers lust: end' leerbaer Jeught ter baten.
Die niet in Elysi, maer voort in Manders vloedt
Nu connen claerlijck sien de gheesten leven soet:
Die Gygis vindingh oyt (met Const) vereerden erflijck.
De welcke niet en schaedt, Erebi dochters spoedt:
Want hun dees Swane-vliet uyt Lethes comen doet:
Dus hunn' (end' zijnen) gheest sal zijn hier door onsterflijck.
Doorsiet den grondt.
Winckel-Liedt, voor de Schilder-Jeught, nae de wijse: Een aerdigh Venus Dier,, Heeft my in haer bestier, etc.
De Gheest.
Comt Lust, des Gheests vriendin,
Met my in hert en sin
Omhelsen nu de Ieught, vry van getruyre,
maeckt dat ick haer bekin,
Om Const te teelen in
Begeerlijckheyt, ontsteeckt ghy t'minnen vuyre.
Lust.
Liefd' opent de Natuyre,
Dat sy ontfangt mijn saedt,
Om baren t'haerder baet
Twee vruchten t'eender uyre.
Gheest.
Dees vruchten ons bequaem,
Seer eerlijck en lofsaem,
Als d'eerst een soon, moet Arbeydt zijn geheeten,
De tweede haren naem,
Een dochter sonder blaem,
Zy Neersticheyt, genegen tot veel weten,
Een Boeck vol van secreten Werdt haer ten dienst ondeckt,
Van onsen vriendt verweckt,
Door Liefd', en ons toemeten.
Lust.
Mijn lust nae s'gheests ghebien De Ionckheyt te bestrien,
En t'hert met yver groot tot Const te leyen.
Ick gheeft wils' oock tot dien Met goet begrijp versien:
Nu laets' ons bey gelijck den wegh bereyen,
Ras Ieught wilt u vermeyen,
Pictura wel ghesindt
Tot die haer recht bemindt,
Comt self u noon en vleyen.
De Ieught.
O Gheest, mijn Heeren Man,
Dien ick oyt vruchten wan,
Als ick my nu te wil ghetrou gingh voeghen,
Die't soude hindren dan
Dat die zijn in de ban,
Als traecheyts onlust, die niet geerne ploeghen,
Een leersaem onvernoeghen
Doch in mijn hert ontsteeckt,
Op dat my niet ontbreeckt,
Noch quelt versuymens wroeghen.
Gheest.
Weest Ionckheyt wel te vreen,
Wy sullen u besteen,
Den grondt der Schilder-const met vlijt te leeren.
Lust.
Ick Lust sal u voor treen
In't School, nu elck ghemeen,
Goet onderricht sal u t'verstant vermeeren,
Staegh oefning, meer begeeren,
Met Pacientich spoen,
V sullen voordeel doen,
Soo ghy haer houdt in eeren.
Besluyt.
Dus Ieught, die zijt bereyt Met lust tot neersticheyt,
Ick wil u leyts-vrou zijn door s'gheests ingheven.
Lust.
Wordt van u niet ontseyt
Haer Broeder den Arbeydt,
Dijn welvaert schenck ick dy voor al u leven:
Sijt ghy van liefd' ghedreven,
Den tijdt sulcx openbaert,
Ghy werdt in Const vermaert,
Als Goden hoogh verheven.
Deught verwint. P.C. Ketel.
Winckel-Liedt voor de Schilder-Jeught, op de wijse: De lustelijcke Mey, etc.
1.
Verlangend' Hert.
Nv leer-gierighe Ieught,, met my verheught,, en vrolijck werdt,
Ons wensch, ons lust, en hope,, is te coope.
Leer-gierighe Ieught.
Dit weten brengt my vreucht, , en doet my deught,, verlangend' Hert,
Dies ick door liefdes nope,, daer nae loope:
Want my de gheest,, tot Const verweckt
Met lust, die elck meest,, tot leer-sucht yvrigh treckt,
Door Manders onderrichten, t'welck ons duystere ghesichten
Comt verlichten.
2.
Leer-gierighe Ieught.
Recht als een swangher Vrouw,, in't hert lijdt rouw, , en is ontrust,
Soo sy haer lusts verwerven,, langh moet derven,
Ick mijn begeert aenschouw,, tot leeren nou,, geheel belust,
Om Const door arbeydts swerven,, te beerven.
Neersticheyt wordt, , van my ghebaert,
Die my Geest instort,, met lust en liefd' ghepaert,
Goet onderwijs by desen,, sal mijn Meesters ghepresen
Mildt nu wesen.
3.
T'verlangend' Hert.
Ghelijck t'vermoeyde Hert,, uyt dorstigh smert,, nae t'water haeckt,
Een Visch die leyt op't drooghe,, langt nae t'hooghe,
Vind' ick my aenghecert,, in sin verwert,, die vierigh blaeckt Tot dit (daer ick om pooghe),, nut vertooghe:
Een lusthof schoon, , ons seer bequaem,
Die elck hier te noon,, zijn wy meest aenghenaem:
Dus laet ons bloemkens plucken, en wijn uyt druyven drucken,
T'sal ghelucken.
4.
T'VERLANGEND' HERT.
Comt Voort-porrende sin'rasch leydt ons in,, de Boomgaert rijck,
Om plucken van zijn vruchten,, met ghenuchten.
Des Hoveniers ghewin,, is dat elck min,, vry nae hem strijck,
Wy hebben niet te duchten,, quaey gheruchten,
Haghel noch windt, , oft couden swaer,
Geen rijp die verslindt,, het bloeysel wit te gaer,
Geen stekel-wormen schadigh,, is Pallas by ons stadigh Wijs beradigh.
5.
VOORT-PORRENDE SIN.
Den lusthof fraey verciert'bevonden wierdt,, aen elcken oort Met schoon figueren goedigh,, overvloedigh,
Hoop, lust, liefd' ghemaniert,, elck een bestiert,, staend' aen de poort, Haer ambt d'intreders vroedigh,, dienstigh spoedigh.
T'insicht dat lockt, t'gheneghen noydt,
Het begheeren rockt,, en t'padt met bloemkens stroyt,
Tot oeffenings prieele,, Ervarentheyts ghespeele,
Oudt en veele.
6.
Besluyt.
Apelles wijdt vermaert,, een Prins verclaert,, der Schilder-const, En Zeuxis, in hen leven,, hoogh verheven,
Hier hebben schat vergaert,, duysenden waerdt,, oock eer en gonst,
In t'gheen van hen bedreven,, is beschreven:
Dit maeckt ons lust,, den arbeydt licht,
De nacht-waeck als rust,, door hoop aen Const verplicht,
Tot dat Pictura schoone,, ons werde in persoone
Eens te loone
Deught verwint. P.C. Ketel.
Landtschap-Schilder-Liedt, nae de wijse: Schoon lief ghy zijt prijs waerdt alleene.
Nv Tithons bruydt,, Aurora schoone
Haer aensicht vroegh ontdeckt,, zijt Ieught van slaep ontweckt,
Ten bed springt uyt,, maeckt u ghewoone
T'vroegh opstaen, geeuwt noch reckt,, u cleedren rasch aentreckt:
Dijn gangh naer buyten streckt,, siet daer perfect
Sol onbevleckt,, doorbreken,
De wolcken hoogh,, zijn hooft uytsteken,
T'al siende oogh,, groot Hemel-teecken,
Des Weerelts licht, dat elcx ghesicht
Hier openbaert,, t'gheen is op d'Aerdt.
Neemt kool en krijt,, pen, inckt, pampiere,
Om teeck'nen dat ghy siet,, oft u de lust ghebiedt,
Hebt acht altijt,, op t'ooghs bestiere,
Hoe t'gheen van veers verschiet,, al tot een Centrum vliedt,
Wat ghy van bys bespiedt,, te nae sitt niet,
Om welstandt die't,, doet hinder:
Set u afstandt,, (als recht bekinder)
Wat veer van handt,, ghy wordt bevinder,
V werck dat sal,, het ooghs gheval
Sijn aenghenaem,, en seer bequaem.
Leer-lustigh' Ieught,, zijt neer gheseten By Tityr in het woudt,, en daer u nut aenschout,
Het gheen u deught,, can doen te weten,
De dinghen menichfout,, van veers naeby ghebout,
Hoe t'veerst van t'naest verstout.,, dat ghy onthoudt Des voorgrondts stout,, voorcomen:
Siet op't herdt loof,, der voorster bomen,
En merckt hoe doof,, van veers de blomen Vertoonen haer,, ghy wordt ghewaer,
Wat herdt oft soet,, men schildren moet.
Al t'gheen u greyt,, in Paus warande,
T'zy bosch, t'zy berghs oft Grot,, waer t'oogh op werpt het lot, nae conterfeyt,, maer met verstande,
Hier Stadt, Casteel, en Slot,, daer Boer-huys, hut, oft cot,
Gins weghen, brugghen, tot,, geen overschot,
Der vvater-vlot,, Rivieren:
Hier beecxkens meldt,, fonteynkens cieren,
Op't grasigh veldt,, viervoete dieren
Ghy vinden sult,, met vreught vervult,
Gaend' in de vvey,, daer elck vermey.
Boerinnekens soos',, haer Koeykens melcken,
Al singhend' overluydt'siet Oost, West, Noordt en Suydt,
De Iaghers loos'met honden telcken
Oock t'bosch gins springhen uyt,, t'vvildt vlien doen als hen buyt. Wat naerder in een schuyt,, door s'Meys virtuyt,
Men hoort t'gheluydt,, der snaren.
Merckt eens hoe vry,, daer t'samen paren
Een hy en sy,, in't meerken varen,
En hoe met lust,, d'een d'ander kust,
Slaet dit al gae,, en bootst het nae.
Keert vveer naer Stadt,, ghy jonghe spruyten,
Als t'lommer u begheeft,, t'vvelck u beschaduvvt heeft,
Stelt t'huys al dat,, ghy saeght hier buyten,
T'geen ghy in't Boeck beschreeft,, sulcx lantschaps doen aencleeft, Met vervven die ghy vvreeft,, maeckt dat het leeft (In schijn), soo svveeft,, de Fame,
En brengt u vverck,, een groote name,
Door t'goet opmerck,, bevrijdt van blame,
Liefhebbers veel,, der Consten eel
Crijght ghy haer gheldt,, daer voor ghetelt.
Deught verwint. P.C. Ketel.
Jaer-Liedt, wordt ghesonghen van ses personagien, Orden, Const, Tijdt, Oorbaer, Pictura, en Reden. Op de wijse: Verheught//in deught//ghy Rhetorijcksche Jeught.
Orden.
T'Valt mijn, , een pijn,, aldus vercleynt te zijn By Consten leerlings veel,, als schier vergeten heel,
Voor wijn, , fenijn,, voor soet sy suer asijn
Te drincken, dunckt hen eel,, daer schade schijnt voordeel:
Soo dom,, is Jeughts ghespeel,
Welcx blom,, valt van haer steel,
Sy hiet Onachtsaemheyt,,, die tijdt quist, en afleydt
Dat vleyt,, Cleyn-insicht maer
Sulck feyt,, ontseyt,, goet oordeel, die't misgreyt
Met my in't nieuwe Iaer, met my in't Nieuwe Iaer.
Const.
Comt Ieught,, en veught,, u onder mijne deught,
Goe Orden nu aenvaert,, ghy die zijt goet van aerdt,
V vreught,, gheneucht,, en al dat u verheught,
Laet zijn mijn Liefde waert,, hier voor geen moeyten spaert,
Schuw't, vliedt,, die traecheyt baert,
Sy niet,, dan scha vergaert,
Dies onlust van u smijt,, s'is teghen u profijt,
V Tijdt,, neemt voortaen waer,
Den strijdt,, met vlijt, , aenvaert, om dien ghy vrijdt,
Met lust in't nieuwe Iaer, met lust in't nieuwe Iaer.
Tijdt.
Siet toe,, ick doe,, een yeghelijck te goe,
Die op my hebben acht, , met hert sin en ghedacht:
Denckt hoe,, ick spoe,, als die niet werde moe,
My te ghebruycken tracht,, ick Tijdt nae niemant wacht,
Die sluymt,, by daegh oft nacht,
Versuymt,, baet geen naeclaght,
T'verlies tot zijnder schandt,, van t'costelijckste pandt,
In't Zandt begraven daer,
Niemandt,, weer vandt,, dus oeffent u verstandt
Met my in't nieuwe Iaer, met my in't nieuwe Iaer.
Oorbaer.
De Wet,, gheset,, om weeren al dat let,
Neemt u te nutte Aen'zijt Orden onderdaen,
Te bet' ghy met,, de Tijdt soo sonder smet
Der Consten padt sult gaen,, haer in den grondt verstaen,
**8r
Dit is,, de rechte baen,
Ghewis,, geen ydel waen,
V oorbaer en ghesont,, die't oyt te recht verstondt,
T'verbondt,, viel hem niet swaer,
Ghy condt,, goet rondt,, vermeerderen u pondt
Hier door in't nieuwe Iaer, hier door in't nieuwe Iaer.
Pictura.
Nu groeyt,, en bloeyt,, mijn spruytkens vocht besproeyt
Met s'gheests natuer en douw,, weest neerstigh in't ghebouw: Lust voeyt,, cloeck roeyt,, geen arbeydt u vermoeyt,
Ick u Priasses en Vrouw, sal gheven u mijn trouw,
Dijn naem,, ick voor behou,
De faem,, die't oyt vergou
Met rijckdom, gheldt, en eer,, om leven als een Heer,
T'welck veer,, moet zijn van haer,
Die teer,, in leer,, maer in't versuymen meer
Hier zijn in't nieuwe Iaer, hier zijn in't nieuwe Iaer.
Besluyt. Reden.
Mijn Ze,, oyt me,, de Ionckheyt voordeel de,
Wilt ghy niet zijn ghehoont,, my voor u Tuchtster croont:
Rust, Vre,, in ste,, van Tweedracht staen alre,
Soo ghy my Reden toont,, dat Orden by u woont,
Met Const,, werdt ghy verschoont,
Tijdts jonst,, u billijck loont,
Den Oorbaer brengt u vrucht,, Pictura baert gherucht,
Tot Tucht voeght u te gaer,
Ontvlucht,, d'onducht,, ghedreven tot leer-sucht,
Door Liefd', in't nieuwe Iaer, door Liefd', in't nieuwe Iaer. Goe Orden, Const, en Tijdt,
Met Oorbaer, hier in trachten V Jonckheyt tot profijt:
P.C. Ketel. Wilt Reden niet verachten. Deught verwint.
Clinck-Dicht tot de Ieught.
Der goeden ghever danckt, ö Schilder-Ieught leer-gierigh,
Van sulck Leer-meester cloeck, jae Vader weerdt bemint:
Want nutter Vader is, die t'kindt leer, dan die't wint,
En sonder tucht opbrengt, gantsch dertel, en hayr-cierigh.
Als van dijn Vader dan, aenveert sijn lessen vierigh,
**8v
Arbeydigh en nutsaem, als Mier, en Bie, ghesint:
Oock leeuwigh sterck, gehert in deughden, als haer vrindt,
Dijn selfs, en ander nut, ghy werdt vol eeren dierigh.
Soo oock in Schilder-const, van dijn Leer-meestergoet Ontfangt ghy onderwijs: jae sulcx, dat ghy Const-vroet Met halven arbeydt werdt: hier van looft, danckt Vermander.
Want recht gh'Aenmerckt dees deught, geen silver oft goudt root Ghenoech hem loonen can: en dies danckbaerheyt groot Te meer ghy schuldigh zijt hem liefdigh voor al ander.
Reyn liefde croont.
Tot den snellen Berisper en Lasteraer,
Sonnet.
Ick ben soo niet beschroomt voor Momus schimpigh smalen,
Als ander Dichters zijn. Waerom? Ick ben geen Godt.
Is in mijn werck ghebreck, oft ist te grof en bot,
Men denck' ick ben een Mensch: en Menschen connen falen.
Ick vrees' oock Zoilum niet: aen my is niet te halen.
Ick ben Homerus niet: my hindert geen ghespot.
Het mach my dienstigh zijn, misschien den Pauw-steert sot Van latendunckentheyt te doen vlack neder dalen.
Blindt oordeel andersins en is maer ydel windt.
Wie met verstandt berispt, doet datmen voordeel wint,
Om op een ander tijdt op alles beter letten.
maer lof, der ghecken vreught, doet menigh zijn onwijs.
Dus acht ick spot, noch lof, dan wel goet onderwijs.
Mijn dichten hoeven dan Lof-dichten noch Sonnetten.
Een is noodigh.
Den Grondt der Edel vry Schilder-const:
Waer in haer ghestalt, aerdt ende wesen, de
leer-lustighe Jeught in verscheyden Deelen in
Rijm-dicht wort voor ghedraghen.
Door C.V.M.
Exhortatie, oft Vermaninghe, aen d'Aencomende Schilder-jeucht.
Dat eerste Capittel.
1 O Hebes spruyten, Genius Scholieren,
Ghy die hier en daer, in plaetse van schrijven,D'Ouders seggen lichtelick, sy willen hun kinders Schilders maken, doch t'is hun werck oft in hun macht niet.
Hebt becladdert, en vervult u Pampieren,
Met Mannekens, Schepen, verscheyden dieren,
Dat ghy nau ledighe plaets' en laet blijven,
Schijnend' of Natuer u voort wilde drijven,
Een Schilder te wesen, soo dat u Ouders
V daer toe aenvoeren op lijf, en schouders.
2 By ghemeyn oordeel wordt u toeghewesen,
Te zijn een Schilder, t'woort is licht te spreken,
maer Schilder, en Schilder, siet, tusschen desenTusschen Schilder en Schilder light eenen
grooten bergh.
Leyt soo hooch eenen grooten Bergh gheresen,
Dat veel de reyse moeten laten steken,
T'is hier niet te doen met maenden oft Weken, maer volcomen Iaren hier toe behoeven,
Aleer dat ghy eenich gheniet sult proeven.
3 Ten waer niet goet datmen u hier aen riede,De Schilderconst is aensoetich, maer swaer te leeren.
Dees Const is self van aensoetender mijnen,
Licht aen te vatten, elcken te ghebiede,
maer elck siet toe, dat hem niet en gheschiede
Als de simpel Mugghe, verblijdt in't schijnen,
Van t'blinckende keers-licht, t'haerder ruwijnen
Dwaselijck gheneghen, daer in te vlieghen,
Want sghelijcx hier veel haer selven bedrieghen.
4 Sijt dan ghewaerschouwt, want der Consten kele
Looft soetelijck nae de Serenes stemmen,
Aenlockend' elcken bevallijck ten spele,
maer by haer te comen moetmen al vele
Weghen besoecken, en waters doorswemmen,
Noch isser soo hoogh eenen bergh te clemmen,
Ghy en comtter niet over vroegh noch late,Sonder Natuere canmen geen Schilder worden.
Of ghy en hebt de Natuere te bate.
5 Want Natuere heeft op veelderley trappen,
Eenen winckel oft doorganck, in den welcken
Sijn alle Const en Ambacht ghereetschappen,
Hier door alle Ionghe kinderen slappen,
Eer sy noch Moederlijcke borsten melcken,
EndemildeNatueregheefthierelckenNatueregheneygetyederIeughtmeesttotyetbysonders. Eenich bysonder Instrument in handen,
Om zijn broodt te winnen in s'Weerelts landen.
6 Verscheyden zijn haer giften en Iuweelen,
Hier gheeftse Ploeghen, daer Hamers, daer Bijlen,
Hier Truffels, daer Boecken, ginder Pinceelen,
maer d' onverstandighe Ouders verdeelenOuders behooren vlijtich te mercken op de genegentheyt der Ieught, na t'schrijven Platonis, in de derde tsaemspraeck van zijn Republ. Wel dickwils de natuerelijcke stijlen,
En soo comet (eylaes) datter somwijlen
Natuerlijcke Schilders gaen achter ploeghen,
En Bouweren haer aen Pinceelen voeghen.
7 Doet u Natuer het Pinceel niet verwerven,
Soo mocht ghy wel in tijts keeren te rugghe,
Latend' u ydel voornemen versterven,
Sparende tijt en cost, om niet bederven
V selven, als de voor-verhaelde Mugghe,
Al te langh en smal sal u zijn de brugghe,
In't begin uytscheyden is minder schande,
Dan dat men in't leste valt door de Mande.
8 Of ghy de Natuer hebt t'uwer vriendinnenVroech is te mercken, of yemandt een goet Schilder sal worden.
By den aerdt dijns gheests salmen vroech afmeten,
Want t'moet schier van in de Wieghe beginnen
Slanghen verworghen, dat nae sal verwinnen
Nemeetsche Leeuwen, en Monsters van Creten.
Oft gheloofde Lernen, seer quaet van beten,
Cacussen, Cerberen, wreede Centauren,
Om t'hooft t'hebben becranst met groene Lauren.
9 Cruyden, die wy Distel oft Netel nommen,
Van nieuws wassende vroech steken en bijten,
Oock sal hem by tijts t'hout beginnen crommen,
Dat eens haeck sal worden, dus t'eender sommen,
Onder der Graphidis Consten subditen,
Ionghers die namaels de ghemeyn limiten
Hebben t'overvlieghen, sullen opheffen
En vroech beginnen, ander overtreffen.
10 Doch drijft u Natuere tot sulcke weghen,
Met behendich vernuft, daer toe bevallijck,
Hebbend' een sulck deel uyt haer handt vercreghen,
Dat ghy in uwen gheest, sin en gheneghen,
Bevoelt leven inbeeldinghen ontallijck,
naer den prijs te schieten, u niet en sal ick
Ontraden, ter avontueren oft mochte
Ten eynd' eens ghelucken dat het gherochte.
11 Doch geenen arbeydt laet u verdrieten,
Die aenhoudt, mach op verwinninghe hopen,
nae t'besueren machmen t'soete ghenieten:
Want t'is hier eenen Papegaey te schieten,
Die van hondert nauw een can recht ghenopen,Van hondert comt nauw een tot volcomenheyt. Dus blijft de Const als eenen Ethiopen Orientalischen Peerel op eerden,
Altijts verheven in seer grooter weerden.
12 Natuere gheeft somtijts haer Schilder-gaven
Daer tijdt noch middel is te moghen leeren,
maer noots bedwanck, om den cost te beslaven,
Dat sulck edel gheest moet blijven begraven,
Als verborghen schat, een jammer verseeren:
maer als gaef en middel te samen keeren
By oeffeningh, lust en stadich bevlijten,
Dan baert arbeydt versoetende profijten.
13 Nu dan ghy jonghe Pictoriael sinnen,
Laet varen al onnutte kinder prachten,
Wilt ghy ten Throone deser Consten binnen,
Ghy moets' aenhanghen en stadich beminnen,
Want sy jeloers is, en oock seer te wachten,De Const is jeloers, daerom moetmen haer tegendeel vermijden.
Op t'ghepluymde bedde moet ghy niet achten,
De slaperighe traecheyt moet ghy swichten,
Oock Bacchi cruyck en Cupidinis schichten.
14 Wilt u altijts mede-jonghers verkiesen,
Die haer geeren tot neersticheyt versnellen,
Hoe schoon t'weder is in doyen oft vriesen,
En soeckt nemmermeer veel tijdt te verliesen
Met de weeldighe wittebroots ghesellen,
Quelt een weynich, om niet eeuwich te quelen,
Gheeft tijdt u tijdt, wilt tijdts tijdt niet verspelen,Tijts waerneminghe wort gheraden, en tijdt van tijdt te nemen.
Weyghert tijdt u tijdt, wilt tijdts tijdt ontstelen.
15 Coorenhert een Poeet, neerstich van zeden,
Had in den mondt voor een Spreeckwoort gemeynich,
Als hy eenighe sach, die niet en deden
Dan hunnen tijdt overdadich besteden,
Sy hebben te veel, dat ick heb te weynich,Spreecwoort van Coornhert.
Nochtans wy's even veel hebben, pleynich
Meynende tijdt, die hy veelsins bestierich
Socht te winnen met vlijt, altijt tijtgierich.
16 Daer zijn noch tijdt-arem wel derghelijcke,
Die elcken tijdt in drien wel wilden splijten,
Makende tijdt van ontijdt met practijcke:
Dan vintmer die altijts zijn even rijcke
Van tijdt, hoe coever sy den tijdt verslijten,
Soodats'hemongheachtdaerhenensmijten,DitisvanGoltziovoormaelaerdichuytghebeelt. Met Potten, Croesen, Colven en Rincketten,
Wants' op zijn weerdicheyt niet veel en letten.
17 Nochtans (eylaes) wat sal ons doch ten lesten
Meer als den costelijcken tijdt ontbreken,Hoe costelijc den tijdt is.
Als wy moeten ruymen dees aerdsche nesten?
Teghenwoordich heden is noch ten besten,
Gister in eeuwicheyt voor by ghestreken,
En morghen onghewis, niemant te spreken
En weet, of hy dien sal moghen becommen,
Summa, den tijdt passeert alle rijckdommen.
18 Doch minder achtmen (met sanck, Luyten, Herpen)
Met wandelen, om verteeren de spijse,
Oft yet soo gheheeten,om t'sins verscherpen)
Den tijdt te verliesen, dan wech te werpen
Goudt oft Silver, doch van leegheren prijse
Alstijdt,enzijnoccasiepropijse,Tijtenoorsaeck,ofttijtsgelegentheytvoorby,nietwederte
becomen.
De welck', eens wesende voor by ghevloghen,
Wy nemmermeer weder crijghen en moghen.
19 Soo is dan tijdt-verlies een groote schade,
Niet te verhalen met ghelt noch met goede:
Dus Ionghers, boven Goudt houdt tijdt te rade,
En verdrijft traecheyt, die van allen quadeTraecheyt moeder van alle quaet, en voester van armoede.
Is moeder, en voester van armoede:
Dan brengt noch med' elck quaet zijn eyghen roede
Tot rechter straffe, jae en gheen en vreester
Wreedelijck te slaen zijn Autheur oft Meester.
20 Den Dronckaert valt in de slijckighe goten,Alle ondeucht brengt haer straffe mede.
En moet beroyt veel onghemacx verdraghen,
Iae wat zijnder uyt dronckenschap ghesproten
Alschandelijckengrouwelijckexploten,Vandesdronckenschapsquaet,endequadevruchten. Die nuchter-sinnich seer zijn te beclaghen,
Bysonder d' onbeterlijcke dootslaghen,
Daer Menschen handen brekende aenraken Gods hantwerck, dat niemant van weder maken.
21 Siet, wat dit garsten sop al can uyt rechten,
Hoe menich maket noch van Menschen Vercken,
Ghelijck als men leest van Vlissis knechten:Dat het vechten van onverstandige ghepresen,
nochtans groote schande is.
maer wat schadelijcker dingh is het vechten,
En hoe seer ghemeyne, tot sulcx verstercken
T'sotte Weerelts lof, die in sulcke wercken
De corsel-coppighe noemt, cloecke helden,
En verduldighe wonderlijck can schelden.
22 Nochtans is veel stercker (nae t'woordt der Wijsen)
Die zijn eyghen ghemoedt verwint gheheelijck,
Dan die ander doodet, en meer te prijsen,
Al doet den naem Moorder elcken afgrijsen,
Den naem Dief is al schandelijcker leelijck,
Om vooren te spreken, in t'recht appeel ick,
Doch can wel den Dief t'pack wederom gheven,
maer den Moorder den dooden niet doen leven.
23 Dus de dronckenschap met haer quade vruchten,Dat de Schilder-jeught, dronckenschap vermijden moet.
Die te langh, en t'onnut zijn om verhalen,
O leersaem sinnen, wilt wijselijck vluchten,
Op dat der Consten verkeerde gheruchten
In den afgrondt Stigis eens mochten dalen,T'spreeckwoort moest wech, van hoe Schilder hoe wilder.
Als van Schilder cranck-hooft, en oock mocht falen
T'ghemeyn volcx Spreeckwoort, hoe Schilder hoe wilder.
En verkeerde in, hoe Schilder hoe stilder.
24 Want t'schijnt of de Const door eenighe LuydenDwaes voornemen van eenige Constenaren, te willen gheruchtich zijn door een quaet leven.
Moet zijn verciert, met dat segghen, t'is jammer Dat desen sijnen Gheest neffens zijn stuyden
Is eenen soo droncken, wilden en ruyden
Corsel-cop, en soo licht en fel vergrammer,
Doch sulcx vercoelt menich Const-liefdich vlammer,
Oock dies te nooder eenighe bemindersValsche meeninge, dat de meeste Constenaren zijn, de meeste deuchnieten: want het is tegen de Natuere der Schilder-const.
De Const willen laten leeren haer Kinders.
25 Verschrickt u niet, o edel Schilder-jeuchden,
Dat om eenighe qua-vruchtighe rancken
Moet wesen ghehoort, tot onser onvreuchden,
Of meeste Constenaers alderminst deuchden,
Waer van men somtijts soo eenen mach dancken,
Dieder eenen grooten hoop can bestancken,
Zijnde wederspannich d'edel Natuere
Der Schilder stilwesighe study puere.Datse naem onweerdich zijn onder Constenaren, die
ongheschict van leven zijn.
26 Sy zijn onweerdich onder Constenaren
Gherekent, die alsoo brenghen verloren
Haren edelen gheest, ghelijck oft waren
Woeste, ongheschickte, ruyde Barbaren,
Daer doch oyt soo sonderlingh uytvercoren
Den naem der Schilders was by Oratoren,Schilders waren oyt liefghetal, by den Princen, en Gheleerden.
Senatoren, Philosophen, Poeten,
Princen en Monarchen hooghe gheseten.
27 Die met zijn constich werck, soetelijck pranghen
Can d'ooghen der Menschen, dat uyt de wonsteGhelijck als den constigen Schilder met zijn werck den Mensch aenlockt te sien, moest met de Const des eerlijcken levens yders hert en vriendtschap na hem trecken.
Des herten haer ghemoedt daer aen blijft hanghen,
Die behoorde oock elcx vrientschap bevanghen
Met vroom en eerbaer zijn, welck is een Conste
Boven alle Consten, om goede jonste,
Ghenade en vrientschap, nae herten wenschen,
Vercrijghen by Gode end' alle Menschen.
28 Onder al die Schilder-const name voeren,
Behoorde sonderlinghe te regieren
Die edel beleeftheyt, die self der Boeren
Herten dickwils can beweghen, beroeren,
Met haer redelijcke soete manieren:Onder Schilders moest de beleeftheyt d'overhandt hebben.
Summa, alle gheschickte, goedertieren
Bescheydenheyt, most zijn begrepen, onder
Den naem oft t'woordt Schilderachtich bysonder.
29 De Schilders dan Schilderachtich behoordenBeleeftheyt vermach vele.
Neder te legghen, slechten, en verdrijven
Alle benijdinghe, twist, en discoorden,Alle bescheydenheyt onder t'woordt Schilderachtich
begrepen.
Met sachte, wijse, redelijcke woorden,
En niet met vechten, quaetspreken oft kijven,
Als op de Merckt visch-vercoopende Wijven,
Die vele malcanders fame beroofden,Schilders moesten vechten, noch kijven, maer met wijsheyt alle geschillen slechten.
En licht smijten de korven nae de hoofden.
30 Men sal oock niet volghen Waghenaers lessen,
By wien de beleeftheyt heeft weynich stede,
En slechten haer querelen en processen Onder malcander, met vuysten en messen,
Want onverstandt is moeder van onvrede:Onverstandt is moeder van onvreden. maer den rechten aerdt der Consten brengt mede,
Dat de verstandighst' in Consten gheresen Behoorden oock alder beleefst te wesen.
31 Nadien der Griecken en Romeynen Zele Ginck tot Pictura soo vierich vermeeren,
Dat sy verboden met straffen bevele,Leest hier van in't leven van Pamphilus den Macedonischen Schilder.
Datmen niet en soude, dan alleen Ele
Gheboren kinderen, t'schilderen leeren,
Soo betaemt dan noch wel, de Const ter eeren,
Alle deucht en beleeftheyt hun beneven,Plutarchus seght ooc, dat Emilius Paulus, onder ander edel Consten, zijn Sonen leerde beelt-houwen en schilderen.
Die nu den Edelen Pinceel aencleven.
32 Iovis Dochters, de Gratien haer derder,
Worden gheschildert, datter een gaet stappen,
V biedende den rugghe, en dan werder
Twee teghen-comende ghemaeckt wat verder,
Welck bewijst, dat wy voor een, twee vrientschappen
Wederom ontfanghen, om niet verslappen
In beleeftheyt, maer te zijn altijts cloecker,
Over al daer mede te drijven woecker,
33 Dat den Schilder-prins Appelles bescheydenExempel der beleeftheyt aen Appelles.
En beleeft was, en is niet te miswanen,
Connend' Alexander soo soet aenleyden,
Dat hy hem daghelijcx quam sien arbeyden:
Noch is zijn beleeftheyt weert te vermanen
Aen Protogenem by den Rhodianen,
Den Persoon en t'werck brenghend' in extime,
Ghelijck noch volgen sal, doch niet in rijme.
34 Oock Raphael, Hooft-schilder t'zijnen tijde,
Menich goet Meester daer oock loon verdiende,
In zijn gheselschap arbeydende blijde,
Eendrachtich van sinnen, bevrijdt van nijde,
En gheen en was den anderen t'onvriende,
Den beleefden Raphael maer aensiende,Leest hier van in't leven van Raphael.
Het scheen dat dreef uyt haren sin met crachten
Alderley onedel snoode ghedachten.
35 Hoe Schilder hoe stilder dan nu voort henen,
Niet Schilder hoe wilder, die doncker misten
Moeten drijven uyt den ooghen verdwenen,
Wesende soo helder en claer beschenen
Van twee soo blinckende nobel Artisten:
Dus dan o jonghe Pictorialisten,
Yeder hem de deuchtsaemheyt soo ghewenne,
Dat elck den rechten Consten aerdt bekenne.
36 V zijn twee de principaelste, met namen
Des ouden en nieuwen tijts, tot Exempel,
Dat de Const en de beleeftheyt betamen
Altijts by den Constenaer te versamen,
Souden sy gheraken over den drempel
Van der onsterffelijcker Famen Tempel,
Of sy zijn anders in grooten dangiere
Van te verdrincken in Lethes Riviere.Fabel uyt Ariosto, ende is genomen uit Il furioso.
Cant. 34. & 35.
37 Want indien de Poeten niet en dwalen,
Een oudt Man isser, die hem niet vermijden
Can van snellijck te loopen sonder dralen,
Wt en in het huys van de drie Fatalen,
Om de namen van alle dies' afsnijden,
En looptse schooten vol (wie't mach benijden)
In de coude Riviere Lethes gieten,
Op datser in sincken, oft henen vlieten.
38 Het schijnt gheen Hert en mach soo snel ghedravenBy desen ouden Man verstaet den tijdt. Als desen ouden Grijs, over en weder,
Ende langs t'water, welck ontfangt zijn gaven,
Vlieghen al crijtende Gieren en Raven,
Met menich Voghel van verscheyden veder,
Dees uyt t'water daer sy toe dalen neder Brenghen eenighe namen voort van allen,
maer latense haest daer weder in vallen.
39 Wt veel duysenden deser namen coeverOnder veel duysent eenen wort door Const gheruchtich.
Wordter somtijts weerdich ghevonden eenen,
Die niet en verdrinckt, maer blijft aen den oever
Ligghen op t'sant, des schijnt den Man te droever,
Die uyt der Riviere wilt laten gheenen,
maertwee witte Swanen, teghenzijnmeenen,
Daer mede henen vlieghen ende swemmen,
Tot daer eenen heuvel op is te clemmen.
40 Op desen bergh staet, van schoonen ghebouwe,Van den Tempel der Fame.
Eenen Tempel, als van eender Goddinne,
Daer uyt comt een Nimphe, oft schoon Ionckvrouwe,
Dees namen afnemen van die ghetrouwe
Soet singhende Swanen, verblijdt van sinne,
En brengt dees namen ten Tempelwaert inne,
Die in eeuwicheyt daer blijven gheschreven
Op den Pilaer, die dat beeldt draeght verheven.
41 Dees Fabel beteyckent, t'ghemeyne sterven,Beduydenis deser Fabel.
Gheleken by Lethes gheseyt vergheten,
Daer wy metter tijdt al plaetse beerven,
Want dien ouden looper wilt niemant derven,
maer Swanen, Histori-schrijvers, Poeten,
Vroylijck tot de Nimph onsterflijckheyt weten
Te brenghen eenighe gheesten bequame,
In den Tempel van die eeuwighe Fame.
42 Lof-tuyters, aenbrengers, strijckers der pluymen,
Hebben somtijts te verheffen vercoren
Sommighen, om t'vet van den pot te schuymen,
Als Raven en Gieren, quaet van costuymen,
Daer sulck' in Lethes doch blijven verloren,
Te weten Menschen, schijnende gheboren
Slechs om eten en drincken, want s'en gheven
Gheen ander ghedachtenis van haer leven.
43 De Schiltpadden cropen schier uyt hun schelpen,Dat het geen goede Const is, gewonnen goedt onnut door te brenghen.
Aleer dees hun oudt quaet voornemen misten,
Oft onmatelijcken lust souden stelpen,
T'ghewonnen goedt van de Weerelt te helpen,
Oft wat d'Ouders met sweet, commer, oft listen
Hadden vergadert, te stroyen en quisten,
Tot dat sy hun huysghesin en hun selven
Een stadigh' jammer en verdriet op welven.
44 Met duysenden vele dus henen varen,
Den tijdt verliesend' als onnut en snoode,
Waer van de Weerelt niet meer en heeft maren,
Dan of syer noyt op gheweest en waren:
Want de namen ligghen al by de doode
Afgrondich versoncken, swaer als den loode,
In Lethes onsuyver vuyl waterstroomen,
Daer van geen wetenschap en is te droomen.
45 Constenaers, Gheleerde, veel t'eender sommen,
Princen, Capiteynen, door't onderdrucken
Der luyheyt, zijn met arbeydt op gheclommenNut des vlijts ende arbeyts.
Tot vermaertheyt, en ter eeren ghecommen,
Met swaer oeffeningh' en heerlijcke stucken,
T'soud' ons in de Weerelt qualijck ghelucken,
Sonder des arbeydts oeffeninghe deuchdich,
Wiens vruchten zijn nuttich, rustich en vreuchdich.
46 Dit hoorend', o Ionghers, treedt als den radden
Den wegh des arbeydts, want t'eynd' is besoeten,
Schildert, teyckent, crabbelt, wilt vry becladdenAenporringhe tot de Schilder-const.
Een deel Pampiers, als die geeren veel hadden,
Steelt armen, beenen, lijven, handen, voeten
T'is hier niet verboden, doe willen, moeten
Wel spelen Rapiamus personnage,
Wel ghecoockte rapen is goe pottage.
47 De Dicht-const Rhetorica soet van treken,Rhetorica, een schoone bloeme sonder vrucht, om der Schilder-consten jaloursie ontraden.
Hoe lustich, aenvallijck, soeckt te ontvluchten,
Doch self en heb ickse noyt veel besweken, maer t'heeft my vry uyt den weghe ghesteken Van de Schilder-bane, dat is te duchten,
T'is wel een schoon bloeme, droeghe sy vruchten,
Soo dat sy brochte het meel in de Keucken,
Dan mochte den sin haer t'hanteren jeucken.
48 Op Winckel werckende met ander knechten,
Staend' onder een Chaert, om niet te crackeelen,
Al waert ghy den besten, wilt met den slechten
Helpen onderhouden Winckels gherechten,
Hebt acht op Meesters Pallet en Pinceelen,
Op vaghen, bereyden, doecken, panneelen
Fijn verwen wrijven, op reyn houden passen,
Niet te veel temperen, smalten, noch assen.
49 Begindy de suyver borsten te suyghen
Der vernufte maeght aendraghende wapen,
En uyt Iuppiters herssens quam, nae tuyghen
Der Poeten, soo wilt u geeren buyghen
Onder t'ghemeyn oordeel, hier in verknapenOp des ghemeenen volcx oordeel behoeftmen ooc te letten.
Appelles, want ghy sult dickwils yet rapen,
Soo ghy daer toe doet lijdtsamighe ooren,
Van het gheen u onbekent was te vooren.
50 Verstoort u oock niet in Midas Herauten,In quaet oordeel der onverstandighe hem niet te verstooren.
Verkeerde oordeelen, die qualijck sluyten,
maer hoedt u selven voor Momus flauten,
Al dunckt u te zijn merckelijcke fauten,
In Meesters werck en willet soo niet uyten,Niet lichtelijck Meesters fautenn yemant toonen.
Want u en cander doch niet goets uyt spruyten,
Dan spot oft smaet, jae oft crijght voor u winsten
Heymelijcken ondanck ten alderminsten.
51 Doch sulcx meuchdy doen aen u mede-jongher,Sijn mede-jongher met beleeftheyt zijn
fauten aenwijsen.
maer beleeftheyt moet ick altijt bedinghen,
T'sal hem te beter smaken, heeft hy hongher:
maer en wilt, als smeecker oft dobbel tongher,
T'soete Placebo niet voor ooghen singhen,
En dan achter rugghe de kele dwinghen
Tot herde cadencen en valsche toonen,
By zijnd' yet prijsen, en afwesich hoonen.
52 Latendunckenheyts gheest wilt van u keeren,Latendunckenheyt sal men vermijden.
Die u mocht verblinden, met licht ghenoeghen,
Iae en doen u hert in hoochmoedt vermeeren,
Soo dat ghy soudt willen, versaedt van leeren,
V voortaen rusten, sonder verder ploeghen:
Want die t'ghenoeghen by hun hebben voeghen,
Te wonder gheluckich zijn derghelijcke,
Oock die te vreden zijn (seytmen) zijn rijcke.
53 Doch in onsen dinghen moetmens hem wachten,
Soude men in Consten comen te boven,
En altijts om verder te comen trachten,
Oock niet lichtelijck yemants werck verachten:
Want dickwils soo slecht geen dinghen verschoven,Geen dingh soo slecht, of daer is somtijts yet goets in.
Men vindter wel yet in weerdich te loven,
Dat eenen aerdt heeft, aengaende de reste,
Wat salmen veel segghen, elck doet zijn beste.
54 Men sal oock zijn selven prijsen noch laken,Men sal hem selven noch prijsen noch laken. Noch sghelijcx het werck van zijn eyghen handen,
Want t'prijsen u dwaesheyt bekent sal maken,
En t'verachten al wat eergierich smaken,
Dus strecken dees beyde weghen tot schanden,
Latent dan oordeelen goede verstanden:
Want zijn selven te loven staet seer sottich,
En zijn selven verachten is bespottich.
55 Veel die op de Merct pleghen te staen rasen
Om eenighe lapsalverie te venten,
Die hebben de ghewoont alsoo te blasen,
Prijsend' hun selven end' hun vijsevasen,
Verachtend' ander van hun Adherenten,
maer al watter schuylt in Helions tenten,
Hem dies vermijde, sie wel toe, en schaffe
Niet te lijden der Pierides straffe.
56 Al wat hem laeft van Caballini water,
Sie dat het hem selven niet en bederveNiemants werck licht te beschimpen.
Met soo een beschimpich Exter ghesnater,
Iae als den roemenden ghevilden Sater,
Oft Arachnis straffe niet en verwerve,
Die haer dorst vermeten teghen Minerve,
Dus indien ghy in Consten wort gheruchtich,
Wacht u van eyghen behaghen eersuchtich.
57 Al waerdy als Hert ter Const-bane pleynich,Die geschict is in de Const, sal hem op zijn gaven niet verheffen.
EnanderalsSleckentragherensachter,
En ghy waert versekert den Prijs alleynich,
Aensiende besijden u geen oft weynich,
Dan vele swaermoedich u volghen achter,
Soo enweestvansinnennietonbedachter
V op de gaven Gods te verhooveerden,
Als Pagen sittend' op haers Heeren Peerden.
58 Op t'geenugheleentis zijtstoutnochcoene,Godtsalmendanckenvanzijngave. maer danckt ootmoedich die't u laet ontfanghen
Tot uwer nootdruft dijns levens saysoene,
Want ten is maer slechs om den cost te doene,
T'zy Const oft Constenaer, t'moet al verganghen,
Hoe fraey, hoe gheestich, in breydels bedwanghen,
Al trecket de Doot, als geens dings bemercker,
Diep onder in zijnen donckeren kercker.
59 Al en is de Conste niet onderdanich,
Ghelijck als Rijckdom, den loop der Fortuynen,Het ghene ons van Godt ghegheven is, can ons ghenomen worden.
En weest daerom niet te meer overwanich,
Want niet stadichs in dit aerdtsche dal tranich,
V ghesichte nu claer, mach doncker bruynen,
Oock dijn Lichaem van den plant totter cruynen
Onderworpen d'ellend, yet mocht toevallen,
V Consten ghebruyckt en waer niet met allen.
60 Dus rad' ick, in Consten hoe rijck bedeghen,Hoochmoedt afgheraden.
Vernedert, ghemeynsaem altijts te blijven,
Niet doende nae t'sotte ghemeyne pleghen,
Wat tijdelijck slijcks hebbende ghecreghen
Nieuwelijcx met eenich handels bedrijven,
Soo is het dickwils van thienen van vijven,
Of sy haer meer gheweerdighen te vraghen
nae schamel kennisse, vrienden, oft maghen.
61 Eerlijck zijn best doen is niet te versmaden,
Om niet te blijven steken in de modder,
De goed' oeffeninghe der handt ghedaden
Van joncx te bevlijten oock niet t'ontraden,
Om al zijn leven niet te zijn een brodder,
Soo wilt vermijden den dertelen lodder,
Cupido vryage lust, wiens opsetten
Veel de Ieught ter deucht den toegangh beletten.Het vryen te jong ontraden.
62 De Sinnenals HondenterIachtverstroyen,ExempelenvanActeon, en Paris.
Die haer Meesters vleys voor spijse verslinden,
Om t'sien van Diana, niet om vermoyen,
Iae t'vyer van Paris maeckt tot asschen Troyen,
Daer soo veel fraeyicheyt in was te vinden,
Dus menich goet Ingien door desen blinden
Lust-godt, jongh verleydt, blijft verteert in voncken,
Oft als kindt, eer't het water kent, verdroncken.
63 Sy oordeelen meest met Paris ten dwaesten,Van lichte Schilders Houwelijck.
t'Schilders Houwlijck is veel van sulcker moden,
Schoonheyt ghelijckt haren sin wel ten naesten,
Doch siet toe, en willet soo niet verhaesten,
Laet den Wijn-soon Hymen by d'ander Goden,Niet te vroech te trouwen.
Denckt ten sal soo haest niet werden verboden,
Teghen Hooftsweere wordt seer goet ghehouwen
Vroech ombijten, en langh wachten van trouwen.
64 Om weldoen canment niet te vroech aenvatten,Niet te vroech can men wel trouwen: om qualijck, niet te spade. Een goet Houwelijcx lof.
Noch om qualijck doen niet te langh ghetoeven,
Alst wel gheluckt, sonder ditten oft datten,
Soo ist een dinghen boven alle schatten,
Den rustelijcksten staet teghen t'bedroeven,
Doch tijdt te stellen en is geen behoeven,
By Petrum Missiae is bescheydt te siene,
In zijn tweede Boeck, Capittel derthiene.
65 T'schijnt daer, of de Dochter ontrent zijn mosteEen Dochter moest thien Iaer jongher zijn als den Gheselle in den Echt.
Thien Iaren wel jongher als den Gheselle,
Soo in zijn Satiren ons oock ontloste Den soet-vloeyenden Poeet Arioste: maer onsen Schilder (soo hem niet en quelle Ghewichtigh' oorsaeck) aleer hy hem stelle,
Mocht wel ter Weerelt in eenighe hoecken,
Ter liefden der Const, de Landen besoecken.
66 Doch ick soud' u gantsch tot reysen verwecken,De Roomreyse ongheraden, om datter veel middel is, t'ghelt onnut te verteeren, ende niet wel om winnen.
Vreesd' ick niet of ghy mocht comen in dolen,
Want Room is de Stadt, daer voor ander plecken
Der Schilders reyse haer veel toe wil strecken,
Wesende het hooft der Picturae Scholen,
maer de rechte plaetse, daer quistecolen
En verloren Sonen haer goedt doorbrenghen,
T'is schromich zijn Ieucht die reyse ghehenghen.
67 Door ervaringhe men dat oock bevroedet,
Als menich van daer comt beroyt en pover,
Want een huys daer men de dolinghe voedet,
Iae een verradich nest, daer men in broedet
Al t'quaet heden verspreyt de Weerelt over,
Soo noemet Petrarca, en wat hy grover
Daer van noch verhaelt, hier te langh om segghen,
Is qualijck met waerheyt te wederlegghen.
68 Doch op sLandts soetheyt soude men verlieven,
Oock Italus volck van Ianus ghesproten,
Die oyt wel onse Conste verhieven,
En zijn in't ghemeyn Verraders noch Dieven,Den aerdt der Italianen.
maer subtijl, en vol beleeftheyts doorgoten,
Doch met open mondt en handt toe ghesloten:
Want onder de Son en leeft schier geen Nacy,
Sy en heeft haer bysonder faut en gracy.
69 maer sult ghy reysen, latet niet gheschiedenOnderwijs voor de Schilder-jeucht, om in't
reysen te ghebruycken.
Sonder uwen lust, en u Ouders wille,
Cleyn Herberghen, quaet gheselschap wilt vlieden,
En laet over u niet veel ghelts bespieden,
En u verre reyse verberght oock stille,
Zijt eerlijck en beleeft, vry van gheschille,
Hebt altijt wel ghelt, maer wacht u met eenen
U eyghen oolijck Landt-volck veel te leenen.
70 Leert over al kennen des Volcx manieren,
Het goede naevolghen, en vlieden t'quade,
Reyset vroech uyt, en wilt oock vroech logieren,
En om mijden plaghen oft vuyle dieren,
De bedden en lakens slaet neerstich gade:
maer sonderlinghe onthoudt u ghestadeDoor lichte Vrouwen worden veel verdorven.
Van lichte Vrouwen, want boven de zonden
Mocht ghy zijn u leven daer van gheschonden.
71 Ghy behoefdet wel somtijts als de Valcke,
Comend' in Italy, t'ghesicht te missen,
Voor de schoone Circe, met al haer schalcke,
Aengaende daer t'werck, dats op natten calcke
Te maken Landtschappen by de Grotissen,
Want d'Italianen ons altijts gissen
Daer fraey in te zijn, ende sy inbeelden,
Dan ick hoop of wy haer deel oock ontsteelden.
72 Iae hoop hier in te zijn geen ydel hoper,
Sy sien self alree ghenoech d'apparency,
In doecken, steenen, en platen van coper,
Oock ghy Ionghers siet toe, grijpt moet, al droper
Al veel door de mande, doet diligency,Vlijt te doen gheraden, om d'Italianen hun Spreeckwoort te benemen.
Op dat wy gheraken t'onser intency,
Dat sy niet meer en segghen op haer spraken,
Vlaminghen connen geen figueren maken.
73 Optreckend' u reys, en wilt niet versloffen,
Liever afcomende besoeckt Almaengen.Datmen in't afcomen van Italien, ander landen besoecken mach, om met veel ghewonnen ghelt t'huys te comen, dan is men welcom.
Of daer meer Ghelt als Const mocht zijn ghetroffen,
End' (en waren niet veel van quader stoffen
De Francsche paeysen) Provencen, Brittaengen,
Gantsch Vranckerijck, Bourgongien, en Spaengen,
Over al is te becomen die fijne
Indiaensche geele en witte mijne.
74 Een goet deel schijven van sulcken alloyen
Mede t'huys te brenghen soude wel clincken,
Om u Ouders en vrienden te vervroyen,
Oock hem tamelijck en eerlijck op toyen
En sal u comste voor niemant doen stincken,
Men sal u wellecomen en beschincken,
Wech dan lichte schoenen, niet meer men reyster,
Men wort al haest gheblockt vast aen de Vreyster.
75 Te lesten siet toe, niet te keeren ledich
Van t'gheen daer ghy om uyt gaet t'uwer baten,
Brengt van Roome mede teyckenen zedich,Te Roome leertmen teeckenen, ende te Venetien schilderen.
En t'wel schilderen van de stadt Venedich,
Die ick om den tijdt besijden most laten,
Want ick heb oock ghereyst sommighe straten,
Welck ick (nu ick mijn vermaningh opschorte)
V een weynich sal verhalen in't corte.
76 Door Pictura ben ick daer toe ghecommen,
Als dat ick met lust, versoetsel der pijnen,
In Helvetia ben over gheclommen,Helvetia, is Switserlandt.
De besneeuwde Alpes, hoogh om verschrommen,
En oock de verdrietelijck' Appenninen,
Door wiens nevel en onweders bruwijnen,
Hannibal den grooten Martialiste
Daer over te comen t'voornemen miste.
77 Ick quam soo verr' ick sach, en woonde binnen
De begheerde Stadt, die (soo men mach lesen)
Van twee Voesterlinghen eender Wolvinnen
Op Palatinus bergh nam cleyn beginnen,
Wiens faem in al de Weerelt is gheresen,
Vervallen bouwinghen my onderwesen,
En betuyghden met een seker belijden,
Hoe heerlijcken Roome was in voortijden.
78 Somtijts hebb' ick my met d'Italianen
Om de Const hanteren buyten begheven,
Daer sach ick Cicerons Dorp Tusculanen,
T'oude landt Latium, en t'langh Albanen,
Oock den bergh van Circe hoochte verheven,
Daer Vlissis knechten waren ghedreven
In't Verckens kot (nae der Poeten dichten),
En den wegh Appia, met meer ghestichten.
79 Diversche Wateren, weerdt te verclaren,
Hebb' ick om de Const oock ghesien met spoede,
Oock met onghewoon onghemack ghevaren
Door der Tirrhenei ghesouten baren,
Den Wijn-rijcken Tyber, turbel van vloede,
Sach ick, end' oock Padus, hooghe van moede,
Een edel gherucht hebbende ghewonnen
Door een ongheluckich Voerman der Sonnen.
80 Den onstadighen Arnus, somtijts drooghe,
Somtijts overvloeyend' ick oock aenschoude,
maer Hannibal heeft het ghecost zijn ooghe,
Schijnend' een wraeck, om dat hy met oorlooghe
Haer Hetrussche Landen alsoo benoude,
T'water Trebbia sach ick, daer oock roude
Sempronium zijnen hoochmoedt te spade,
Der Romeynen heyrcracht tot groote schade.
81 Noch heb ick bevaren twee schoon Rivieren,
Daer d'ander niet by en dienen gheleken,
Want sy als voornaemst' Europa vercieren,
Eerst Danubius, in ander quartierenHerodot. In Melpo. lib. 4. acht den Danubium de meeste Riviere van allen.
Ister ghenaemt, die (soo eenighe spreken)
In Mare majus soo hardt comt ghestreken,
Dat de soute golven haer wijcken moeten,
En latent haer veertich mijlen versoeten.
82 Rhenus de Riviere heerlijck bequame,
Ionstich toevloeyend' onse Nederlanden,
Acht ick daer nae de weerdichste van fame,
Dees Wateren en veel Steden eersame
Heb ick besocht, om met beter verstanden
Te begrijpen de Const, die ick voor handen
Nu hebbe ghenomen, om metter penne
nae te beelden, ghelijck als ickse kenne.
83 Want nadien ick dus in mijn jonghe daghen
Soo menighen voetstap hebbe ghetreden,
Doch soo veel het is, om haer te behaghen,
Behoort sy billijck my wel te verdraghen,
Dat ick ontdeck haer natuerlijcke leden,
Iae onderscheydelijck Wetten en zeden,
Om d'Aencomende leerjonstigh' Ingienen
In haer voornemen een weynich te dienen.
84 Hier in hop' ick te doen nae mijn vermoghen,
Niet blindelijck, want om vlieden erreuren,
Heb ick't uyt diversche borsten ghesoghen,
Een weynich ghevonden, en veel ghetoghen
Soo wel uyt oud' als moderne Autheuren,
Want dit vind' ick ghemeynlijck te ghebeuren,
Dat oock selve wel treffelijcke Schrijvers
Hebben moeten visschen in ander Vijvers.
Eynde der vermaninghe.
Van het teyckenen, oft Teycken-const.
Het tweede Capittel.
Den Vader van t'schilderen mach men nommenTeyckenen, den vader van't wel schilderen, oft het teyckenen is het Lichaem, ende t'schilderen is den Gheest van het teyckenen.
Teyckenen, oft de Teycken-const verheven,
Ia den rechten toegang machment ooc rommen
Oft de deur om tot veel Consten te commen,
Goudt smeden, bouwen, en meer, jae de seven
Vry Consten sonder haer niet mochten leven:
Want Teycken-const omhelsend' alle dinghen,
Houdt alle Consten in matighe stringhen.
2 SyiseenVoedsterallerConstengoedich,DeSchilder-const,dieindeTeycken-constbestaet, is de Voedster van alle goede Consten ende wetenschappen.
Soo Natalis Comes ons wil verhalen,
Iae oock d'edel Grammatica bevroedich,
Is door haer ghehooght en ghewassen spoedich,
Leerend' haer letters en caracten halen,
Waer door de Menschen in verscheyden talen
Malcanders meeninghe verstaen accoordich,
Seer wijt van een soo wel als teghenwoordich.
3 Des Teycken-consts volcomenheyt moet drijvenDe Schrijf-const wordt ghesooght van de Teycken-const.
Wt ghesont verstandt, en aen crachten raken
Moet t'verstandt door oeffeningh, en beclijven
Door natuerlijcken gheest, die tot verstijven
Edel vernuftich is, en snel ontwaken,
SulcxmetgoetoordeeldoetConstenaermaken
Voor-beworp in zijn ghedachte van allen,
Hem met handt te bewerpen mach bevallen.
4 Desen Vader dan van t'Schilderen, wercklijckVVat het teyckenen, oft Teycken-const eygentlijck is.
Is om verborghen meeninghe t'ontdecken
Een uytdrucksel, en Verclaringhe mercklijck,
Iae t'voornemens ghetuyghe, welcken stercklijck
Bestaet in trecken, betrecken, omtrecken,
Van alles watter binnen de bestecken
Des ghesichts ter Weerelt mach zijn begrepen,
Bysonder t'Menschen beeldt heerlijckst gheschepen.
5 Nu Ionghers, om nae dees mate te jaghen,
Dats om in Teycken-const worden verstandich,
Moet ghy beginnen met groot behaghen
Aenhetey-rondt,ent'cruysdaeringheslaghen,Hetey-rondtendecruysseernoodichteverstaen. Om een tronje leeren stellen ghehandich Van alle sijden, seer noodich: want schandich Sietmen veel Schilders den tronjen misstellen,
Niet lettend' op't cruys, te vergeefs sy quellen.
6 Voorts nae handelinghe, is niet te versmadenDaer hoefde wel een Boec, tot een begin der Schilder-jeught, om op een lichte wijse een Beeldt te leeren stellen, ende so voort tot meer volcomenheyt leydende.
Een boots leeren stellen, vast sonder wancken,
Op eenen voet, die t'lichaem heeft gheladen,
Ghelijck in d'Actitude wordt gheraden:
Laet op den staenden voet de heup uyt swancken.
Nu grootlijcx waer een groot Meester te dancken,
Die in sned' uytgaef u, o Ieucht, ter jonsten,
Een A.b. boeck, van t'begin onser Consten.
7 Ick valler te bloot in, als t'onbequame,
maer ander, ghenoechsaem zijnd' in't vermoghen,
Vallen te weygherigh, ick vreese blame,D'oude Antijcke constighe Schilders hebben
verscheyden Boecken van hun Const gheschreven.
En sy de moeyte, dus o Ieught eersame,
Wort u soo vorderlijck een nut ontoghen:
In ouden tijdt, die nu langh is vervloghen,
Was ons Const vervaet in verscheyden Boecken,
Die men om vinden vergheefs soude soecken.
8 In Boecken leeren de Ionghers ter Scholen
De seven vry Consten, jongh' Apotekers,
En Chirurgienen, om niet te verdolen,
Zijn schriften, en Boecken ghenoech bevolen:
Doch voor u Schilder-jeught wasser niet sekers
In onse spraeck, om u als nieuwe Bekers,In onse spraec was voortijts niet tot Schilders onderwijs geschreven.
Nutte leersaem stoffe maken deelachtigh,
Daer ghy van mocht houden den roke crachtigh.
9 Daerom een goet Meester waer goet ghevonden,
Voor eerst, om goede manier aen te wennen,
En om te leeren seker vaste grondenDen jongers is nut by een goet Meester, hun begin aen te nemen.
Int stellen, handelen, omtrecken, ronden,
Dagh, en schaduws plaetsen wel leeren kennen,
Eerst met Colen dan met Crijen oft Pennen,
Aerdich trecken op den dagh, datment nouwkens
Sien mach, en daer schaduw valt harde douwkens.Soet op den dagh te trecken.
10 Ghy meught van als doen, artseren, en wasschen,
nae den lust ws gheests met een vierich pooghen,Te teyckenen op Papier dat grondt heeft, om hoogen en diepen is seer voorderlijck.
In het conterfeyten in handen rasschen,
Tot Kool' en Crijt, op Papier graeuw als asschen,
Oft een bleeckachtich blaeuw, om op te hooghen,
En op te diepen: doch wilt niet ghedooghen,
Hooghsel, en diepsel malcander t'AenclevenDatmen hooghsel en diepsel niet sal te by malcander brenghen.
Wilt grondt tusschen beyden vry plaetse gheven.
11 Niet te veel te hooghen wilt vlijtigh wachten,
Wast ghy met sapkens, oft waterigh' inckten,
Wilt op een soet verdrijven altijts trachten,
Oft werckt ghy met kool' en crijt, hebt u schachtenMizza tinte is den grouwen gront, oft half verwe.
Met boomwoll' in, tot sulcx de meetse tinten
Doet weersijds vloeyen, t'zy of ghy nae printen
Doet, oft nae rondt, dat niet en can beweghen,Dat het goet na printen oft handelingh is te doen, daer diepsel en hooghsel is, oock nae het rondt.
Elck doet geeren daer hy toe is gheneghen.
12 Fraey printen met gronden, en hooghsels cluchtich
Hebben menigh gheest zijn ooghen ontsloten,
Ghelijck daer zijn die van Parmens gheruchtich,
En ander, dus om zijn in Consten vruchtich,
Begreffijt uwen gheest met sulcke loten,
Of doet nae yet fraeys van plaister ghegoten,Dat het hoogen veel doet in der Teycken-const. En merckt op de daghen wel in het legghen:
Want de hooghsels vry al mede wat segghen.
13 Als ghy de handt hebt wacker sonder swaerheyt
Nu ghemaeckt, door oeffeninghe gheduldich,Dat men veel na t'leven doen moet. In het leven is een seker soete simpel doenlijcheyt.
En d'ooghen aenvanghen te hebben claerheyt,
Gaet van de vercieringhe totter waerheyt,
Dat is, tot het leven ons meest ghehuldich,
In welck een doenlijcke soetheyt eenvuldich Oprecht is blijckend' in't stilstaen en rueren,
Dat zy u Leydsterr', om tschip nae te stueren.
14 Dits t'wit om nae schieten, den grondt om bouwen,T'leven der Schildery, leydtsterre, grontsteen, en schiet-wit.
Gheenen beteren Text is t'allegeren,
Schoonder, noch vaster voorbeeldt om betrouwen,
Als volcomen naeckten van Mans, en Vrouwen,
De gheleertste Boecken om in studeren,
Zijn dit, als een oneyndigh practiseren
Soo zijn Kinder-naeckten, en alle Dieren,
T'waer anders onmogh'lijck om te versieren.
15 T'is wonder wat gracy men siet uytstortenIn't leven vindt ment al.
De Natuer in't leven, aen alle sijden,
Hier is al te vinden wat ons mach schorten
Van werckinghe, steldsel, en schoon vercorten
Omtreck, en binne-werck, om ons verblijden:
Door veel doen, en herdoen, met langhe tijdenDatmen uyt zijn selven doen moet, om inventie te hebben.
raecktmen ervaren als Meester ter eeren:
maer uyt zijn selven doen moetmen oock leeren.
16 Iuventy van jonghs moet oock med' opwassen,
Anders wy qualijck ordineren souden,
En moesten dan om sien naer anders cassen,Memorie, moeder der Muses, daerom gheheeten Mnemosyne, Siet Plutarchum in zijn Kindertucht.
Wy moeten oock op proporty wel passen,
Als wy vergrooten, oft vercleenen wouden,
En sonderlingh moesten wy wel onthouden,
T'ghene wy teeckenen om worden vroeder,
Want siet, Memoria is de Muses Moeder.
17 T'is de schatcamer der wetenheyt mede,Voorbeeldt, dat is, het naect, datmen voor heeft te
conterfeyten, niet te by te hebben.
maer conterfeytende hebt ghy te letten,
V voorbeeldt te gheven zijn rechte stede,
Want menigh Schilder daer in oyt misdede,
Niet te hoogh, te lagh', of te by te setten:
Sommighe ghebruycken ruyten en netten,
Of raemkens met draden cruyswijs ghespannen,Dit velum, is een taem met draden gespannen in ruyten, die men oock op t'papier trect om vast te stellen, siende zijn principael door t'velum. Om uyt t'conterfeyten fauten te bannen.
18 Dits t'Velum dat ick in mijn ordinancy
Voor by gae, en elcken doch vry wil laten
Te ghebruycken, oock alderley substancy,
Want t'is even eens hoe men ter playsancy
Sijn werck can brenghen en ter rechter maten,
Noch comt grootlijcx de teycken-const te baten,
Wel te verstaen (met dooden te sien villen)
Waer Muschels beginnen, oft eynden willen.
19 Dit is wel noodigh in alder manieren,Musculen moeten verstaen zijn, maer weynigh
gheroert, dan alst past.
Om zijn naeckten verstaen al t'lichaem henen:
Doch moetmen hem wachten in sulck bestieren,
Datmen al te hardt den Musen, oft Spieren,
Niet uyt en beelde: want anders soo schenen
Onse Beelden van magherheyt verdwenen,
Men moet niet versuymen door onbedachtheyt,
S'levens poeseligh', en gladdighe sachtheyt.
20 Doeselen, dats crijt met boom-wol verdrijven
Meuchdy, of rueselich soetkens verwercken
Sonder artseren, of met yet te wrijven:Datmen van boven zijn artseer-slagen sal halen.
Wilt ghy in artseren constich beclijven,
Van dunne tot grof u slaghen wilt stercken,
Dats van boven af halen, met opmercken
Musculen, oft anders wel uyt te beelden,
Als of al de Gratien daer in speelden.
21 Cryons maecktmen van verscheyden colueren,Cryons hoemense maect.
Die men wrijft met Lijm die half is verdorven,
Waer mede de ghedaenten der NatuerenCryons zijn nut, om nae t'leven de verwen waer te
nemen.
Men nae bootsen can, jae alle figueren
Verwe gheven, t'zy jeuchdich, oft verstorven:
Hier mede can eere worden verworven,
Want is Teycken-const van Schilderen Vader,Teycken-const is nut voor Vorsten, Capiteynen, en Soldaten, steden en stercten te betrecken, leest t'eerste deel van t'leven der Schilders, hoe Lucius Scipio den Broeder Africani, Carthaginio inneminge hadde afghebeeldt.
Gheen dingh malcander can ghelijcken nader.
22 Summa, Teycken-const can alderley staten
Behulpich wesen, t'zy jonghen, oft grijsen,
Iae Vorsten, Capiteynen, en Soldaten,
Soo om van der Conste gheschickt te praten,
Als om de gheleghentheden aenwijsen,
Van sterckten en plaetsen, daerom te prijsen,
Is d'edel Teycken-const, van welcks verclaren
Willen wy voort tot de Proporty varen.
Eynde van de Teycken-const.
Analogie Proportie, oft maet der Lidtmaten eens Menschen Beeldts. Het derde Capittel.
1 Proporty, oft ghelijckmaticheyt puere,
Is (ghelijck Plutarhus verhaelt in reden)
Een schoon heerlijck cieraet in der Natuere,
Dees Proporty in ghebouw oft figuere,
Noemt Vitruvius (als Constigh van zeden)
Een seker over-een-comingh der leden,
Oft eyghenschappen als ghebouws in orden,
Als sy wel beleydt nae der Conste worden.
2 Want nae zijn segghen zijn by een gheleken,
Eens Menschen Lichaem, en Tempel bequame,Een Menschen Lichaem met zijn leden
vergeleken by eenen Tempel met zijn deelen.
Dit accordeert wel met des Heeren spreken,
Daer hy seyde van den Tempel te breken,
En meende den Tempel zijn reyn Lichame:
De forme van eens Menschen lijf eersame
Is edel, en van Natuere te wonder,
Ghevoeght te samen met conste bysonder.
3 Van daer t'hayr aen t'voorhooft begint te wassen,
Tot onder den kin, dat wy t'Aensicht nommen,
Is het thiende deel van des Lichaems massen,Den Mensch is thien aensichten langh, en reyckt soo wijdt als hy langh is,
In de lengde begrepen, oock sal passen De lengde des handts, van daer sy can crommen,
Aen den aerem tot t'eynden uyt, en commen Recht op de mate des aensichts, te weten,
Tot t'eynde des middel vinghers ghemeten.
4 Indien men de mate van den gheheelen
Hoofde meet, van kop tot kin, men sal vinden
T'achtste deel des Lichaems, en spantmen seelenAcht hoofden langh is den Mensch.
Achter van kop tot t'eynden hals, acht deelen Salmen oock hebben, en van het beginnen Des hayrs aen t'voorhooft, afdalende binnen Op s'Menschen borst, in het hooghste verheffen,
Een recht seste deel salmen vinden effen.
5 Wilt ghy totter cuyn' u mate verhooghen,
Een vierde deel Lichaems suldy aenschouwen,
Wilt ghy nae de mate des aenschijns pooghen,
Van t'hooft hayrs begin te meten nae d'ooghen,s'menschen aenschijn dry neusen langh. Boven de neuse tusschen den wijnbrouwen Is een derdendeel, om t'Aenschijn te bouwen,
De neus' is een deel, en van den neusgaten
Tot onder den kin, van ghelijcker maten.S'Menschen voet op t'langst ghemeten, is t'seste deel van zijn lengde.
6 Den voet van daer de hiele begint ronden,
Tot t'eynden den tweeden teen ongheloghen,
Is een seste deel des Lichaems bevonden,
Den Cubitus oock, op dat wy't verstonden,
Den arme van t'vouwen, oft elleboghen,
Tot t'eynden den langsten vingher, sal moghenVier Cubitus is den Mensche langh.
Altijt een vierde deel Lichaems bestrecken,
Dus heeft t'Lijfs ghebouw zijn seker bestecken.Den Cubitus der Antijcken, is ses palmen:
elcken palm vier duymen, en vier palmen tot eenen voet.
7 Nu de borst ghemeten van s'buycks aenvanghen,
Wat boven den navel, tot onder teghen
Den kin, houdt in mate ghelijcke ganghen,
Stelt op den navel t'punct van eenen langhen
Passer, daer eenich Mensch is plat gheleghen,
Gheheel uytghestreckt, laet dan gaen zijn weghen,Des Menschen navel is zijn middel punct. T'ander punct in't rondt, en een cirkel maken,
Iuyst suldy teen en vinghers eynden raken.
8 Soo dat natuerlijck den Navel van desen
Menschlijcken Lichaem t'middel punct is blijcklijck,
En alsoo des ronde form' uytghelesenDen Mensch canmen in rondt en viercant begrijpen.
In hem wort ghespeurt, soo vindtmen in wesen
Oock in hem een oprecht viercant ghelijcklijck,
Meet van den top totten voetplanten rijcklijck,
Weder van ghestreckt' aermen vinghers eynden,
Tot ghelijcke mate sal hem dit weynden.
9 Sulcx heeft Vitruvius my voorgheschreven,
En sie oock Plinium dit accorderen,
Hoe dat alsoo den Mensche langh is even
Als hy reycken can, men can't oock in't leven
Ghenoech ondervinden met practiseren:
Nu zijnder die van t'Proportioneren
Seer veel hebben by een ghebracht in Boecken,nae der Geometers mate, minuten oft greynen zijn het vierde des dwersen vinghers, vier vingheren doen dry duymen.
Bysonder Durerer, niet om vercloecken.
10 Doch van minuten, oft deelen van duymen,
En soo veel hooftbrekens heb ick niet vooren
Schilder-jeught soo wijdt den wegh in te ruymen,
Groote Meesters oft Beeldtsnijders costuymen
Zijn voor de Ieught al t'onvoeghlijcke spooren,
Ick hebbe den Schilders wel segghen hooren,
Die te veel meten, vast metende blijven,Vijf minuten is een once, een graedt is twee voeten. En ten lesten niet besonders bedrijven.
11 Vitruvius een van de cloeckste Reusen
In Bouwmeesters Const, om niet te verdolen,Al te veel metens den Schilders onnut, oft weynich, dewijl hun schietwit is t'wel schilderen: dan het meten is den Beelthouwers noodich.
Die wijst immer geenen periculeusen
Wegh: want siet, met hoofden, voeten, en neusen
Te meten moeste de Ieught zijn bevolen,
Van des Menschen hooft op tot zijn voedtsolen
Acht hoofden, elck hooft van vier neusen zijnde,
Ick cort en gherieflijck te meten vinde.
12 Om recht te meten sonder eenich quellen
Den Mensch met acht hoofden, soo salmen trachten
Zijn Beeldt op hanghende liny te stellen,De maten van des lichaems lengde, op een hangende liny middens lijfs af te meten.
T'hooft van kop tot kin men voor en sal tellen,
Van kin tot mids tepels oock een van achten,
Van daer ten navel, voorts tot des gheslachten
Voort-teelich lidt is vier, d'ander vier moeten
Zijn, half dgie, knie, half schene, plant der voeten.
13 Dus salm' oock in breedd' in't meten hem richten.Een Vrouw en Man hebben een proportie: dan den Mans schouder een neuse breeder is, en der Vrouwen heup ooc een.
Van rechts naer slincks, t'zy ghecleedd' oft ontcleedde s'Mans schouders twee hoofden breet, twee aensichten De heupen, nu des Vrouwen lijfs ghestichten In lengten ghelijcken, maer heupen breedde Bedraeght van hooftmaten het rechte tweedde Deel, end' hen schouders in breedde ghespannen,
maer twee aensichten, contrary den Mannen.
14 Doch de Vroukens moeten hardicheyt dervenVrouwen meer ronder van vlees als den
Mannen.
In den musculen, welcke gheheel sachtich
Moeten verliesen, oft aerdigh versterven,
Poeselich van vlees, met vouwkens en kerven,Kinderen vijf hoofden langh, ende zijn ten dry Iaren half soo langh, als sy te worden hebben.
Kuylkens in handen, als Kinderachtich:
Den Kinderen worden wy nu ghedachtich,
Vijf hoofden hooghe zijn sy in't vercleenen,
Tot schamelheyt dry, twee zijn dgye, en beenen.
15 Verscheyden proportien wedervarenBeelden lang 9 10. jae 12. hoofden heeft men ghesien van M. Agnolo, om gracelijckheyt in't buyghen en wenden, hy seyde den Passer in d'ooghe en niet in de handt most wesen.
Salmen in't leven, cortschotich, en ranckich:
Kinderen hebben (nae Plinij verclaren)
T'half ghewas van hen lengte ten dry Iaren:
Nu Schilder-jeuch, dit weynich zy u danckich,
Ick sal u voort wijsen, hoe ghy onwanckich
Een Beeldt sult stellen, doen wercken, en roeren,
Om in rechter welstandt alles uyt voeren.
Eynde des Proportijs.
Van der Actitude, welstandt, ende weldoen eens Beelts.
Het vierde Capittel.
1 Den Hemel, als wesende mildt en jonstich,
Heeft d'Edel Natuer' oock willen by voegen,
Beneffens meer gaven met haer inwonstich,
De deucht der schoonheyt, welstandich en constich,Natuere is schoon, om verscheyden deuchden oft gaven die sy heeft.
D'ooghe ghevend' een volcomen benoeghen: maer als wy oorspronck en middel doorploeghen,
Soo vinden wy omstandighe waerommen,
Dat Natueren schoonheyt schoon is volcommen.
2 Dits ooghenschijnich wel aen veel manierenSchoonheyt is minder, wa n neer eenighe omstandighe deelen haer ontbreken.
Der Natuerlijcke dinghen t'onderscheyden,
Dat schoonheyt vermindert wordt met oncieren, naer datter omstandicheden faelgieren,
Het welck ons sal tot ons propoost inleyden,
Hoe dat wy Schilders, met neerstich arbeyden,
Somtijts een Beeldt niet en connen ghemaken,Eenige jonghe Schilders maken somtijts een Beeldt dat hun mishaeght, niet wetende waer het schort, daerom dit navolghende onderwijs. Dat ons vernoecht, niet wetende d'oorsaken.
3 Al ist oock dat ons ommetrecken teghen Malcander wijckende ghenoech uyt springhen,
Soo faelter somtijts een roerlijck beweghen
Aen d'Actitude, of t'Beeldt is gheneghen Tot vallen, oft t'heeft eenen sonderlinghen Onwelstandighen aerdt, om dese dinghen,
Die soo abuyselijck zijn, voorts t'ontvlieden, Dient hier van wel onderwijs te gheschieden.
4 Dus laet ons nu dan ordentelijck setten,
Onder ghevoeghlijcke omstandicheden,Natuere leert en stelt self goede wetten.
Ghewisse regulen en vaste Wetten,
Die door veel deelen waernemich opletten
Ons de Natuer heeft vercondicht met reden,
Op dat wy onwetende niet en treden
In eenich stelsel der postueren, buyten
Ghewisse maten, rechten en statuyten.
5 Om een staende Beeldt te planten, wy moghenHoe men een Beeldt sal planten.
Een rechte liny, als op loot ghewichte,
Van boven nederwaert brenghen ghetoghen,
Dese sal zijn als de Pese des Boghen,
Teghen t'uytswancken des Corpus ghestichte,
En sal uyt den keel-put af dalen dichte,
Tusschen den last-draghenden voets aenclauwen,
Soo moghen wy vast een staende Beeldt bauwen.
6 Want siet, den Mensch end' een Colomne tsamenEen Mensch by der Colomne gheleken. Worden in standt en stellinghe gheleken,
En t'hooft als het swaerste let des Lichamen Met t'lijf ondersteunt zijnde, moet betamen Den voet voor Basis daer onder ghesteken,
En dan op welcken den last comt ghestreken,
Die draeght het hooft, soo recht, datmen in't dalen Een loot-streke tusschen beyden mocht halen.
7 Dees perpendiculaer linie loodich,
Oft hanghende streke, die ick notere,
En acht ick juyste niet ghetrocken noodich,
Om in het teyckenen niet te vallen bloodich,
maer datmens' in den sin imaginere,
En vastelijcken wel considerere,
Dat den keel-put com, als gheloodde draden,
Recht midden den voet, die t'Lijf heeft gheladen.
8 Want t'hooft mach wel naer d'een schouder oft d'anderDat het hooft niet soude hanghen daer het Lijf henen buyght oft hangt.
Vallen oft buygen, maer dat past somtijde,
Doch hooft en Lijf contrarie malcander Moeten helden oft om spreken verstander,
Is de meyninghe, datmen neerstich mijde,
Dat t'hooft niet en hangh op de selve sijde,
Daer henen men t'Lijf laet hanghen oft buyghen,
Of het werck sal ons onverstandt betuyghen.
9 Den ledighen voet t'samen metten beene
Mach voorwaerts uyt spelen, om een versoeten,Hoe een Beeldt sal roeren.
maer daer is een Natuerlijck dingh ghemeene
Noch acht te nemen, en dat niet alleene
Aen den Mensch, maer aen Dieren met vier voeten,
Hoe t'recht voor-been en t'achter slincke moeten T'samen heffen, stappen, en dalen neder,
En oock d'ander twee van ghelijcke weder.
10 Sulcke roerend' acty, loopend' oft gaende,
Sietmen den Mensche natuerlijck vertoonen,Een gemeen actie in Menschen en Dieren, in gaen oft voort stappen.
Soo wel werckend' als in postuere staende,
In onsen dinghen dit wel gade slaende,
Soo in Kinders, Mannen, als Vrouw persoonen,
Sal onsen arbeydt welstandich becroonen,
Op een sijd' eens Beeldts wy niet en behooren
Arem en been uyt te doen steken vooren.
11 maer dat wy een wisselinghe ghedincken,
Den rechten arem voor uyt comen laten,
En t'rechter been achter doen henen sincken,Van een cruyswijse actie te ghebruycken, waer van d'oude en nieuwen tijts Meesters ons voorbeeldt hebben ghegheven.
T'slincke been voor uyt, daer teghen den slincken
Arem achter wech laten gaen by maten,
Altijt cruyswijs, t'zy of de Beelden saten,
Oft stonden, soo sal haer de troenge weynden
naer den arem, die men voor uyt sal seynden.
12 Sulck' Actitude hebben laten blijcken
Raphael d'Vrbin, Machael Angel mede,
In hun constighe wercken, van ghelijcken
Is dit oock te speuren in den Antijcken,
Aen diversche Beelden, constich van snede,
En te Florence in die schoone Stede
Is sulcken aerdt oock bysonder te mercken,
Aen Bolongen wel gheschulpeerde wercken.
13 Natuerlijck sietmen in staende postueren,
T'hooft ghemeynelijcken ghekeert te wesen
Soo den voet gherecht is, noch salmen spueren,
Dat t'Lijf hem altijt wil schicken en rueren
nae t'weynden des hoofts, als steunsel van desen:
maer dit wordt in de stellinghe ghepresenVan t'hooft te weynden anders als t'lichaem.
Werckelijcker, nae Actitudens orden,
t'Hooft elders als t'Lichaem gheweynt te worden.
14 Oft tammighen onaerdt wil ons ontpaeyen,
Dus moetmen op veelderley wijse pooghen
Ter beste welstandicheyt t'hooft te draeyen,
Want sulcx can gantsch bederven oft verfraeyen
Den aerdt eens Beeldts, in verstandighen ooghen:Geestelijcke Beelden hoeven niet veel
omdraeyen des hoofts.
Doch gheen omdraeyen is wel te ghedooghen
Aen gheestlijcke Beelden, die men op't beste
Soeckt te maken devotich en modeste.
15 Sghelijcx salmen altijt niet zijn ghebonden
Aen onse voor-verhaelde Actitude
maer, ghelijck het noodich sal zijn bevonden,
Hier in veranderen t'sommigher stonden:Men sal allesins naer welstant trachten, ende somtijts wat veranderen.
Want Orpheus zijn Harp, soet van gheluyde,
Wel heeft verandert, en met snaren ruyde
Speeld', hoe dat de Reusen al bleven t'onder,
Verslaghen van den vreeselijcken donder.
16 Weder werdt zijn spel veel soeter beseven
Op een ander tijdt, doen hy heeft ghesonghen
Van jonghe Meyskens, de welcke ghedreven
Door sotte liefde, zijn comen in sneven:
In dese Fabel, siet, zijn wy ghespronghen,
Om toonen, datmen somtijts is ghedwonghen
(nae den aerdt of het werck in onse dinghen)
Te ghebruycken sulcke veranderinghen.
17 Ghelijck wanneer men maeckt bootsen oft standen,Van werckende bootsen, den leden te schicken nae hun actien.
Die met stocken steken oft seelen trecken,
Eensijdich moeten uyt voeten en handen,
Met aermen en beenen die t'samen spanden,
Oft steylden, soo t'werck de leden doet strecken:Van t'lichaem zijn schoonheyt niet te bedecken, dat het nergens belet zy aen omtreck oft anders. maer sonderlingh salmen mijden, te decken
Met armen t'naeckt Corpus, op dat het immer
(Ist moghelijck) vry zy van alle limmer.
18 Dus moghen wy noch meer (naer onsen weten)
Eens Beeldts onwelstandicheden hier nommen,
Ghelijck wanneer een bootse is gheseten
Met de voeten ter sijden uyt ghesmeten,
En de knyen inwaert nae malcander crommen,Hoe de knien eens sittenden oft liggenden Beelts crommen moeten, oft niet.
Wort niet ghepresen, maer t'sal beter commen,
De knyen van een uytwaert te laten schieten,
En d'hielen inwaert, om welstants ghenieten.
19 Doch te maken de voeten van een Vrouwe
Al te wijt van een ghestaen oft gheleghen,Hoe een Vrouw beelts beenen ende voeten gestelt
moeten wesen.
Sonderlinghe staend', is ghedaen ontrouwe
Teghen den welstandt, vereysschende nauwe
De voeten by een, van eerbaerheyts weghen:
Dan moet men oock mijden somwijlen, teghenTe veel vercortinge niet prijselijck.
Welstandt trongen oft soo yet te vercorten,
Want sulcx te veel doet cleyn gracy uytstorten.
20 Veel vermaerde Schilders noch (als den mancken)
In eenen merckelijcken onwegh dwalen,
Dat is (soo sy't my niet qualijck en dancken)
De selve schouder, welcks heup sy uytswancken,Daer t'beelts heupe uyt swanckt, moet de
schouder leeghst zijn.
Datse die de hooghst op schorten en halen,
Daer sy altijt leegher behoort te dalen,
Waer de heup uyt swanckt: want den aerdt is ditte
Der Consten, t'zy of t'Beeldt stae, ligg' oft sitte.
21 Noch isser oock een onverstandich teycken,
Als men den arem van de laeghste schouder,Desghelijcx den arme, die om hoogh reyckt, moet wesen die op d'ander sijde van het swancken.
Daer de boots' uytswanckt, om hooghe doet reycken,
Ten wil tot welstandt niet wel schoone bleycken,
Al worde t'ghebruyck hier van tweemael ouder,
Dus naer den rechten aerdt, liever men souder
Die van de hoochste schouder toe ghebruycken,
Om eenen oncierlijcken standt t'ontduycken.
22 Noch verder, om allen welstandt verstercken,Datmen beyde armen oft beyde beenen niet sal laten gelijcke actie doen, ten waer het Beeldt yet moest soo wercken.
Isser oock een stuck weerdich te betreffen,
Voor cloecke sinnen, die op alles mercken,
Te weten siet, Beelden die niet en wercken,
Sullen niet ghelijck t'samen opheffen
Beyde handen oft armen, te beseffen
Is wel dat veranderingh can verblijden,
Oock salment aen beenen en voeten mijden.
23 Het schijnt oock dat eenighe niet ghestillen
En connen haren gheest, als sy yet maken,
Latende (met verlof) borsten en billenMen sal niet te seer wildt zijn, in een Beeldt onmatelijck te draeyen.
T'samen ghelijck sien, het schijnt sulcke willen
Met den Camerspeelders in't perck gheraken,
Die derghelijck onnatuerlijcke saken,
Springhen en beutelen, voor Conste achten,
maer Schilders moeten hun daer vooren wachten.
24 Iae van slecht volck worden wel wedersproken
Die hun werck daer mede vercieren wanen,
Oft soo onmoghelijcke dinghen coken,
Verwronghen, verdraeyt, de leden ghebroken,Datmen een Beeldts leden niette seer verwringhen sal.
Oft stropiato, nae d'Italianen,
Hier van zijn meer specien te vermanen,
Als handt aen arem verdraeyt en bedwonghen,
En den voet contrary den knye ghewronghen.
25 Dus moet men houden matelijcke ganghen,Hoe verre men t'Beeldt sal doen reycken,
bocken, en draeyen.
In wenden en buyghen, volghende t'leven,
Als een opsiende troenge door verstranghen,
T'hooft achter over niet te laten hanghen
Hoogher, dan dat de ooghen staen verheven
Recht op ten Hemelwaert, noch daer beneven
Sal niet neder t'bockens mate betamen,
Dan dat schouders ende navel versamen.
26 T'hooft en salmen oock niet omdraeyen wyder,
Dan den kin recht over d'ocksel verschoven,
maer armen en beenen die zijn wat vryder,
Doch salmen waernemen, hoe dat een yder
Handt hoogher te heffen niet is te loven,
Dan dat den elleboghe come boven
D'ocksel, desen en derghelijcken Reghel
Bevesticht Natuere met vasten zeghel.
27 Den Mensch oock opheffend' eenich ghewichte,Van een dragende Beeldt.
Soo ons d'ervarentheyt leert alle daghe,
Den eenen voet voor uyt stelt hy seer lichte,
Tot ondersteuninghe van t'Lijfs ghestichte,
Op dat soo het been als een schoore draghe:
Want den Mensche schickt hem, dat in de waghe
Zijn leden blijven in stuypen en buyghen,
Ghelijck als eenighe Gheleerde tuyghen.
28 Daer een schouder draeght, op de selve sijdeVan een gaende actie, ende staende posture. En heeft oock het been om spelen geen stacy, maer dat het stijfstandich t'last op hem lijde:
Noch is oock toe te sien, dat niet en schrijde Ons staende Beeldt buyten Natuer en gracy,
Dats, als voet van voet meer dan voet heeft spacy: maer weet, dat d'Antijcken achten wel staende,
Standen ghelijck als stappend' ende gaende.
29 Met een schoon en gracelijcke maniere
Swanckende weynich, oft schier niet met allen,
Doch bewijsen sy voor alle Const-giere
Een soete roerend' acty goedertiere,
Die een yeghelijcken wel moet bevallen:
Nu gheschiedet somtijts, dat op de ballen
Van den plant, oft op de teenen der voeten,
De hoochreyckende bootsen rusten moeten.
30 Ghelijck als dertel Nimphe Vrouw persoonen,Van aerdige actien, in dansen, springen, ende dierghelijcke.
Danssende, springhende som van der eerden
Met beyde beenen, ander op de toonen,
Dit wel te treffen mach ons werck verschoonen:
En soo wy eenich Exempel begheerden,
Canachus hier voortijts constich in weerden,
Was (alsoo ons Plinius is ontknoper)
Een Statuarius in steen en coper.
31 Eenen Hert, het zy coperen oft steenen,Exempel van eenen coperen Hert.
Had hy ghedaen, tot een wonder verwecken,
Staende soo constich en los op de beenen,
Datmen onder al de vier voeten eenen
Draet schier door henen hadde moghen trecken,
Van achter scheen hy hem licht op te strecken
Op zijn teenen, tot eenen sprongh met lusten,
Van vooren scheen hy op zijn hielen rusten.
32 In werckende bootsen salmen met scherpenDe leden eens Beeldts te doen wercken, in
spelen, schieten, werpen, oft anders, nae der Const.
Natuer opmercken, de leden doen slaven,
T'zy handen, vinghers, op Luyten oft Herpen,
Spelen, schieten, oft met eenich dingh werpen,
Houwen, slepen, draghen, spitten oft graven:
Dat oock alle de leden mede draven,
Aen loopende bootsen, voorts met een roeren,
All' actien constelijcken uyt voeren.
33 Dat constich werck van Demon van Athenen
Moghen wy hier tot een Exempel voeghen,
Van twee Hoplitis Soldaten, die schenen
D'een te sweeten, d'ander (werpende henenExempel van loopende actie, oft een vermoeyt
beeldt.
Zijn wapen) vermoeyt te hijghen en swoeghen,
Hier in hadde t'volck wonder groot benoeghen,
Want daer en was t'zijnen tijde geen Schilder,
Die d'affecten socht uyt te beelden milder.
34 Lustich behendich sullen oock verschijnenVan de gracelijcheyt waer te nemen.
Alle roeringhen van leden oft letten
Der Nimphen, Goddinnen en Concubijnen,
Ghelijck Ariosto beschrijft Alcinen,
Die niet eenen voetstap en ginck versetten,
Het en waren al stricken ende netten
Der Liefden, om in te vanghen Roggieren,
Met een gracelijck en aerdigh bestieren.
35 Noch is dit een van der Picturae deuchden,
Bootsen nae den ouderdom t'onderscheyden,Van yeder Beeldt gestalt te geven, naer den aert oft ouderdom.
Alvooren der jongh' eenvuldighe jeuchden
Ghestalten te maken gheneycht tot vreuchden,
Derrel en simpel in al haer beleyden,
Oock Vrouwen, als onghewoone t'arbeyden,
Haer postueren en zijn niet seer te prijsen,
Als sy een Mannelijck ghewelt bewijsen.
36 Noch moeten wy over Plinius drempel,
Om zedicheyt ons Vroukens in te planten,Van sommigh Beeldt eerbaer en zedich wesen te
gheven, Exempelen.
En halen hier voort een seer oudt Exempel
Wt eenen Antijcken vervallen Tempel,
Daer men noch in sach, niet om verplaysanten,
Gheschildert Helena by Athalanten,
maer in Athalanta bleeck, met vertsaeghden
Blooten cuysschen wesen, t'ghestalt der maeghden.
37 Zeuxis Schilder, in Consten seer besnedich,
Zijn Penelope dient oock t'onser lesse,
Want in dit Beeldt had hy vergaert bestedich
Te samen all' eerlijcke gesten zedich,
Die daer zijn betamelijck een Princesse:
Oock Castiglion wil zijn Vrouw NoblesseIl Cortegiano, lib. 3. fol. 121.
Niet toelaten Manlijcke wercken crachtich,
Dan Vrouwlijck', en noch met een wesen sachtich.
38 Ons maeghden en Vrouwen met zedich wesenVrouwen standen en actien soet en zedich. Laet dan vercieren, om welstandts verstercken,
Al heeft Zeuxis Homerum (soo wy lesen)
Elders al te vele ghelooft in desen,
Dat hy in Wijfs beelden heeft laten mercken
Oock ernstighe, herde, en grove wercken,
Al welcke dinghen sullen den volwassen
Ionghelinghen, oft Amasones passen.
39 Sonderlinghe stercke ghestelde MannenStanden en actien nae de macht der Beelden.
Sullen doen gheweldigh' acten en standen:
maer Ionckheyt, die swaermoedicheyt wil bannen,
Moet wesen wacker met leden ontspannen,
Gants vry en los, nu de stellinghe van den
Oude Mannen, die sullen metten handen
Yet vattend' hun swacke lijf onderhouden,
Met vermoeyde beenen gheneyght om vouden.
40 Summa, nae Persoons crachten en ghemoeden
Sullen dan alle bootsen zijn bevonden,
Oock nae hun doen, als wel is te bevroeden:
Want hem een vecht-boots al anders sal spoeden,Onderscheyt der actien, nae gemoeden oft staten der Menschen.
In stellingh en acty woester ontbonden,
Dan een Philosophe, die diepe gronden Schijnt te bedisputeren aen zijn gesten,
Dit moetmen al onderscheyden ten besten.
41 Desen sal schijnen, met vingher op vingher Sijn Argumenten te beduyden vlijtich:
Nu zijnder veel dinghen, oock niet gheringherDese onderwijsinge reyct tot den Affecten, daer machmen breeder lesen.
Const wel uyt te Beelden, ghelijck een Singher,
Of t'onderscheyden een lachend' oft crijtich,
Verschrickt, swaermoedich, hooveerdich, en spijtich, maer van dees en derghelijcke subjecten,
Vindt ghy in d'uytbeeldinghe der Affecten.
Eynde der Actitude.
Van der Ordinanty ende Inventy der Historien.
Het vijfde Capittel.
1 In gheschickte gheregheltheyt vol zeden,
Oft Ordinanty, bestaen alle dinghen,
Soo wel Gods schepselen boven, beneden,Ordeninge in alles noodigh, wort oock van den Dieren onderhouden.
Als Coninckrijcken, Landen, vrye Steden,
Huysghesinnen, en diversch' oeffeninghen,
Die de vernuftighe Menschen by bringhen,
Oock sietmen ordeningh, in stomme Dieren,
Als nutsame Bien en vlijtighe Mieren.
2 De Schilders is d'Ordinanty bevonden
Oock hooghnoodich, want daer in d'Excellency
En cracht der Consten t'samen leyt ghebonden,
Soo perfecty, gheest, als verstandts doorgronden,Ordinantie is noodigh den Schilders. Aendacht, universael experiency,
Daerom zijnder soo weynich van Invency Volmaeckt, bequame, die wy hooren loven,
In famen ander gheclommen te boven.
3 Nadien dit soo is, o Pictoriale,
Laet ons dan op Ordinantie letten,
In onse composity principale,
T'zy op buyten gronden, in huys oft sale,
Oft waer wy ons bootsen hebben te setten,
En dat op seker Regulen en Wetten,
nae dat d'History, die wy hebben vooren,
Selve vereysschende sal toebehooren.
4 Want eenes bootsen oft Beeldts composicy
Is van veel leden in eenen Lichame,
Al begrepen binnen de superficy:Superficium, is den omteck, wat d'Historie oft ordinantie is. maer de History heeft (nae haer condicy)
Van bootsen oft Beelden daer toe bequame Haer compositie ghevoeght te same:
Dan siet, om dese te stellen te deghen,
Zijn seven Motus, oft roerende weghen.Van de seven Motus, oft bewegingen, in der ordinantie t'onderhouden.
5 Ten eersten, om hoogh nae boven toe staende,
naer onder nederwaert, ter rechter sijden,
Ter slincker, en van ons wijckend' oft gaende,
Dan teghencomend', in't rondt oock beslaende
Circkelwijs de plaetse, doch t'allen tijden
Hem nae des percks grootte schicken, en mijdenHem te schicken nae de grootte des panneels oft doecks.
Dat de Beelden de lijsten niet en draghen,
Oft datse benouwt als in kisten laghen.
6 Stelt u volcxken wat los, om een versoeten,
Laet uwen gheest soo wijdt niet zijn ontspronghen,
V dinghen soo groot te maken, dat moetenDatme n in een cleen stuck niet te groote Beelden sal maken, oft te seer verdronghen.
In de lijsten loopen handen oft voeten,
Oft onbequamelijck ligghen ghewronghen,
Om dat ghy door de plaetse zijt ghedwonghen:
Vaeght uyt, en verstelt, nae der Consten gaven,
Ghy zijt doch vry, en maeckt u volck geen slaven,
7 Houdt u altijts liber binnen den percke,Los te zijn in't ordineren .
En wilt u gronden niet te seer beladen: maer als ghy u inventy stelt te wercke,
Wilt eerst wel grondich met goeden opmercke Op dijns voornemens meyninghe beraden,
Met lesen, herlesen, ten mach niet schaden,Eerst lesen oft wel overlegghen t'ghene men
schilderen wil.
Vastelijcken drucken in u memory
Den rechten aerdt der voorhandigh' History.
8 Beschildert eerst ws sins imaginacy
Met gheestighe byvoeghelijcke stucken,
Om u materie met schoone gracyAlles gracelijck uyt te beelden.
(Als goed' Oratoren doen hun oracy)
Heerlijck, constich, en bequaem uyt te drucken,
En op dat u te beter mach ghelucken,Eerst ontwerpselen maken.
Meucht ghy daer van eenighe schetsen maken,
Iae vry soo veel, tot dat het mach gheraken.
9 Laet vloeyen uwen gheest, om Const vergroenen,
Meucht oock nae desen, als d'Italianen,Van Cartons te maken.
Wt u schetsen teyckenen u Cartoenen,
Alsoo groot als u werck, doch met vercoenen,
Vry en onbeschroemt, dit moet ick vermanen,Te vermijden een sware maniere.
Op dat ghy u vermijdet van soodanen
Maniere die swaer is, en niet wel stellijck,
Al te ghestenteert, moeyelijck oft quellijck.
10 Oock in uwen Cartoen, om niet te dolen,T'leven in't teyckenen der Cartoenen ooc te
gebruycken.
Meuchdy wel veel te passe brenghen t'leven,
T'zy met Aquarellen, crijen oft kolen,
Ghehooght en ghediept, alles zy bevolen
Uwen keur, en u ten wille ghebleven:
maer wilt ghy u ordinantien gheven
Bevallijcke schoon welstandighe crachten,
Ghy moet noch op verscheyden dinghen achten.
11 Eerst suldy bevinden uyt ondersoecken
In u ordinancy welstants fundacy,
Wanneer ghy u perck alle beyde hoecken,Van wedersijds de hoecken wel te vullen.
Bequamelijck vervult met uwen cloecken
Voorbeelden, bouwingh', oft ander stoffacy,
En dan de middelste vry open spacy,
Gh' en sult soo weynich daer niet brenghen binnen,
Of ten sal stracx eenen welstandt ghewinnen.
12 Want ons ordinancy moeste ghenieten
Eenen schoonen aerdt, naer ons sins ghenoeghen,Van een doorsien te laten, alst te pas mach comen.
Als wy daer een insien oft doorsien lieten
Met cleynder achter-beelden, en verschieten
Van Landtschap, daer t'ghesicht in heeft te ploeghen,
Daerom moghen wy dan oock neder voeghen
Midden op den voorgrondt ons volck somwijlen,
En laten daer over sien een deel mijlen.
13 maer sonderlingh wy cleyn gracy besluyten
In ons ordinancy, wanneer als anders
Dan wel ghedaen zijn onse achter-uyten,Dat d'achteruyten oft Landtschappen niet wel ghedaen zijnde, t'werck ontcieren.
Waer toe d'Italianen ons van buyten
sLandts toe ghebruycken, want de Nederlanders
Achten sy in Landtschap cloecke verstanders,
Als sy ons yewers in souden verheffen, maer willen ons in Beelden overtreffen.
14 Men sal op veelderley wijse noch proeven Wel t'ordineren, en wat tijdt versnoepen,
Lijdtsamelijck, sonder haest te bedroeven,
Schickend' alle Beelden nae het behoeven,
Oock als d'Italianen, die veel roepenVan t'ordineren met verscheyden hoopkens, en ondertusschen wat grondts te laten.
Van t'ordineren met verscheyden groepen,
Welck zijn hoopkens oft tropkens volck, te weten,
Hier ghestaen, gheleghen, en daer gheseten.
15 Hier in Bataille sullen vreeslijck horten,
Eenen hoop in't verschieten elders zijn vluchtich,
Voor aen sullen over malcander storten
Peerden en Ruyters, som aerdich vercorten,
Hier een hoopken ligghen wrastelen cluchtich,
En daer oock een hoopken verslaghen suchtich,
Dus met hoopkens t'ordineren verhal' ick,
Als ick heb ghesien, niet te staene qualick.
16 T'is veel t'ghebruuck gheweest van TinturettenExempel van Ordineerders.
T'ordineren, soo met groeppen oft knoopen,
En Angelus oordeel is oock veel metten
Hoopkens gheordineert, maer doch besmetten
Eenighe zijn eere, niet om de hoopen,
maer dat hy om de Beelden hem verloopen
Heeft, in t'gheen d'ordinanty mach belanghen,
Datter niet en zijn insichtighe ganghen.
17 Niet latende sien, als eenighe souden,M. Agnolo in zijn oordeel, heeft meer ghelet op de Beelden als ordinantie.
Een insien van eenen Hemel ontsloten,
En voor aen yet groots, soo sy't wenschen wouden: maer wie en sal dit niet ten besten houden,
Siende dit werck al vol Consten doorgoten,
Van de gheleerde handt des Bonarroten,
Soo veel acten verscheyden van fatsoene
Der naeckten, daer het hem om was te doene.
18 Oock can een yeder lichtelijck bevroeden,
Dat s'Wets ordinanty is om de Lieden,
maer niet het volck om de Wet te behoeden:VVetten dienen de Menschen ten besten.
Want Wetten en dienen t'volck maer ten goeden,
Op dat hun gheen schad' en soude gheschieden,
Wat hadden anders Wetten te bedieden,
Soo machmen sulcke Meesters excuseren,
Die Beelden meer achten als t'ordineren.
19 T'is seer lovelijck der Beelden playsancyT'is goet als Ordinantie en Beelden welstant
hebben, en maeckt schoon Harmonie.
Te soecken, en gheensins daer van te wijcken:
maer het gheeft noch een meerder abondancy
Van welstandicheyt, wanneer d'Ordinancy
Daer wel med' over een comt van ghelijcken,
En als veelderley gheluydt der Musijcken
maeckt Harmonie, van die songhen en speelden,
Alsoo doen hier oock veel verscheyden Beelden.
20 Door verscheydenheyt is Natuere schoone,Door de verscheydenheyt is Natuere schoon.
Dat sietmen, als schier met duysent colueren
Het aerdtrijck ghebloeyt om prijs staet ten toone,
Teghen den sterrighen Hemelschen throone,
Als noch aen meer dinghen is te bespueren Bevallijck ghenoeghen: want sonder trueren,
Het volck verlusticht, aen Tafel van spijse
En dranck voorsien, op menigherley wijse.
21 Oock d'History, daer veel aen is gheleghen,
Haer Beelden behoeven te zijn verscheyden,Van veel verscheydenheyt der Beelden in't
ordineren.
In stellinghen, bootsen, werckelijck pleghen,
Ghestalt, natuere, wesen, en gheneghen,
En soo wy van de seven weghen seyden,
Soo sullen eenighe bootsen met beyden
Beenen voorwaert, naer ons uyt staen, oft schrijden,
Ander met troeng' en lichaem van ter sijden.Verscheyden werckinghen der Beelden, in't
ordineren.
22 Eenighe van achter sullen de hielen
Toonen, eenighe sitten, ligghen, cruypen,
Op climmen, dalen, opstaen, neder knielen,
Somtijts eenighe bootsen, ofse vielen,Van t ondermengen ghecleedde, en ontcleedde,
Alst te passe comt, oft heymelijck sluypen,
Eenigh' om hooghe sien, lenen, oft stuypen,
T'behoefde wel datmen ghemenghelt maeckte,
Onder een ghecleedt, half ghecleedt, en naeckte.
23 Veel Ordineerders op een dingh oock gissen,
Daer ick mede niet teghen en wil dringhen,
Te weten, dat sy sullen den ghewissen
Gantschen Scopus hunner gheschiedenissen,Van het ordineren ringwijs met t'scopus in midden. Als besloten in een Circkels beringhen,
Op dat alsoo een deel bootsen bevinghen
D'History, die als t'Centre punct in't midden
Blijft staend', als Beeldt, dat veel aensien oft bidden.
24 maer t'can d'Ordinanty qualijck besalvenDit schrijf ick nae mijn goede meeninge, en niet tot verachten van groote Meesters, die sulcx niet waer genomen hebben.
Met gratie, naer mijnen sin oft meenen,
In de lijst te laten loopen ten halven
Lijven van Menschen, Peerden, Stieren, Calven,
Oft ander figueren, ten zy dat eenen
Gront daer vooren come, het sy van steemen,
Oft soo yet anders, datmen heeft te temen,
Dat sulcx t'ghesicht van de rest mach benemen.
25 Want t'ghebruycken (alst past) constighe gheesten
In d'History een overvloet te bouwen,Van rijckelijc zijn Ordinantie te vervullen.
Van Peerden, Honden, oft meer tamme Beesten,
Oock dieren, en voghelen der foreesten:
maer sonderlinghe lustich, om aenschouwen,
Frissche Ionghelinghen, en schoon Ionckvrouwen,
Oude Mannen, Matroonen, alle soorte
Van Kinderen, oudt en jongh van gheboorte.
26 Daer beneffens Landtschap, en metserije,
Oock cieraten, ghetuygh, en ornamenten,
Menigherley aerdighe fantasije
Der Copia, en t'maeckt schoon Harmonye
Der welstandicheyt in Picturams tenten,
nae t'ghetuyghen van moderne Schribenten,
Als Leon Baptistae de Albertis,Leon was een Florentijn, schreef ontrent Anno 1481.
En Rivius, van wient oock nae behert is.Gualt. Rivius mat. zijn Boec is ghedruckt Anno 1547.
Doch van hun Velum, oft alsulck een glose,Van dit Velum heb ick in't Capittel van het
Teyckenen verhaelt, van copiose en eensaem Historien.
Wil ick hier swijghen, en liever verhalen,
Datter zijn Historien copiose,
En eensame, op dat yeder verkose
Het gheen daer zijnen sin meest toe mach dalen:
maer goede Meesters van den principalen
D'overvloet oft Copia veel vermijden,
En in't weynich eensaem, weldoen verblijden.
28 Sulcke (by ghelijckenis) conterfeyten
Niet de Procureuren oft Advocaten,
Die veel woorden ghebruycken in het pleyten,Groote Meesters maken niet veel copiose
Historien, verghelijcken groote Heeren, die weynigh doch aendachtigh spreken.
maer bootsen nae de groote Majesteyten,
Sommighe en machtighe Potentaten,
Die niet veel sprake van hun uyt en laten,
maer gheven mondelijck, oft metter Pennen,
In weynich woorden hun ghemoedt te kennen.
29 En soo eensaem redenen verselschappen
Hun reputaty met veel meerder eeren,
Dan overvloedich rammelen en snappen,
Als ydel vaten, die ten meesten clappen:
Dus schijnet dat ons groote Meesters leeren,
Hun oock veel totter eensaemheyt te keeren,
En met weynich beelden weten te gheven
Hun dinghen een schoon bevallijck aencleven.
30 En dat door groote perfecty bevonden
In hun Beelden, die schier levende roeren,Exempel der eensaem Historien, by den Comedien, oft Gastmalen.
Schijnende bouwen op Poeetsche gronden,
Die Comedy oft Tragedy bestonden
Met weynich Personnagen uyt te voeren,
Oft volghen Varro, die het groot rumoeren
Van veel Gasten ter taf'len niet en sochte,
Als hy heerlijck maeltijdt te houden plochte.
31 maer om verblijden nae zijnen opsette,
Een tamelijck ghetal volcx uytghelesenRouwe dingen in eensaem Historien, niet te prijsen. En liet hy maer roepen t'zijnen banckette,
Neghen oft thien, op dat niet en belette
Den een den anderen vroylijck te wesen:
maer onder eensaemheyt zijn niet ghepresenGhelijckenis van een Schilderie, en een Blomrijcke velt, daer de oogen den Biekens geleken, nae veelderley constighe verscheyden Bloemkens lustich zijn.
Ten meesten rouwe lichtveerdighe dinghen,
Die dooghen geen Harmonije toe bringhen.
32 Oock als Zephirus Flora comt ontmoeten,
Daer sy hen voortijts meerder ondercusten,
En ghevlerckte Sanghers Aurora groeten,
Iae daer de nieu Blomkens de Lucht versoeten,
De Heunich soeckers, die nae soetheyt lusten,
Connen niet altijts op Adonis rusten,
Crocus en Smilax willen sy niet missen,
Ajaxen, Hiacinten, noch Narcissen.
33 S'ghelijcks de ooghen, die hen geeren weyden
In alle schoonheyt van Picturams hoven,
Soecken veel plaetsen om hen te vermeyden,Als veel verscheyden dingen by een wel ghedaen zijn, ist een goet vermaeck te sien.
Al waer hen lust met behaghen gheleyden,
Behonghert om meer sien onder en boven,
Als lecker Gasten, nae veelderley proven:
Want in verscheydenheyts ghebruyck met conste Hebben geeren de Charites hen wonste.
34 Dan sommigh' Historien wel eensamer Als ander vereysschen te zijn bysonder,
Oock zijnder om ordineren bequamer,
Daer men mach doen ghelijck den Cramer,
Die zijn goet ten tooghe stelt schoon te wonder,Van den Beelden te bedeelen hoogh en leegh. Op hooghe borden, ter sijden en onder,
Soo maecktmen d'History beschouwers eenich,
Op heuvels, boomen, oft op trappen steenich.
35 Oft houdend' aen colommen der ghestichten,
Oock ander voor aen op den grondt beneden,
Noch doet het d'History lieflijck verlichten,Van veel tronien in 't werc te pas te brenghen. Daer in veel en verscheyden aenghesichten Te brenghen, als t'heerlijckste let der leden,
En ghelijck als veel zijn des Weerelts seden, t'Bevallijckst en t'vermakelijckste vooren Te stellen, en sal niet qualijck behooren.
36 De heerlijcke Beelden sullen uytsteken,Van de heerlijcke Beelden te verheffen, en ander ootmoedich te maken.
In hoocheyt staend' oft sittende gheresen,
Boven die ander: en die hun aenspreken,
Vernedert, bewijsen ghehoorsaem treken,
Ter verworpelijcker plaets' en verknesen,
Soo voorts al ons personnagen, tot desen Sy ghestelt zijn sullen aen alle canten,
Hun acten doen, als fijn Comedianten.
37 Soo sulcke gracelijck doen al hun saken,Dat in d'Historie alles wordt ghebracht, wat onse Const omhelsen oft begrijpen can.
In gaen, staen, strijden, vrijden, spelen, dancen,
Verschrickt, verwondert, den droevighen maken,
Hantdadich bewijsen den sin der spraken:
Summa, al der affecten continancen Actituden, Reflexen, wederglancen,
Wat onser Const belangt, al t'eender masse,
Moet in d'History ghebracht zijn te passe.Van te maken een beeldt, dat den volcke schijnt aen te spreken, en te toonen yet jammerlijcx datter gheschiedt.
38 Ten gheeft d'History oock gheen cleyn vercieren,
Als een er bootsen ghewent nae de lieden
Is gheordineert, op sulcker manieren,
Als wilde hy hun, met neerstich bestieren,
Medelijdich eenich jammer bedieden,
Of yet dat schrickelijck staet te gheschieden,
En doet schier t'Ghemhaels beschouwers toevloeyen,Van niet te seer te haspelen in d'Historie, dat d'een d'ander niet en belene, soeckende oock soo veel den Beelden heel te maken, alst mogelijck is.
Door zijn aenwijsen, een druckich bemoeyen.
39 In d'Ordinanty en salmen niet vlechten,
Noch seer laten haspelen d'een door d'ander,
Armen en beenen, schijnende te vechten,
maer eenvloedich, ghelijckelijck, in rechten
Ganck laten die dinghen volghen malcander:
Oock heb ick veel hooren prijsen, als van der
History de Beelden veel t'eender sommen,
Gants onghebroken gheheel moghen commen.Oock op den Beelden te letten, die achter den principael voorbeelden staen, hoe sy op den gront staen oft sitten, oock achter een voortronie te maken een ander die bruyn comt, om d'ander doen voort comen.
40 Om den aerdt der Consten houden te vriende,
Makende Beeldt oft troeng' alst mach ghevallen,
Soo sullen wy maken, datmen is siende
Een ander daer achter, jae al en diende
Oft en behoefde daer schier niet met allen,
Want dan sal moghen (als in doncker stallen)
Den beschaduwden achterstant te wijcken,
En ons voorbeeldt uyt te comen ghelijcken.
41 Oock behoorden wy sonderlingh te wachten
In d'History, soo wy elders ontblooten,
Dat wy over hoop veel schaduwen brachten,
Sonder soo schielijck te laten met crachten
Ons herde bruyn teghen claer licht aenstooten,
maer wel teghen graeuwen, dan eenen grootenTe maken voor oft in midden een vlacke lichtheyt, die wedersijts afwijckt van graeu nae bruyn.
Deel vlack licht sullen wy oock t'samen hoopen,
Doent oock alst bruyn in't graeu verloren loopen.
42 Langh' heeft voortijts gheregneert een disorden Onder Schilders, als dwalighe ghesinten,
Dat hun Historien van verre worden
Aenghesien oft Marbre waer, oft schaeck-borden,
Bringhende swart op wit, soo Druckers printen:
maer nu comen d'Italy Mezza tintenDingen die so hart teghen bruyn licht comen, by
t'schaecbordt vergheleken.
In u soo halfverwighe soete graeuwen,
Die't achter allencx bedommelt verflaeuwen.
43 Nu behoefde wel, dat wy niet en heelden,
maer dat wy neerstelijck ginghen doorgronden,
Der Historien sin wel uyt te beelden,Men behoeft wel op den sin der Historien te voor mercken, doch heeftmen alleen, oft meest op welstant te letten: want Schilders en Poëten hebben ghelijcke macht.
Blijvende nochtans in ons vryheyts weelden,
Niet als Andromed' aen de roots ghebonden:
Want de Schilders, nae Horaty oorconden,
In alles wat sy bestaen oft vermeten,
Hebben ghelijcke macht met den Poeten.
44 Wy sien ons Voorouders, wanneer sy naemlijck,
Een devoot' History wilden beleyden,
De besonderste Beelden sy bequaemlijck,
Voor aen uytmuntich (soot wel is betaemlijck)
Seer mercklijck stelden, om wel t'onderscheyden
Soo dat d'Aenschouwers sonder langhe beydenDevote History Beelden uytmuntich te maken. Den sin oft d'History wel raden conden,
Sulcx te volghen is nut en goet ghevonden.
45 Eenighe soecken, door soo vreemde paden,Hoe dat eenighe hun Historien vreemdelijck uytbeelden, en schier onkenlijck maken, waer van een exempel uyt Sannazarus Poët van Napels. Met verscheyden byvoechselen behende,
By te brenghen d'Historiale daden,
Datmen qualijck den sin soude gheraden,
Of men al schoon de gheschiedenis kende,
Waer van ick hier een exempel voorwende,
Welck verhaelt Iacobus, Poet verschenen
Wt der Stadt, ghenaemt nae een der Syrenen,
46 Ghesticht van de Chalciden oft Cumanen:
Desen gaet in zijn Arcady verclaren,
Hoe dat de schaephoedigh' Arcadianen
Op Pales feestdagh, als haer onderdanenHier volght tot exempel, een versierde schilderye in Pales Tempel, om te leeren by voeghen.
T'samen nae den Tempel ghecomen waren,
Om offeren op de roockend' Altaren,
maer saghen boven de poorte gheschildert
Heuvels en bosschen, met boomen verwildert.
47 Daer sachmen weyden in de groene beemden
Veel kudden verspreyt, end' hen verselschappen
Ontrent thien hondert, die als Wachters teemden,
Datse verstroyt niet en souden vervreemden,
Van deser in t'sant sachmen de voetstappen,
En de Herders eenighe sachmen slappen
De stijve Vlders, van melcke gheswollen,
Ander de ghelockte vliesen ontwollen.
48 Eenigh' op Sackpijpen sachmen daer spelen,
Ander schenen, wilden oock in hun singhen
T'gheluydt nae bootsen met den voys der kelen:
Waer het ghene dat in d'ooghen van velen
Had eenen behaeghlijcken sonderlinghen
Welstandighen aerdt, boven ander dinghen,
Dat waren Nimphen, al naeckte compagnen,
Half bedeckt achter eenen struyck Castagnen.
49 Die aldaer voor hen eenen Ram aensaghen,
En t'samen belachten vreuchdich bevanghen,
Om dat hy daer stondt met soo groot behaghen,
Om aen eenen eyckenen crans te knaghen,
Die hem voor zijne ooghen was ghehanghen,
Ende vergat, door sulck ydel verlanghen,
Rontomme zijn voeten de groene grasen,
En soo bequame weyd' om hem te asen.
50 Middeler tijdt daer vier Satiren t' samen,
Met hoornen op het hooft, en Geyten beenen,
Door een Mastickboom struyck al soetgens quamen
Van achter reyckend', op dat syse namen
By hen schouderen, daer sachmen met eenen,
Die alree hun comst en archlistich meenen
Hadden vernomen, snel nae t'bosch toe vluchten,
Sonder voor struycken oft bramen te duchten.
51 De snelste van dese sachmen gheresenCarpinus. Op eenen Ahornboom, hebbend' in handen Eenen langhen tack, die sy had ghelesen,
En verweerd' haer alsoo, ander en presen Noch en betrouwden gheen aerdtsche waranden, maer in een Rivier, om vlieden de schanden, Ghespronghen swommen, end' hen witte lijven Sachmen in't doorschijnich storm-water drijven.
52 Als haer verlossinghe nu was voor ooghen, Zijnd' over t'water ten anderen boorde,
Blasend' en swoeghende door arbeydts dooghen,
Ginghen t'ghenatte hayr daer sitten drooghen,
En het scheen dat sy van daer met accoorde
Hen vervolghers met den werck' ende woorde
Bespottelijck verweten, sonder swijghen,
Dat syse niet en hadden connen crijghen.
53 In eenen hoeck aen een water den blonden
Apollo sachmen daer oock sitten lenen
Op een wildt olijfstock, als ten dien stonden
Over t'kudde van Admetus bevonden
Een Herder te wesen, en heeft gheschenen
Ernstich t'Aensien in den velde daer henen
Twee stercke Stieren, die malcander groetten
Metten hoornen, en fortselijck ontmoetten.
54 Niet siend' hoe Mercurius den subtijlen
(Aen hebbend' een Geyten huyt, dat hem voechde, Onder t'slincke schouder, nae Herders stijlen)
Hem zijn Koeyen heeft ontstolen terwijlen:
Daer stondt oock Battus, die als d'onvernoechde
Dese dievery' openbaerlijck wroechde,
In een steen verandert, op sulcker ghijsen,
Als schijnende metten vingher te wijsen.
55 Aen eenen grooten steen, noch meer beneden,
Sat Mercurius met wanghen verheven,
Spelend' op een Ruyspijp, met loose zeden
En dweerse ooghen, aensiende ter steden
Een witte Veerse, die hem stont beneven,
En scheen dat hy gants met schalckheyt doordreven Bedachte, hoe best soude wesen moghen Den gheooghden Argus van hem bedroghen.
56 Aen d'ander sijde was in slaep gheleghenCerus.
Een Herder midden zijner Geyten onder
Eenen seer hooghen Eycken-boom vast teghen,
Oock eenen Hondt rieckende scheen gheneghen
Wat uyt zijn male te crijghen bysonder,
Welcke onder zijn hooft lach, maer met wonder
Blijd' ooghe de Mane aensiende desen,
Vermoeddement Endymion te wesen.
57 Hier hy was oock Paris, en had begonnen
In een Olmeboom schorss' Enone schrijven
Met een seyssen, maer wesend' overronnen
Van dry Goddinnen, en haddet niet connen
Gants eyndighen, maer alsoo laten blijven,
Om gheven oordeel tot belet van kijven,
Tusschen dees dry, wie schoonst den prijs waer weerdich,
En daerom al naeckt voor hem stonden veerdich.Dit is nu het scopus der History, te weten,
t'vonnis van Paris.
58 maer t'gheen t'overlegghen en te aensiene
Stondt, seer vernuftich, bevallijck, ydoone,
Was de groote aendacht, fraey van ingiene,
Van desen discreten Schilder, door wiene
Daer stonden ghemaeckt, uytnemende schoone
Iuno en Minerva elcke persoone,
Soo gants volcomen, als dat hy van beter
Te doen niet hadde moghen zijn vermeter.
59 Nu hy Venus dan schoonder, nae t'behooren,
Als d'ander twee te maken niet en wiste,
Heeft hy, daer dese twee stonden van vooren,Merckt hier een aerdighe vercieringe uyt t'leven van Timanthes nae gebootst, om d'Aenschouwers te doen bedencken, dat Venus soomense van voor mocht sien, de schoonste van al soude wesen, ghelijck men Agamemnon bedeckt den droefsten oordeelde.
Venus gheschildert subtijl in't orbooren,
Met den rugg' om ghewent, als wijs Artiste,
Ontschuldighende t'behaghen met liste,
Ghevende t'bedencken, mocht sy haer keeren,
Sy soude des anders schoonheyt onteeren.
60 Veel meer fraeyicheyt diveersch van condicy
Stondt daer gheschildert, nae Poeten dichten,
Doch dese ginghen doen hun Sacrificy
Voor het Beeldt van Pales, met exercicy
Van veel Ceremony, in die ghestichten:
maer dit zijn Exempelen, die ons lichten
Overvloedich en gheestich t'ordineren,
En daer in lustich te Poetiseren.
61 Wie verweckt sal nu den gheest niet ontdecken,
In Ordinancy volghende die sporen
Der Comedien, daer Buffonsche ghecken,
Oft ander personnagen yet in trecken,
Alleen tot vermaken der Spectatoren:
Want soo eenighe dinghen, t'is verloren,
Ghedaen, sy en hebben gheenen perfecten
Aerdt, sonder additien oft adjecten.
62 Dus machmen eensaem History vermeeren,
Als ons hier voorbeeldt sulck schrift des Poeten,
En t'verwondert my seer, dat sulcke Heeren,
Die misschien noyt schilderen ginghen leeren,Sannasarus was een Napels Edelman, en wist dus van t'schilderen te schrijven, hoe men Poëtelijc mach by voeghen.
Soo heel schilderachtich hebben gheweten
Te schrijven van ons gheestighe secreten,
Dat my dunckt, wy ons behooren vernoeghen
Met dit exempel, hoe men by sal voeghen.
63 Oock weetmen wel, dat op s'Weerelts toonneele
Alle soorten van personnagen spelen,
Hier sietmen de Coninghen in crackeele
Om Scepters en Croonen, elders ten deele
Verliefde jeuchden in sotte querelen,
Hier de Boeren t'Vercken messen en kelen,
Daer hipp'len en springhen grove Boerinnen,
Ginder het voort reyen dertel Goddinnen.
64 Dit meen ick, dat van wonder veel colueren
Ghestalten, en wesens zijn al de gesten,
Die in den aertschen Theatre ghebueren,
Van ydel ghenoechte, en sorghvuldigh trueren,
En van alles, wat den Schilder mach resten,
Soo vindt hy hier stoffe ghenoech ten besten,
Om bouwen volcomelijcke welstanden,
nae sulck History, als hy heeft voor handen.Noch hoe men eensaem Historien mach
vermeerderen, t'zy geestelijc oft anders.
65 Men can oock noch vermeerderen eensame
Historien, op diversche manieren,
Ghelijck of men t'amplificeren name
D'eensaem offerhande van Abrahame,
Mochtmen gheestelijcke Beelden vercieren,Exempel van d'Historie van Abrahams offerhande.
Op dat in der Sacrificy bestieren
Elcke van dees hem behulpich gheriefde,
Als te weten, Gheloove, Hop', en Liefde.
66 t'Gheloof mocht Isaac ghebonden in dwanghen
Houden by der touw, Abraham uytstrecken
Die handt, Hope hem het keelmees toelanghen:
Want hy hopt', ick mach hem weder ontfanghen,Heb. 11.19. nae dien Godt oock can de dooden verwecken,
En door t'Gheloof bracht hy hem daer ter plecken,
Liefd' en haer kinders t'vier mocht zijn bevolen,
Want sy daer branded' als vierighe colen.
67 Exempel hier oock de boodtschap Succary,
Vermeerdert met Enghelen en Propheten,Exempel, de boodtschap Succarij, en een Mary-beeldt van Rosso, waer van elders in zijn leven volght.
En in t'leven van Rosso door Vasary Beschreven, daer lesen wy van een Mary Beeldt, met de slangh' onder voeten versmeten,
Oock ons eerst, Ouders in banden gheseten Aen der zonden boom, en sy track de zonde Door appel uytghebeeldt, hun uyt den monde.
68 End' in teycken dat sy met Son en Mane
Becleedt was, noch door Rossen ghemaeckt, vloghen
Boven in de Locht Phoebus en Diana,
Twee naeckte Beelden, hoe wel dat soodane
Dinghen tot vermeerderinghe gheploghen
Niet alleen en zijn, maer ghenaemt zijn moghen
Wtbeeldinghen, Poetelijck' advijsen,
Die eenen sin beteyckenend' aenwijsen.
69 Nealces, een van de oude vermaerde,Merckt hier Exempel van vernuft, om Riviere oft plaets uyt te beelden.
Was in der Inventy constich ervaren,
Ghelijck hy metten Pinceel openbaerde,
Eenen stant te schepe makende, daer de Persianen teghen d'Egyptenaren Op Nilus Riviere strijdende waren,
Waer quelde, verleghen zijnde een wijle,
Om uyt te beelden t'water van den Nijle.
70 Het was hem onmoghelijck, om dieswille Dat het Nijl en het Zee-water gheleken,
Soo heeft hy gheschildert een Crocodille,
Die scheen te loeren heymelijck al stille Op eenen Esel, die daer quam ghestreken Op den watercant, en hadde ghesteken De muyl in de Rivier, met t'hooft ghesoncken,
Ghelijck of hy daer uyt hadde ghedroncken.
71 Op dat yeghelijck lichtelijck toegheriede Hoe dat dit Oorloghs ontmoeten toeginghe Op de Rivier Nilus, alsulcx gheschiede,
Want dit is t'voedtsel en de plaetse, die de Crocodillen begheeren sonderlinghe,
Sulcke Natuerlijcke beteyckeninghe,
Soo in Persoonen, Steden, als Rivieren,
Gheven onse dinghen een schoon vercieren.
72 T'zy Water, Zee, Meyr Rivier, oft Fonteyne,
Sy hebbent al voortijts by den Antijcken Toegheeyghent eenighe Godtheyt reyne,
En bysonder uytbeeldingh' in't ghemeyne Hier van ghelaten, om t'wesens ghelijcken,
Onder Menschelijcke ghedaenten blijcken,
Exempel deser uytbeeldinghen eene,
Desen Nilus van witten Marmor steene.
73 T'zy oft hy door Griecken, Italianen,
Oft Egyptenaers handen is bedeghen,
Dat schoon antijck is, is niet te miswanen In den Roomschen Pauslijcken Vaticanen Hof, onder den blauwen Hemel gheleghen,
En soo constich als daer is het gheneghen
Des Nijls uytghebeelt, jae Natuer en wercken,
Dat is wonderlijck, en weerdich t'Aenmercken.
74 Ghelijck Herodianus heeft beschreven,
Is t'opperst' al naeckt, en om uyt te beelden
Eenighe verborghentheyt, daer beneven
Hangt zijn hayr ende baert seer lanck ghedreven,
Op zijn lijf en beenen sitten, als speelden,
Sesthien Kinderkens, langh zijnde, soo veel den
Arem is van handt tot den ellenboghen,
Wt Philostratus wort den sin ghetoghen.
75 Beschrijvende van de Beelden der Goden,
Gaet hy van dees Kinderen oock bevlijten,
Hoe den Nijl is wassend' in sulcker moden,
Dat hy comt over Egypten ghevloden,
Hoogh over de boorden van zijn Limiten,
Tot sesthien elleboghen oft Cubiten,
Dus zijn dees sesthien Kinderen een teycken,
Dat des Nijls vloeden sulck ghetal bereycken.
76 T'gheschiet eens des Iaers ten sekeren tijde,
maer als t'ghetal vier Cubiten is minder,
Soo en is t'volck in Egypten niet blijde,
Want sy zijn verwachtend' aen elcke sijde,
T'naervolghende Iaer des dieren tijts hinder,
Soo was dan ghemaeckt t'sesthiende der Kinder,
Hoogh op zijn Cornucopia gheseten,
Waer by t'vruchtbare Iaer was afghemeten.
77 Langs t'rechter arem laet hy neder sincken
Den overvloedighen vrucht-rijcken hooren,Sphinx wort niet ghemaeckt sonder
Voghel-vleughelen, ende is achter Hont ende Drake steert.
Lenend' op een ghedierte metten slincken,
Welck veel t'onrecht Sphinx te wesen bedincken,
Achter zijnd' als een Leeuw, en maeght van vooren,
maer t'beteyckent dat dit aerdt rijcx versmooren
Daer in t'Landt gheschiet, als den loop der Sonnen
In Leo en Virgo plaets' heeft ghewonnen.
78 Rontom is ghemaeckt, in den boordt der basen,Plin. lib. 5. cap. 9. ende lib. 18. cap. 18. Diversch ghewas, als daer in de marassen,
Rieten, papyren, boomen, Colocasen,
Oock diversche Dieren die hen daer asen,
Als vloet-peerden, die in dat water plassen,
Met Peerde rugghen en manen ghewassen,
Oock als t'wilt swijn steert en tanden, nae boven
De muyl stomp, voeten als Ossen ghecloven.
79 Dan oock Indy ratten, Iben, en Scincen,
Daerenboven die cleyn mismaeckte dwerghen,
Tentirystes uyt d'Egyptsche Provincen,Ptolo. lib. 4.
Die de Crocodilen als cloecke PrincenPlin. lib. 8.25.
Met hun cleyne Scheepkens quellen en terghen,
Datse moeten wijcken end' hen verberghen
Voor dees leeuwhertighe Helden ghepresen,
Noch wy van een ander Nilus beeldt lesen.
80 In't sessendertichste Boeck gaet ontknopen
Plinius, hoe d'Egyptenaren vonden
Een soorte van Marbre in Ethiopen,
Van verwen als Yser, oock herdt om nopen,
Basaltes gheheeten, door sulcke gronden
Van desen Marber in voorleden stonden
Vespasianus een Nilus beeldt dede
Stellen te Room, in den Tempel van vrede.
81 Oock neffens dit Beeldt sachmen soo hantieren
Sesthien Kinderen bly gesien van vreuchden,
In teycken des wasdoms deser Rivieren,
maer een der voornoemde Crocodijls dieren
Was by t'ander Beeldt oock midden de jeuchden,
Tot verstercken der uytbeeldinghen deuchden,
In welcken al des Schilders gheest is liber,
Nu dient ghesproken van den Roomschen Tiber,
82 Het Tiber beeldt is in't voornoemd' hof binnen
De Stadt der Pictoriael Academen
Oock constich uytghebeeldt metter Wolvinnen,
Die daer leydt en schijnt vol jonstigher minnen,
Als Voester om sooghen by haer te nemen
De twee kinderkens Romulen en Renen,
maer op't hooft heeft hy eenen crans van bladen,
Ter rechter handt den vrucht-hooren gheladen.
83 Vervult met Cooren, Druyven, ende Fruyten,
In d'ander handt eenen roeyer ghenepen,
Bewijsende, datmen langs de conduyten
Zijns waters, met groote Schepen en Schuyten
Van Roome ter Zee mach varen en schepen,
Over en weder, ghelijckt staet begrepen
In zijnen Basis, tot meerder verclaren,
Daer Schepen ghemaeckt op en neder varen.
84 Oock heeft Eutychides soo constich conenPin. lib. 34. cap. 8. Voormaels uytbeelden in een Beeldt Euroten,
T'welck de Rivier is der Lacedemonen,
Soo datter gheseyt werdt van al den gonen
Die't saghen, dat t'werck vol consten doorgoten
Was, veel claerder dan dat water ghevloten
In't voornoemd' Rivier, welck om zijn verfellen,
Toegh'eyghent is de Furien der Hellen.Plin. lib. 4. cap. 8.
85 Alle Rivieren en stroomende vloeden
Loopen en draeyen uyt end' in met hoecken,
En worden oock veel om sulcx te bevroeden,
Ghehoorent gheschildert, welck mach ten goeden
Onsen gheest in het uytbeelden vercloecken,Transfor. lib. 14.
Want Ovidius noemt oock in zijn Boecken
Den ghehoorenden Numicius, desen
Wiesch af Aeneam zijn sterffelijck wesen.
86 Men mach oock uytbeelden Steden en Landen,
Ghelijck Parasius dede voor henen,Pet. Mess. lib. 2. cap. 16. Die heeft gheschildert met gheleerde handen T'Athenische Beeldt, daer sulcke verstanden Van cloecker uytbeeldinghen in verschenen,
Datmen daer in sach van die van Athenen,
Manieren, Conditien alder weghen,
Hun zeden aerdt, en ghewoonelijck pleghen
87 Roome s'Weerelts Hooftstadt wordt als Palassen
Wtghebeeldt ghehelmt, om haer vailliance,
Ghewapent sittend' op een deel harnassen,
En ander dinghen, die tot strijden passen,
In de rechter handt met een Spiets oft Lance,
Voort een cleen Victory-beeldt, metten crance
Van Lauwerboom, en Pallemtack oock mede
In de slincker handt, nae heerlijcker zede.
88 Ionstighe leer-jeught, ghy zijt my veel stappen
Ghevolght, om History wel leeren schicken,
Tot verscheyden dinghen met eyghenschappen
Te beelden uyt, nu willen wy dees trappen
Afdalen, en het vervolgh overschricken,
Indien ick tijt hebb' en lust met verquicken,
Sullen wy een andermael, t'ander plecken,
Dees groote Matery breeder uytstrecken.
Eynde der Ordinantien.
Wtbeeldinghe der Affecten, passien, begeerlijckheden, en lijdens der Menschen.
Het seste Capittel.
1 Gheen Mensch soo stantvastich, die mach verwinnen Soo gantschlijck zijn ghemoedt en swack gheneghen,
Of d'Affecten en passien van binnenNiemant vry van passien, Affecten, oft Menschelijck swack gheneghen.
En beroeren hem wel zijn hert' en sinnen,
Dat d'uytwendighe leden mede pleghen,
En laten door een merckelijck beweghen,
Soo in ghestalten, ghedaenten, oft wercken,
Bewijselijcke litteyckenen mercken.
2 De Natuer-condighe laten ons hooren,VVat s'Menschen Affecte n oft passien zijn. Onderscheydelijck de namen der dinghen,
Affecten gheheeten, eerst en al vooren
Liefde, begeerlijckheyt, vreucht, smert en tooren,
Commer en droefheyt, die t'herte bespringhen,
Cleynmoedicheyt, vreese quaet om bedwinghen,
Oock opgheblasentheyt, en nijdich veeten,
Dees en derghelijck, al Affecten heeten.
3 Aristides van Theben heeft dese stucken
(Ethe gheheeten, zijnde by de Griecken)Aristides den eersten uytbeelder der Affecten.
Alder eerst met de verwe gaen uytdrucken,
Soeckend' oock in der Consten hof te plucken
Schoon nieuwe Bloemkens, die lovelijck riecken,
Van zijn ghewondt Wijf ende zijnen siecken,
Waer door zijn vermaertheyt seer is ghewassen,
Sal ons oock noch, in dit propost wel passen.
4 Dees Affecten, zijn niet soo gaer en lichte
T'exprimeren, als sy wel zijn te loven,Met wat leden des aenschijns d'affecten uyt te beelden zijn.
Eerst met de leden van den aenghesichte,
Thien oft wat meer van diverschen ghesichte,
Als, een voorhooft, twee ooghen, en daer boven
Twee wijnbrauwen, en daer onder verschoven
Twee wanghen, oock tusschen neus ende kinne
Een twee-lipte mondt, met datter is inne.
5 Hier heeft den Schilder wel neerstich te waken,
En t'natuerlijck wesen wel te doorloeren,
Om dees gheleders soo ghestelt te maken
Teghen malcanderen, dat sy de saken
Te kennen gheven, die t'herte beroeren,Natuere wijst d'Affecten.
Om met sLichaems gesten sulcx uyt te voeren:
Want al wat d'affecten moghen bedrijven,
Wijst Natuer al meer, dan men can beschrijven.
6 Doch ten waer niet behoorlijck, dat wy heelden
Eenighe maniere, reghel en orden,
Om nu dese dinghen wel uyt te beelden,Histrionica zijn gesten, ghelijck die de Comedy spelers ghebruycken.
Op dat al onse personnagen speelden
nae Histrionica Const, en ontgorden
Sulcke gesten, daer sy toe sullen worden
Op de Scena ghestelt, t'zy in Comedy
Met blijschap, oft in droeflijcke Tragedy.
7 Laet ons nu dan tusschen Mannen en Vrouwen
Eerst in ons werck, nae der specien ganghen,Van t'affect der Liefden uyt te beelden.
T'affect der Liefden uytbeeldinghe bouwen,
Met een vriendelijck toelachend' aenschouwen,
Met omhelsinghen, en aermen omvanghen,
En de hoofden toeneyghende doen hanghen
nae malcander, als vol Liefden doorgoten,
Met de rechte handen in een ghesloten.
8 Oock tusschen ghelievers der Liefden grootheyt
Can haer swaerlijck veynsen, maer lichte wroeghen,
Door pijnelijcke schaemt, en s'herten blootheyt,
Verwende t'Aenschijn met een Roose rootheyt,
En hier van willen wy Exempel voeghen,
(Tot bevestingh', en om t'propoost vernoeghen)
Van Antiochus, welcken heymelijckeEen exempel van een Historie van Antiochus en zijn Stiefmoeder Stratonica.
Beminde zijn Stiefmoeder Stratonijcke.
9 Veelsins den sotten lust socht hy t'ontvluchten,
Wanhopich hier van te moghen verwerven Eenich gheniet van troostelijcke vruchten,
Ten laetsten door langhe trueren en suchten Lach cranck te bedd', en wilde, met te derven Lichamelijck voedtsel, hem laten sterven: maer den Doctor Erasistratus kende Wel haest, dat het was der Liefden ellende.
10 maer op wien het was niet connende speuren,
Gingh neerstich op t'Ionghelings wesen achten,
T'elcken dat yemandt tradt binnen der deuren,
Of t'Aenschijn niet root en soude coleuren,
En meer ander dinghen, die de ghedachten
De affecten oft d'inwendighe crachten
Der Menschen, door beweghelijck oprijsen,
Met uytwendighe teyckenen bewijsen.
11 maer daer en gheschiede gants niet te gader,
Dan t'elken Stratonica in de camer
Quam alleen, oft met Seleucus zijn Vader,
Doen sloech zijnen Puls als beroerde ader,
Den voys werdt ghebroken met een ghestamer,
T'Aenschijn vierich root, sweetende bequamer:
Summa, gheen teycken aen hem daer en faelde,
Van al wat Sappho schrijvende verhaelde.
12 Al wist den Medecijn door menich teycken Nu schoon tot wat Vrouwe zijn sinnen vielen,
Wist hem doch gheen hulpighe handt te reycken,
Iae siende nochtans hem daghelijcx bleycken In swaer verlanghen, met benouder sielen,
En de sieckte vleysch meer en meer vernielen:
Hy dachte vast, wat raedt sal hier orboren,
Dat s'Conings Sone niet en gae verloren.
13 Hadt juyst niet gheweest zijn eygghen Stiefmoeder,
En soo schromich een dinghen onghewone,
Hy haddet den Coningh wel ghemaeckt vroeder:
Doch ten lesten versekert, door de goeder-
tierenheyt en groote liefde, de gone
Die hy wist Seleucus droegh zijnen Sone,
Werdt hy verstout, dat hy seyd' ofte briefde,
Dat zijns Soons siecten oorsake was Liefde.
14 Doch (seyd' hy) een Liefde niet om ghenesen:
Want voor hem en can niet worden vercreghenListicheyt van Erasistratus den Medecijn. T'gheliefde Vrouw-mensch. Den Coningh mits desen Seer beroert vraeghde, wie dat het mocht wesen?
Antwoordende, heeft den Meester versweghen
De rechte waerheyt, ende seyde teghen
Den Coningh, t'is mijn Wijf, daer onder allen
Zijns herten sin soo seer op is ghevallen.
15 Och (seyde de Coningh), ghy ons ydoone
Lieve vriendt zijnde, soudt ghy niet toelaten
t'Houwelijck tusschen u Echte persoone
En mijnen Sone, die ons Rijck en Croone
(Als ghy weet) alleen mach houden in staten?
Ghy die hem Vader zijt, vol caritaten,
Al liefd' hy Stratonica, t'is te dencken,
(Sprack d'ander) ghy en soudtse hem niet schencken.
16 Och vriendt, of my Godt soo veel gracy gonde,
Iae of eenighe Menschen soo veel deuchden,
Dat ick dees liefde ghewisselen conde
Aen mijnder Vrouwe, tot mijns Soons ghesonde,
En dat hy mocht leven verfraeyt in jeuchden,
Ick gaefse hem geerne met liefd' en vreuchden,
Oock gantsch mijn Rijcke, was s'Conings vermanen,
Met t'herte vol drucks, en d'ooghen vol tranen.
17 Doen greep den Meester zijn rechter handt coene,
Segghende: hebt acht, als wijse ghesinde,
Op dijns huys welvaert ten desen saysoene,
Ghy en hebt voorts mijn hulp niet meer van doene,
Ghy s'Minnaers Vader, en Man der beminde,
Oock Coningh wesende, soo meught ghy in de
Sake nu selve ten besten voortvaren:
Dus liet hy stracx zijn volck in raedt vergaren.
18 s'Conings raedt gingh voort, niet tegen en mochter
Ander goetduncken van Vrienden oft Princen:
Want de Vaderlijcke liefde soo wrochter,VVonder liefde van Seleucus tot zijnen Soon.
Dat die eerst zijn Wijf was, wert zijn Schoondochter,
Den Soon oock verlost van t'hertseerich pincen,
Vercreegh noch hier boven een deel Provincen,
Dits in Rijm ghebootst uyt Plutarchi prosen,
Op t'punct, dat liefd' haer selven wroeght met blosen.
19 Een Spreeckwoordt isser, om nu voort te menen,Een Spreeckwoordt, waer liefde waer ooghe: want d'ooghe een bode is des herten.
Als, waer handt waer seer, waer liefde waer ooghe,
Dits van beyden waer, want aen hooft oft schenen Ghevoelende t'seer, de handt moeter henen:
Oock t'ghesicht' altijt met neerstighe pooghe Sal hem door des herten wil en ghedooghe naer het gheliefde goedt wenden en draeyen,
Als Clytie doet nae der Sonnen raeyen.
20 Helena by Menelaum gheseten,
Paris van Troyen daer zijnde te gaste,
Met zijn ooghen, nae t'segghen der Poeten,
Liet hy haer veelsins zijn begheerten weten,
In smeeckender wijse, soo dat sy vaste
Besorght was, ofter haren Man op paste,
En crijghende t'verstant van sulcke gesten,
Dat hy hem sulcx niet en name ten besten.
21 maer van Moederlijcke liefde loyale,
Die Sannazary Arcadien lase,
Vol soete Poeterie Pastorale,
Die vonde door de Artificiale
Mantegni handen beschildert een vaseEen Vase, is een Kan.
Van boven beneden tot voet oft base,
En daer in neffens ander fraeyicheden,
Een Nimph' al naeckt, seer schoon in alle leden.
22 Dan dat haer voeten als der Geyten waren,
En sat op een Bocken huydt vol van wijne,
Sooghend' een Satyrken cleyn, jongh van Iaren,Van Moederlijcke affectie uyt te beelden.
Dit soo teerder en sachtelijck met haren
Ooghen aenschouwend', en met sulcken schijne,
Als ofs' haer selven, door de soete pijne
Der Liefden, gants soude brenghen te nieten,
By dat haer gesten openbaren lieten.
23 De een borst heeft dit Kindeken ghesoghen,
Op d'ander gheleyt zijn handeken teere,
De Mamme aensiend' uyt al zijn vermoghen,
Vreesend' ofse hem mocht worden ontoghen:
Euphranor den Schilder die wert oock seere
Ghepresen, en behaelde groote eere,
Hebbende ghemaeckt den Troyaenschen Paris,
Soo constich, dat het om ghelooven swaer is.
24 Want het schijnt, men sach in dat aenghesichteDen Troyschen Paris geschildert, in welcx troenge en beeldt veel affecten te sien waren.
Affecten diversch inwendich bevoelen,
Eerst verstandt, en cloeckheyt ghenoech, om lichte
Tusschen de Goddinnen te doen gherichte,
En met de schoonheyt eens lustighen boelen,
De liefd' aen Helena, sonder vercoelen,
Oock een Manlijck wesen, stout van bestane,
Om den stercken Achilles te verslane.
25 De ooghen mochten wel van dees figuereRaminghe, hoe dit mocht toe gaen.
Ghenoech openstandich wijsheyt bewijsen,
En de Manlijckheyt een stercke postuere,
Een lachende mondt, amoureusheyt puere,
Dan zijn oock veel des ghemeyn volcx advijsen
Hier in seer voorderlijck, met hooghe prijsen:
Nu de begeerlijckheyt, die doetmen blijcken,
Met ooghen die ernstich yet bekijken.
26 Laesmen Plinium, Natuer-condich plegher,
En oock de schriften des grooten Alberten,
Men bevonde des begeerlijckheyts legher
Te wesen de ooghen, oock nieuwers degherDe ooghen den legher der begeerlijckheyt.
Te speuren de liefd' en droevighe smerten,
T'zijn spieghelen des gheests, boden des herten,
Die daer openbaren jonst, en benijden,
Stadicheyt, beweghen, sachtmoedt, verblijden.
27 Wt dees twee Lichten, die t'Lichaem gheleyen,
Melijdighe tranen, en droefheyts beken,
T'bloeyende veldt der wanghen overspreyen,
T'hert hem ontlossende, met bitter schreyen,
Dat wonder is, als den druck is ontweken,
Waer soo groot een vochtich plas heeft ghesteken,
Ende verborghen blijft, stil en gherustich,
Als men van herten is vroylijck en lustich.
28 Dus een blijd' herte, dat druck is verstroylijck,Om vrolijckheyt des ghemoedts uyt te
beelden.
Op dat wy dat wel uyt te beelden wisten,
Wy sullen d'ooghen half toe maken moylijck,
Den mondt wat open, soet, lachende, vroylijck:
Oock behoefde wel, dat wy mede gisten
Op't woordt laetae frontis, der Latinisten,
Een blijde voorhooft, dat slecht is en simpel,
En niet belemmert met menighe rimpel.
29 Op't voorhooft (welck de Heydensche gheslachtenVan het voorhooft, wroeger der Sielen, ende t'Boeck des herten.
Genius toewijdden) segg' ick, behoeven
Wy te letten, nadien't eenighe achten
De Siel-wroegher, en t'Aenschijn der ghedachten,
Iae t'Boeck des herten, om lesen en proeven
Des Menschen ghemoedt: want kreucken en groeven
Daer bewijsen, dat in ons is verborghen
Eenen bedroefden gheest, benout, vol sorghen.
30 Iae t'voorhooft ghelijckt wel de Lucht en t'weder,T'voorhooft by den Hemel gheleken. Daer somtijts veel droeve wolcken in waeyen,
Als t'hert is belast met swaerheyt t'onvreder: maer alle doncker misten vallen neder,
Door troostighen windt en vreuchdighe raeyen,
Schoon, suyver, asuerich, om s'gheests verfraeyen,
Wordt den Hemel ghevaeght, en t'Licht der Sonnen Triumpheert, als Heldt, die strijdt heeft verwonnen.
31 T'voorhooft ontrimpelt hem in drucx ontvlieghen,
En d'ooghen haer oock dan vroylijck verclaren:
Want Genius is niet goet te bedrieghen,
De Natuere (seytmen) en can niet lieghen:
maer die een blijde voorhooft openbaren,Van dobbel voorhoofdige, en wat d'argste vyanden zijn.
En hebben een herte vol boos beswaren,
Die zijn dobbel voorhoofdich, jae en t'heeten
D'arghste vyanden, die vriendtschijnich veeten.
32 Oock waernemende t'verscheyden opheffen
Der ooghen beschutlijcke twee wijnbrouwen,
Soo canmen wreetheyt oft sachtmoedt beseffen,Van den wijnbrauwen, dat daer s'menschen gedachten zijn te treffen.
Hier zijn des Menschen ghedachten te treffen,
Van jae, oft neen, men can hier oock aenschouwen Zijn hooveerdicheyt, want hier wiltse houwen Haren legher, al comts' uyt t'herte drijven,
Daer gheclommen ten hooghsten, is haer blijven.
33 Doch Focion, die men goets aerdts mocht nommen,
Heeft om zijn wijnbrauwen soo wreedt gheschenen,
Dat niemandt lichtelijck, sonder verschrommen,
Om hem te spreken en hadde ghecommen,
Die hem niet en hadde ghekent voor henen:
Lachend' om zijn wijnbrauwen t'volck t'Athenen,
Sy misdoen niemandt, (seyd' hy) maer soodanen Ydel lachen, cost dese Stadt veel tranen.
34 maer t'mach wel, dat hy zijn eyghen gheneghen (Als Philosophen deden) oock verherde,
Latend' hem niet soo snellijcken beweghen Van den toornighen aerdt, maer dede teghen Dat van hem Physiognomia leerde, maer die in dit propoost tot Trogum keerde,
Tot Adamanty, oft Aristotelem,
T'langhe vreemde gheraes licht verdrote hem.
35 Wy willen der Philosophen dispuyten Ons niet bemoeyen, maer die drijven laten,
Als dinghen die voor ons niet en besluyten, maer op den motus des Lichaems van buyten,
T'veranderen en t'roeren der lidtmaten,
Moeten wy achten, tot constigher baten,
Dat een yeghelijck mach lichtelijck mercken,
T'gheen onse Beelden lijden, ofte wercken.
36 Sy en hebbent niet crom, die ons verwijten,Schilders connen qualijck onderscheyden een lachende en crijtende tronie.
Dat wy soo qualijck connen onderscheyden,
In onse troengen het lachen en t'crijten, maer wy sien, als wy het leven bevlijten,
Dat door t'lachen mondt ende wanghen breyden
En rijsen, t'voorhooft daelt, en tusschen beydenHoe men t'lachen uyt sal beelden.
D'ooghen half toeghedruckt zijn en ghedouwen,
Makende nae d'ooren toe cleyne vouwen.
37 maer crijtende troengen soo niet en ronden,
De wanghen die smallen, oock neder dalen,
D'onderste lippen, en hoecken der monden,
Sulcx in den ouden tijdt oock al verstondenHoe men het crijten sal uytbeelden.
Wel eenighe, die men hier mocht verhalen,
Als Praxiteles wel den principalen Meester in marber te wercken bysonder,
Bedrijvend' in Consten ter Weerelt wonder.
38 Twee Beelden maeckte hy, van onghelijcken
Affecten, eerst een eerlijcke Matroone,
Die welcke schreyende liet droefheyt blijcken,
Daer beneffens met constighe practijcken,
Een openbare lichte Vrouw persoone,
Lachende vriendelijck met blijden toone,
Die hy (seydemen) conterfeytte naer de
Cortisane Phryne, een seer vermaerde.
39 T'scheen in die troenge condemen bespueren
Zijn jonste tot haer, en het goet behaghen,
Hem van haer ghedaen, nae zijn sins becueren,Demon was constich in uytbeelden der affecten, leest in zijn leven.
maer Demon Athener met zijn colueren,
Een excellent Schilder te zijnen daghen,
T'scheen zijn Beelden onderscheydelijck saghen,
Onstadich, gram, boos, goedertieren, sachtich,
Bevreest, stoutmoedich, ootmoedich, en prachtich.
40 Iae verscheyden affecten socht hy tsamen
Oock te begrijpen in een Beeldt alleenich:Ooc Timanthes in't uytbeelden des voorgenomen
offers van Iphigenia, leest oock zijn leven.
Timanthes uyt Sypren quam oock ter famen,
Hebbende gheschildert, wel nae t'betamen,
De groote droefheyt en t'jammer beweenich,
Daer men sach ghestelt voor den Altaer steenich
Iphigenia de maeght, die sy dachten
Onnooselijck t'eenen offer te slachten.
41 Om de gramme Diana te paysieren,
En de rasende Zee-tempeesten slissen,
Daer bewesen die t'werck souden bestieren,
Oock den omstandt melijdighe manieren,
Calcas ghelaet sachmen vol droeffenissen,
maer noch al seerder bejammert Vlissen
Den Oom, hertelijck verschrickt zijnde van de
Grouwelijcke moordadigh' offerhande.
42 Als nu den Schilder alle droeve gesten,
Handen wringhen, weenen en suchten clachtich,
Hadt in alle dese ghebruyckt ten besten,
Heeft boven al uytnemende ten lesten
Agamemnon den Vader alsoo crachtich
Gheschildert mistroost, van herten onmachtich,
Dat hy niet en mocht met aensienden ooghen
Den wreeden dootslach aen zijn Kindt ghedooghn.
43 Dit bracht hy door deckinghe des ghesichten
Te weghe, met cleyderen, oft met handen,
Op dit constighe stuck heeftmen gaen stichten
Diveersche veersen, en Poeetsche dichten,
Tot een heerlijck gherucht in verre Landen,
Altijts eenighe verborghen verstanden
Heeftmen in zijn wercken bespueren connen,
Colotes en Demon heeft hy verwonnen.
44 Om nu een droef ghelaet, vol medelijden,Hoe men inwendighe droefheyt sal uytbeelden met uytwendighe roeringen der leden.
En inwendighe passy, sonder storten
Der tranen, te maken, alst beurt somtijden,
Salmen de wijnbrauwen ter slincker sijden
Met d'ooghe half toe wat om hoogh' opschorten,
En laten derwaert trecken en vercorten T'vouken, dat van de neuse loopt in wanghe,
Soo salmen uytbeelden een wesen banghe.
45 T'hooft sal oock hanghen eensijdich ghestopen De wanghe nae t'voornoemt ooghe verheven Sal op die sijde den mondt trecken open,
D'een handt op t'herte den boesem sal nopen,
En d'ander haer eyghen schouder aencleven,
Soo met t'binnenste uytwaert ghewent, even Ghestelt, als om yet te vatten oft schutten,
Om een gheperst ghemoedt wel uyt te putten.
46 De handen op't herte, cruyswijs gheleghen,
T'hooft druckend' een schouder, jae vry soo mochten Oock al s'Lichaems borghers wel mede pleghen,
Als die roode wolcken met laeuwen reghen De bleycke wange-velden nat bevochten,
De handen t'samen met vinghers doorvlochten,
Contrary van een, als Westich en Oostich,
Sal t'Aenschijn elderswaert op sien mistroostich.
47 Om de tranend' ooghe drucken oft dwaden,
Sal somtijts handt oft doeck daer comen vooren,
En t'hooft, met droeve vochticheyt beladen,
Sal de handt behulpelijck staen in staden,
En dat met den elleboogh onderschooren,
Iae alle leden souden schier behooren
Daer slappelijck te ligghen oft te hanghen,
Als doot, oft gheheel met sieckten bevanghen.
48 Want ghelijck als dooden, siecken, oft ouden,
Moet dickwils den droeven hem neder vellen,
Moet hem ontsinckende zijn leden vouden:Aeneid. lib. 6.
End' oock (nae t'segghen der Poeten) souden,
Doot, sieckt', oudtheyt, en droefheyt, als ghesellen,Droefheyt, doot, en siecte, bewoonen den inganck der Hellen.
Te samen bewoonen t'portael der Hellen,
Daer sy met meer sulck volck wel accorderen,
Als voghels zijnde van ghelijcker veren.
49 D'oude Heydenen, vreesende de fortse
Der sieckten, voeghende by hun Afgoden,
Te Roome was den Tempel van de Cortse,
Doch voor geen Affect hier ghestelt en wortse,Siecken en dooden oock Const uyt te beelden. maer men sach gheschildert in sulcker moden Eenen siecken dat sy hier van meer boden
Aristidem lof, als van ander dinghen,
Men conder niet wel zijn ooghen af dwinghen.
50 Van den Romeynen wordt een Meleager,Gual. Rivi. lib. 3.
Die doot ghedraghen wordt, oock seer ghepresen,
Daer sietmen uytghebeeldt, hoe elcken drager,
Met een truerich ghemoedt, is een beclager,
Oock de cracht des arbeydts wel aenghewesen,
En in dat doode Corpus boven desen
En is de Conste minder noch gheringher,
T'schijnt al machteloos doot, lijf, ledt, en vingher.
51 Een Moderne stuck hebb' ick in memory,Dit was een oudt Vrenidsche Schilderije, daer de Droefheyt, Blijschap, en Doot, wel natuerlijck was uytghebeeldt.
Op't Capitoly, daer met seker gracy
D'affecten in blijcken, tot Schilders glory,
End' het is der Campvechtinghen History,
Van de dry Horatyp\ en Curiacy,
Daer sietmen Tullus Roomsch Coningh eylacy
Sitten met zijn Heeren, bedroeft ten rechten,
Dat hun leste Man teghen dry moet vechten.
52 En dat zijn twee Broeders, hun Campioenen,
Daer laghen verslaghen, t'scheen sy't bequeelden:
Oock heeft den Schilder de rechte fatsoenen
Der dooder actien, in dees Baroenen,
Wonderlijcke constich connen uytbeelden:
Oock schijnen vreuchdich in een Zee vol weelden
Mecy en der Albaner herten swemmen,
Dat hun strijders (alst schijnt) te boven clemmen.
53 Dit is met soo aerdich een wesen stille
Al uytghebeeldt, dat het menich verwondert,
Oock gants niet te verachten, om dies wille
Dat het by desen tijdt al veel verschille,
Want het misschien oudt is de Iaren hondert,
T'verw-werck en de handelingh uytghesondert,
Soo sietmen noch weynich van der ghelijcken
Den aerdt der Affecten gheschildert blijcken.
54 Van den aerdighen brueghel sonder fauteDit stuck is nu (als ick acht) by den Keyser
Rhodolphus.
Noch in een Kinderdoodingh is te siene,
Dootverwich een Moeder benout in flaute,
Iae een droevich gheslacht, tot den Heraute,
Om een kindts leven verbidden, aen wiene
Wel ghenoech melijden is te bespiene,
maer toont s'Conings Placcaet met sinnen smertich,
Datmen over geen en mach zijn barmhertich.
55 Dus van den Antijcken ende Modernen
Hoorend' Exempelen vry onverdroten,
Laet vyerighen lust u herte doorbernenD'Affecten uytbeelden, Siele der Consten.
Tot desen Affecten, als rechte Lernen,
Oft Siele, die Const in haer heeft besloten,
Op datse voortaen, als t'cornel der noten,
Oock mochten in't werck Consten deucht vermeeren,
En t'ghewin den werckman croonen met eeren.
56 Eenen Aristonidas sinnen streckten,
In een coper Beeldt, als dingh onghewone,Exempel van tooren en droefheyt uytgebeeldt, in een ghegoten Beeldt van Coper, met Yser in de tronie te vermenghen.
Wel uyt te beelden des toorens affecten,
Van den grammoedighen en hartgheneckten
Athamas Coningh van Theben, de gone
Die Learchum zijnen eyghenen Sone
Doot had gheworpen van een hooghe rootse,
Dees had hy ghemaeckt een sittende bootse.
57 In sulck een ghestalt, nochtans om aenschouwen,
Als wat tot hem selven ghecomen wijser,
En sulck moordadich stuck van hem ghebrouwen,
Met een spijtich leetschap hem waer berouwen,
Dus heeft hy zijn Coper vermengt met Yser,
Om dese troenge te gheven propijser,
Blosende rossicheyt, perplex en woestich,
Wanneer het Yser waer gheworden roestich.
58 Dit Beeldt was te Theben de Griecksche stede,
Ten tijde Pliny, noch te sien in blootheyt,
Daer onder dit blinckende Coper mede
T'roestighe Yser openbaren dede
In dit aenschijn de confuysighe rootheyt:Dit exempel soude den Schilders wacker maken.
Nu dan, o Schilders, hoorende de grootheyt
Van den ernst en moeyt in deser saken,
Laet oock uwen slapenden gheest ontwaken.
59 Ghy condt lichter en bequamer gherakenSchilders hebben veel voordeel met allerley
verwen.
Tot al u voornemen, recht sonder dolen,
Met al u verwen, maken en vermaken,
Op dat u Beelden schier mondelijck spraken
Alle d'affecten des herten verholen:Van felheyt en gramschap uyt te beelden.
Den grammen in't hooft twee brandende colen
Doen onder tweee doncker wijnbrauwen schuylen,
Die over dweers vonckende hoogh uyt puylen.
60 Ghelijck Michael Angel, volghende Danten,
Heeft ghemaeckt den Schipper der helscher schuyten
In zijn vermaert oordeel, soo salmen planten
Het sien der ooghen midden witte canten,
Soo boven als onder door twijd' ontsluyten,
Hoogh opgheblasen sal t'Aenschijn van buyten
Root zijn en vierich door toornigher hitten,
T'voorhooft sal als Leeuws cop gherimpelt sitten.
61 De magher Nijdicheyt, vol van afjonste,
Dootverwich en bleeck, stuer, bitter, verwaten,
Van Ovidio beschreven met conste,Van de Nijdicheyt. Metam. lib. 2.
In haer coude doncker leelijcke wonste
Wy met haer fenijnighe spijse laten:
maer den cleynmoedighen oft desperatenVan Cleynmoedicheyt.
Sietmen wel zijn cleyders aen eynden rocken,
Oft hem selven t'hayr uyt den hoofde plocken.
62 Lucas van Leyden, heeft met zijnen scherpenExempel van Lucas van Leyden, int uytbeelden der uytsinnicheyt.
Gheleerden graef-yser constich ghesneden,
Daer David voor Saul speelt metter Herpen,
Iae en soo natuerlijck ons gaen ontwerpen
T'wesen van Saul, uytsinnich van zeden:
maer aengaende die daer worden bestreden
Door vrees' inwendich, die sullen met bleycken
Dootverw', als vluchtich, metten armen reycken.
63 Te Room een stuck van den Etrusschen GiottenExempel van Giotto, in't uytbeelden der
verschrictheyt.
Is van ingheleyde steenen verglasen,
Musaick gheheeten, om niet licht verrotten,
Al waert gheschidert, t'waer niet te bespotten,
In een schip van stormwinden gheblasen,
Daer sietmen een vreeslijck verschrickt verbasen
Onder d'Apostelen seer wel ghehandelt,
Daer Christus in der nacht de Zee bewandelt.
64 Daer sietmen ghetreden buyten den boorde
Petrum alree, die van winden en baren,
Oock al bevreest, begint te sincken voor de
Voeten des Heeren, als die schier versmoorde:
Men sach voortijts oock een verschrickt vervarenExempel uyt Plin. lib. 35. cap. 9.
In een stuck, waer in dat gheschildert waren,
Amphitrion den Coningh by Alcmenen,
Hercules Moeder, die vol vreesen schenen.
65 Siend' in der Wieghen, aen twee felle slanghen,
Den jonghen Hercules, om te verworghen,
Zijn cracht bewijsen, met gheweldich pranghen,
Door dit grouwelijck schouwsel scheen bevanghen
Het Moederlijck herte, vol angst en sorghen,
maer wiens werck dit oock was, dient niet verborghen,
T'was Zeuxis van Heraclea den Schilder,
Om maken d'affecten met veel gheen milder.
66 Noch wasser Parasius van Ephesen,
Die eerst op't uyterste gingh behanthaven
De ghestaltenissen van t'Aenschijns wesen,
En de beweeghlijckheden, doch in desen
Had Aristides wonderlijcke gaven,
Als voor is verhaelt, en al is begraven
Zijn Lichaem, en zijn werck niet meer bevonden,Exempel, hoe de pijne des doots was
uytgebeeldt, oock angst en sorgh.
De Doot en heeft de fame niet verslonden.
67 Dees had oock uytghebeeldt t'verstants beroeren,
Daer een Stadt vyandich was inghenomen,
En een cleyn Kindt met onnooselder voeren
Vast grabbelt in de wonde zijnder Moeren,
Dies hadd' in haer sooghende borst becomen,
Daer sachmen natuerlijck, of sy met schromen
Dat smertighe seer noch hadde beseven,
Ligghend' onmachtich tusschen doot en leven.
68 Noch scheen dit Vrouwelijck ghemoedt te buyghen
Tot angst en sorgh', of haer kindeken t'samen
Vindende de melck, oock haer bloedt mocht suyghenPhin. lib. 35. cap. 10.
Met t'verstorven soch: dus (naer elcx betuyghen)
Was dit constich Tafereel soo in famen,
Dat den grooten Alexander met namen
Dat met hem heeft laten, door groot behaghen,
nae Pellas zijnder geboorten Stadt draghen.
69 Dees troenge mochte wel hebben eensijdichRaminghe, hoe dit mocht uytghebeeldt wesen. Den mondt ontsloten, ghelijck wy beschreven Hebben ons droeve ghelaet medelijdich,
Des voorhoofts rimpels onderlinghe strijdich,
De wijnbrauwen zijnd' onghelijck verheven,
Verstorven carnaty door s'doots aencleven.
Bleyck purper voor blos, aen lip ende wanghe,
T'kindt met droeven ooghen aensiende stranghe.
70 Om veel meer te doen, tot deser matery,
Mochtmen wel dalen ter dieper speloncken,
Seer wijdt van hier, ergens by den Cymery.
Daer Morphei Vader heeft zijn impery,
En met zijn droomen pleeght te ligghen roncken:
Dan mijn hop' is wel, dat dit noch ontvoncken
Sal menighen gheest, en den lust doen wassen,
Voortaen beter op d'Affecten te passen.
71 Want t'zijn (dunckt my) seer bequame secreten,Affecten uytbeeldinge wort van de groote Meesters meer gebruyckt als sy weten: want die fraey in een is, ist dicwils in allen.
Die ghenoech van selfs de Conste toevallen,
Soo dat goede Meesters (nae mijn vermeten)
Dese meer ghebruycken dan sy selfs weten,
Zijnde volmaeckt in een, wel med' in allen:
Dan veel en sullen de sake niet smallen,
Vernuftigh' aenschouwers met diep inmercken,
Die schijn schier zijn maken, door Lofs verstercken.
72 Als daer Vasary, met heerlijcker pennen
Van Bonarotti schrijvende, vermaende,
Dat sijn gheesten in zijn oordeel bekennen,
Om wat zond' elck daer moet ter Hellen rennen,
En dat van t'gheen d'Affecten is aengaende,
Noyt geen Schilder voor hem en was bestaende,
maer t'zy door onwetenheyt oft opiny,
Soo is het doch al te strijdich met Pliny.
73 Seyt oock dat Angel sulcx conde bespieden,
Aen des levens aerdt, met vernufte sinnen,
Door veel omgaen met de Weerelt en Lieden:
Dus Ionghers laet sulcx van u oock gheschieden,
Want boven t'onderwijs, dat u mocht binnen
Mijn schrijven eenich voordeel doen ghewinnen,Plin. lib. 34. cap. 8. Soo wijs' ick u te volghen de patroonen,
Die welck Eupompus Lisippum ginck toonen.
Eynde der Affecten.
Van de Reflecty, Reverberaty, teghen-glans oft weerschijn.
Het sevende Capittel.
1 Van Reflexy oft wederschijn te spreken,
Aen der Sonnen weerschijn moet zijn bogonnen:
Want men haer licht boven al siet uytsteken,
Allen Astren soude claerheyt ontbreken,Plin. lib. [..]. cap. 6.
Hadden sy niet den wederglans der Sonnen,
Sy die den Hemel t'goet aenschijn wil jonnen,
Is s'Weerelts Siel in't midden der Planeten,
S'en dient in ons voornemen niet vergheten.
2 Soo wanneer den nacht veldtvluchtich vertrecken,Van den Morghenstondt.
Met zijn swarte seylen van duyster mijnen,
Moet, En de schoon dinghen in alle plecken Op t'Aenschijn der aerden weder ontdecken,
Dan machmen sien in der wolcken bruwijnen Een Reverberaty, oft wederschijnen,
Als de Sonne met den dagh comt vermeyden,
En de Lucht met veel verwen overspreyden.
3 Het is om zijn hert en sin te verfraeyen,
In den morghen-stondt, eermen siet voortcommen T'hooft-licht des aerdtbodems met gulden raeyen,
Te sien t'Orientsch' asuerveldt besaeyen,
Met roode Roosen, en purpuren Blommen,
Hoe canmen een schoonder Reflexy nommen,
Die van veel Poeten eertijts in't leven
Schilderachtich en constich is beschreven.
4 Van Aurora (naer t'segghen des Poeten)Aurora, is so wel des avo n ts rootheyt, als des morgens.
Heeft Cephalus tot Phocum gaen verhalen,
Hoe dats' op Hymetus bergh was gheseten,
Die eeuwich is bloeyende onversleten,
Hebbende den mondt, root boven Coralen,
En dat sy altijts in't rijsen, en dalen,
Den morghen, en den avondt wil ghedencken,
Hun het eerst' end'het leste licht te schencken.Hoe dat alles buyten rooder laet in Son opstant, en onderganck.
5 Ghelijck Aurora haer bloeyende lippen Vertoont s'morghens vroegh, en des avonts spade,
Soo in't afgaen van den dagh, als in't kippen,
Thorens, Huysen, Boomen, Berghen, en Clippen,
Verwende met haren rooden ghewade,
Soo moet den Schilder wel neerstich slaen gade,
In gheflickerde Lucht, Berghen en Rootsen,
Het wesen van Aurora nae te bootsen.
6 In der Sonnen ondergangh sietmen blijckenIn der Sonne n ondergang is alle dingh rooder van verwe.
Veel rooder ghecoluert diversche saken,
Soo den grondt der aerden, steenen, en brijcken,
Als des Menschen aensichten van ghelijcken,
Daerse de stralen der Sonnen gheraken,
Oft alsoo een holder reflecty maken,
Wordense stracx een blosende rootachtich,
Vierich, en gloeyende coleur deelachtich.
7 Wanneer nu Phoebus, met zijn snelle Peerden,
naer den grooten Oceanus gaet rennen,
Om herbergh' onder d'avontsterr' aenveerden,
Machmen van daer streckende naer der eerden,
Een blinckende strek' in de Zee bekennen,
Oock wil ghemeynlijck hem het water wennen,
Als t'camelion en het coleur aencleven,
Van t'gheen hem boven is, oft vast beneven.
8 De Zee of t'water doorschijnich en dinneDe Zee of t'water, eenen spieghel des Hemels.
Den spieghel des Hemels van claren luyster,
Aldaer sietmen Titonis Bruydt vol minne
Smorghens en savonts haer spieghelen inneVan Beelden in den wolcken door t'reflexeren der Sonne.
Haer blosende wanghen, en dat veel juyster,
Wanneer dat niet met dicke wolcken duyster,
Eolus Crijchslien de Locht en besetten,
En haer den toeganck van dien en beletten.
9 Coleuren en Beelden menighertiere
Sietmen in de wolcken, die hen vermeeren,
Oft verminderen, diveersch van maniere,
nae dat hen de matery van den viere,
Oft de dickte van der wolcken verheeren:
Nu hebben wy noch ons propoost te keeren
Tot een reverberaty in de wolcken,
Schoon wonderlijck om sien voor alle volcken.
10 Recht teghen over de Son werdt bevonden,Van den Reghenboge in de wolcken, wesende een Reflectie der Sonnen.
Meest ontrent den Herfst, in de corte daghen,
Dat hem gaet vertoonen eenen half ronden Rinck, oft circkel, groot ende wijt ontbonden,
Als de Sonne begint dalen oft laghen,
Dan heeft hy zijn parck ten hooghsten beslaghen, maer op dat ick den naem niet en ontoghe,
Ick meyn den veelverwighen Reghenboghe.
11 Dat eeuwich teecken, dat den Heere stelde Tusschen hem, Noe, aller Menschen sielen,
En alle Dieren bin den aerdtschen velde,
Dat hy niet meer en soude met ghewelde
Door de Deluvy alle vleys vernielen:Den Regenboghe gheeft weerschijn, en maeckt eenen
anderen boge.
maer ofter nu eenighe vraghen vielen
Van den tweeden boghe, soo acht ick desen
Van den eersten maer den weerschijn te wesen.
12 Want het schijnt wel, datmen somtijts in't rijsenPlin. lib. 2.
Oft dalen der Son, heeft sien openbarenVan der Sonnen Reflexien, dat somtijts meer Sonnen schijnen te wesen.
Diversche Sonnen, nochtans te bewijsen
Datter veel Sonnen zijn, waer niet te prijsen,
maer dat het veel eer Reflexien waren:
Want in eenen onbelemmerden claren
Hemel, en salmen niet sien sulck spectakel,
Of ten waer bysonder een groot mirakel.
13 Men mach den Regenboogh' oock niet aenschouwen
Dan als de Locht is met wolcken behanghen,
En soo men hier mocht op Plinium bouwen,
Most zijn een holle wolck, als uytghehouwen,
Daert weerschijn der Sonnen in wort ontfanghen,
Doch soo veel de rondicheyt mach belanghen,
Soud' ickt niet de wolcke toeschrijven connen,
Dan veel eer de rondicheyt van der Sonnen.
14 Den Reghenboghe, nae Pliny vermeten,Lib. 2. cap. 62.
Daghelijcx in de Lucht ghesien wordt boven
Lacus Velinus, onder het Spoleten
Vorstendom, ende heet nu (nae mijn weten)
t'Meyr te Piede Lupi, men macht gheloven,
maer een stuck weeghs van daer comt af ghestoven
De Rivier Negra, met grooten gheschalle,
Van seer hooghen berghe ten diepen dalle.Van eenen schoonen waterval.
15 Dees Rivier hebbende begin ghenomen
Wt dit Meyr, dat hem water wil verleenen,
By Terni, tusschen Venegen en Romen,
Valt soo van de rootse, t'is om verschromen,
T'ghedruys datse maeckt op de holle steenen,
Met luyde roepen, daer qualijck den eenen
Den anderen eenich propoost can segghen,
Oft men moet de oor aen de mondt schier legghen.
16 Grooten nevel oft mist uyt desen sterckenDen Regenboghe wordt gesien in eenen mist, die den waterval van hem gheeft by Terni.
Waterval is rijsende t'allen tijde,
Waer in men daghelijcx door s'Heeren wercken
Natuerlijck den Reghenboghe can mercken,
Alsser de Son in schijnt, t'zy van wat sijde,
Van t'gheen ick ghesien heb, ick hier belijde:
Want van Terni wandelende somwijlen,
Waechd' ick daer aen een deel van die cleyn mijlen.
17 Boven dat ick hier moet met Pliny schillen
Weynich van dees plaetse, ben noch ghedronghen,
Door t'gheen hier verhaelt is, te helpen stillen,Noch tot Tivoli in de Vyvers, daer Fonteynen in springhen.
Die van de holle wolcke hebben willen
De Reflexy, booghwijs te zijn bedwonghen:
Want te Tivoli, daer seer hoogh op spronghen
Diversche Fonteynen, niet om verschoonen,
Sach ick oock den Reghenboogh hem vertoonen.
18 In de vochtighe Lucht, waer in haer stralen
De claer blinckende Son is comen schieten,
maer van waer den Reghenboghe mach halenVan waer den Regenboghe zijn verwen heeft. Sijn schoon colueren, indien niet en falen,
Die ons hier van haer schriften achter lieten,
Soo soude hy de selvighe ghenieten,
Wt der wolcken, en alsoo mede brenghen,
Wt Locht ende vyer, die haer daer vermenghen.
19 Hezechiel, een Prophete gheseghent,Ezech. 18. 19.
Sach s'Heeren heerlijckheyt rondtomme blincken,
Ghelijck den Reghenboogh, alst heeft ghereghent,
In de wolcken s'Menschen ooghen bejeghent,
Men mach Ioannem hier oock wel ghedincken,
Hy hoord' een stem als een Basuyne clincken,
En sach oock om den Stoel met sinnen rustichApoc. 4.3.
Den Reghenboogh', als den Smaragde lustich.
20 Aensiende den Reghenboghens figuere,
Seyt Iesus Sprach, wilt loven den ghenen,Syrach. 43.24.
Van wien hy t'schepsel is oft creatuere,
Want hy heeft (seyt hy) seer schoon verwe pure,
Van ghelijck, als uyt t'voorhangsel quam henen,
Den Hoogh-priester Simon heeft hy gheschenen,
Met zijn vercieringh in s'Tempels ghestichte,
Den Reghenboghe met schoon verwen lichte.
21 Och wat de Poeten van Iris ramen,Den Poeetschen Iris, voorloopster van Iuno, is den
Reghenboghe.
Hoe dat hy van veel verwen heeft zijn cleydtsel,
En seer schoon van glance, dit is al tsamen
Gheseyt van den Reghenboghe met namen,
Welcken om te maken zijn conterfeytsel,
Dient wel ghemerckt op der verwen afscheytsel,
Hoe aerdich sy in een verdreven vloeyen,
En uyt malcander al schijnen te groeyen.
22 naest ons is hy purper, dan incarnatich,Des Reghenbooghs verwen.
Oft lacke wittich, om wel coloreren,
Daer naer orangiachtich, oft root cieratich,
Dan masticot gheel, dan groen delicatich,
Dan schoon asuer, als der Pauwen hals veren,
Achter weder purper, te domineren
Met soo een gheschakeert mantel ghewoon is,
Desen voorloopenden bode Iunonis.
23 Een yeghelijck ghebruycker van de doode
Poetery, wel acht te nemen diende,Aen den Regenboge hebben de Schilders waer te nemen, wat verwen geern by een zijn.
Wat verwenhierby een niet en zijn noode,
Als blaeuw by purper, en t'purper by t'roode,
En by t'roode t'geel, oraengiachtich siende,
Dan het lichte geel hevet t'groen te vriende,
En t'groen mach wel hebben met t'blaeuw te doene,
Oock uyt asch-blaeuw en gheel tempertmen groene.
24 In sulcker manier, als op seker WettenDie op't nat kalc wercken, temperen uyt elcke verwe twee oft dry lichter, t'witte naest de handt voeghende.
Bereyden haer tavelotsen, oft borden,
Die op't natte calck haer te wercken setten,
Ende d'Olyverwers, op haer palletten,
Behoorden oock te houden dese orden,
T'witte naest de handt, dan uyt elck bruyn worden Ghemaeckt twee oft dry lichter temperinghen,
Ghereedt en vorderlijck zijn dese dinghen.
25 Want niet dan tijdt-winnen en is de spacy,T'verwe temperen is geen tijdt-verlies, maer is seer voorderlijck.
Die Schilders in verwe temperen missen,
Dan behoeven hier van geen arguacy,
maer te vervolghen de Reverberacy,
Als maenschijn, brandt, blixem, keers-licht, en smissen,Op de verwen en gedaenten van alderley lichten behoeft wel gelet, om t'onderscheyt te kennen.
Op elck bysonder dientmen wel te gissen,
Hoe dat het in zijn ommestandts verclaren
Sal altijt een ghelijck ghedaente baren.
26 T'nacht-licht de Mane stellende zijn teycken
Aen Huysen oft Kercken, boven oft onder,
Ghelijck sy bleyck is, sal sy sulcken bleycken
Schijn van haer gheven, waer sy't can bereycken,
S'ghelijcx den blixem van den fellen donder
Wesend' een voorbode, met een bysonder
Blaeuverwich vyer, doet de duysterheyt wijcken,
En oock metter vlucht zijn Reflexy blijcken.
27 Wy vonden, soo wy in Plinio lasen,Exempel van eenen vierblaser, ghedaen door een
antijckschen Schilder Antiphilus.
Oock voortijts ghebruyckt de Reflexy Conste,
Door Antiphilum, die als gheenen dwasen,
Hadde gheschildert een Knecht ligghen blasen,
Om vyer doen branden, met vlijtigher jonste,
En door sulck blasen, een seer schoone wonste
Den wederglans ded' aenschouwen inwendich,
Oock t'blasers troenge ghevlickert behendich.
28 Echion, daer wy noch elders van seyden,
Heeft oock de Reflexy Const willen toonen,
Hebbende laten sien, door t'lichts verspreyden,Exempel van een Bruydt, die met toorts-licht te bedde wort gheleydt.
Een schoon jonghe Bruydt te bedde gheleyden,
Volghende van eender ouder Matroonen
De voetstappen: wants' om t'duyster verschoonen,
Haer voordroegh een Toortse brandende vierich,
En tradt soo nae, met een wesen manierich.
29 In den Furiosen verhaelt op deserExempel uyt Ariosto in zijnen Furioso, Canto. 7.
Manieren, dinghen die gheschildert schijnen,
Den recht Poeet-stijlighen Ferrareser,
Die schier soo soet betoovert zijnen Leser,
Als hy Roggieren beschrijft van Alcinen,
Daer sy hem, naer costelijcke Feestijnen,
Doet heerlijck gheleyden in een slaepcamer,
Om met hem vryheyt ghebruycken bequamer.
30 Met veel Toortse-lichten trocken de Pagen
Voor henen, de duysternissen verjaghen,
Verselschapt met lustighe Personnagen,
Gingh Rogier vinden de sachte plumagen,
Daer soet-rokich ghespreyt, om zijn behaghen,
De gherooswaterde lakens op laghen,
Wesende wit linnen van fijnheyt even
Al haddes' Arachne selve gheweven.
31 Fellen brandt van onvyer (zijnd' een verschrickerVan brandt in doncker nacht te schilderen, met zijn reverberatien.
Van s'Menschen herten) als hy wordt verheven,
maeckt met zijn voncken een vyerich gheclicker,
Hoe t'doncker nacht-seyl is swerter en dicker,
Hoe helder zijn crachtighe vlammen leven,
Die oock sulck ghecoluert wederschijn gheven,
Aen Huysen, Tempels, oft ander ghebouwen,
End' oock in't water een vreeslijck beschouwen.
32 Sy hebben in de Const al groot impery,Dat het Const is, wel branden te schilderen.
Die wel uytbeelden Vulcanus vergrammen,
Met veruwe, sulck grouwelijck misery:
Want nae t'gheen dat de spijs' is oft matery,Dat de vlammen gedaente hebben nae de stoffe,
daer sy van voetsel hebben.
Daer hy med' opvoedt zijn heftighen vlammen,
Die ten Hemelwaert vlieghen, quaet om tammen,
Daer nae hebben sy oock t'coluer ghecreghen,
T'zy tot root, purper, blau, oft groen gheneghen.
33 Niet alleen de vlammen, maer oock de roocken,Dat niet alleen de vlammen van verscheyden verwen en zijn, maer oock de roocken.
Van verscheyden verwen de Lucht vervullen,
Iae dat t'schijnen d'afgrijselijcke smoocken Stygij, daer met veel leelijcke spoocken,
Hydra, en Cerberus, tieren en brullen:
Dus dan de Schilders hier op achten sullen,
Om eenen brandt schrickelijck uyt te stellen,Van Poeetsche Hellen te schilderen.
Oft t'vyer te stoken in Poeetsche Hellen.
34 Keers-lichten, als dinghen niet seer commune,
Vallen moeyelijck, en constich om maken,Van Keerslichten, hoe men die schileren sal.
Dan het staet wel, als men voor aen in't brune Eenich Beeldt van de voeten tot de crune Overschaduwt, t'licht latende gheraken Slechs den omtreck van naeckte hayr oft laken,
Oock moet van het licht, als een punct oft steke,
De schaduw'over al nemen haer streke.Om Vulcani smisse, en dergelijcke dingen te schilderen. 35 Soo oock om te maken met naeckte leden Vulcanum, Siclopen, die met verfellen
T'gheberghte Gibelli daveren deden,
Daer sy Iuppiter zijn blixemen smeden,
Machmen teghen t'licht, een van dees ghesellen
Gheheel overschaduwen, ende mellen
Het licht des vyers, gherakende van vooren
Den omtreck hier ende daer, naer behooren.
36 maer die staen achter de vierighe voncken,
Moeten des weerschijns levereye draghen,
Hun van het gloeyend' yser-werck gheschoncken,
Welck daer verwet de rootse der speloncken,
Met schaduwen ende vierighe daghen,
Die oock van onder op comen gheslaghen,
Teghen de verborstelde wreede troengen,
Stuerlijck siende, naer haer ruyde besoengen.
37 T'licht op zijn plaetse wesend', is te wachten,
Waer t'weerschijn de schaduw' oock moet verknapen,
maer om te spreken van lichten en nachten,
In't Roomsch Vaticano blijcken de crachten,
Daer men Petrum swaerlijck siet ligghen slapen,Exempel van geschilderden nacht, met
verscheyden lichten, ghedaen van Raphael.
Tusschen twee Crijchslieden, op welcker wapen
Het weerschijn van den Enghel in den Kercker,
Tuyght wel wat Raphael was voor een wercker.
38 Noch sietmen Petrum met den Enghel trecken,
Daer een Sentinel heeft een Toorts' in handen,
Die buyten een ander Wacht comt op wecken,Dit stuck is in Fresco op t'Paus paleys, daer van leest in Raphaels leven.
End' op de harnassen ter selver plecken
Slaet den wederglans van dit toortsich branden,
Elders oock t'maenschijn, dan is met verstanden Daer waerghenomen den dagh van een venster,
Die dees lichten gheeft natuerlijcken glenster.
39 Onder al die nachten pleghen te stichten Van verwen op Tafereelen figuerlijck,
Met stralighe wederglansende lichten,Den ouden Bassan was uytnemende van nachten te
schilderen, en aerdich te reflexeren.
Con den ouden Bassano de ghesichten
Wtnemende wel bedrieghen natuerlijck:
Want het schijnt datmen siet voor ooghen puerlijck
Vlammen, Toortsen, brandende lampen hanghen,
En Potten en Ketels t'weerschijn ontfanghen.
40 Coperen, Tennen, Yseren gheruchten,
Ghelockte Schapen, en alderley Dieren,
De boodtschap der Herders, Egyptsche vluchten,
Verscheyden nacht-stucken, aerdighe cluchten
Van Beelden, die t'werck oock gracy toestieren,
Olyverwe doecken, vreemt om versieren,
Sietmen wel ghedaen veerdich, als in spele,
Van desen wel verwenden Dorpman vele.
41 Summa, hoe hoogh desen Man is gaen stappen,
Om constich Reflexy wel uyt te drucken,
Ten heeft niet alleen faem in veel Landtschappen,
maer oock den goudt-proever Battus gaen clappen:Dese stuckskens sach ick te Room, en waren gheschildert op platen van soetsteen.
Want in't Hooft der Steden ick by ghelucken Quam te sien eenighe Passy nacht-stucken,
Waer in t'steens grondt t'diepsel was menichvuldich,
En des lichts stralen van een stecksken guldich.
42 Doch wat ben ick hier van vreemde vermanich,
Daer ick behoorde ghedencken Congietten,
Nederlandich Schilder Italianich,Congiet was oock fraey van branden en lichten.
Wien alle verwen waren onderdanich,
In als, waer hyse te wercke wouw setten,
Iae geen en dorst in't alderminst zijn Wetten Overtreden, maer mosten doen en worden, nae t'gheen zijn ghedachten hen gaven orden.
43 En waer sy t'uyterste zijns sins vermetenCongiet maeckte van verheven vergulde doppen keers-lichten, die te branden schenen.
Noch zijn onmachtich te volbrenghen, boude Ginck hy toe met den sone van Iapeten,
Aen den waghen des Conings der Planeten:
Want op dat zijn vyer oft licht leven soude,
Bracht hy dat constich te weghe met goude,
Dat zijn vyeren ligghen groeyend' en blincken,
En zijn lichten staen als sterren en pincken.
44 Met verwen can hy te wonder doen bernenExempelen, van eenighe stucken van Congiet. Plutonis stadt, oft Troyen doen te nieten,
Iudith snachts toonen t'hooft van Holofernen,
Met Toortsen en Fackels, oock met Lanternen In de straten, t'volcx toeloop in't verschieten:
Als de Lotery, die hem maken lieten
t'Amsterdam der Crancksinnighe voorstanders,
Sonder wat van hem noch te sien is anders.
45 Voorts ghelijck Pictura nu wel Bataven
Soo jonstich is, als voortijts Sycionen,
Heeft de Natuere ter Haerlemmer haven
Comen uyt schudden den schoot haerder gaven,Ander Exempel, van een Platonische speloncke, welcke is gedaen door Cornelis Cornelisz. van Haerlem, welck stuck is t'Amsterdam.
In de boesemen van twee die daer wonen,
D'een is te recht een Schilder, van den gonen
Is t'Amsterdam de Spelonck Platonis,
In welcke dat Conste meer als ghewoon is.
46 Daer sietmen Reflexy over al schampen,
Doch een hoop ghevanghen in't doncker laghen,
Die met Argumenten schenen te campen,
Van Beelde-schaduwen door t'licht der Lampen,
Enighe los, beelden en schaduw saghen,
Ander verder van daer hadden gheslaghen
Diep in den Hemel t'ghesicht, sonder neyghen,
maer den sin beveel ick die t'stuck is eyghen.
47 D'ander heeft Natuer gants willen aenwennen
Linearis en Clypeus practijcken,
Eyndlijck oock Picturams, end' hem doen kennenPlinius schrijft, den Phoenix te hebben
eenighe gulden pennen oft veren.
Voor eenighen Phoenix met goltsche pennen,
En wat metael sal t'eenich golt niet wijcken,
Oft wat licht d'eenighe Sonne ghelijcken,
Dien hy eenich is toeghewijdt bequame,
En draeght van den Victory-boom den name.
48 Van desen sachmen op Attalus vliesen
in Linearis Const, verciert met druyven,Dit was een groot stuck op pergament metter pen, een Venus, Bachus, en Ceres, daer Cupido t'vyer blaest.
Vinde-wijn, Gheve-lust, Sorghe verliesen,
By Overvloedt, om niet laten vervriesen,
Midden hun ghenuechte, met witte Duyven,
Lust blasende t'vyer, deed' de vlammen stuyven,
Waer van Reflexy oock Echo gheslachte,
En den Beelden een weder-dagh toebrachte.
49 Dit Dedalis stuck, waer in hen verblijden
Die schoone Charites, mach den HesperyDit van Goltzius ghedaen, is te Room.
Lust-hof vercieren nu in dese tijden:
En sooder daer vreemder eere benijden,
Fama gheluydt werdt hun dubbel misery:
Want men sal dit werck, vol Consten mistery, Plin. lib. 35. cap. 9.
Met Zeuxis worstelaers, veel beter laken,
Dan datment soo goet sal connen ghemaken.
50 Nu zijnd' uyt de doncker nachten ghescheyden,Van de Reflectie der groenheyt in den
naecten, daer men in groen weyden oft hoven sittet.
Vindend' ons daer den dagh is in saysoene,
En den lustighen tijdt, in groene weyden,
Daer ligghend' en sittend', om ons vermeyden,
Soo begint den weerschijn zijn werck te doene,
Want wy worden deelachtich daer het groene
In onse troengen ende naeckte huyden,
Van het loof der Boomen, grassen, en cruyden.Van wederschijn der naecten, tegen eenige
gecoleurde dingen.
51 Desghelijcx, waer troengen oft naeckte lijven
Schaduwen teghen wolle, sijd', oft lijnen,
De Reflexy sal haren aerdt bedrijven,
T'zy wat gheel oft root, deelachtich beclijven
Sal de Carnaty met sulck wederschijnen:Groote vlacke Reflectien staen somtijden wel, doch is toe te sien, dat de cleen weerschijnen aen den naecten geen drooghte oft misstaen en gheven. Oock sietmen daer de Musculen verdwijnen
Teghen malcanders een Reverberaty,
Ghelijck als Carnaty teghen Carnaty.
52 Aen rond' colommen sietmen oock ontblooten
Eenen teghen-dagh, als elders aen basen
Witt' Eyeren ende Marmoren clooten,
Te meer alsser lichte dinghen aenstooten,
Oock gulden, oft silveren schalen, vasenDat de Schilders op veelderley reflectien te letten
hebben.
Claer doorschijnich ijs, en gheschoncken glasen
Met wijn, die t'amlaken weerschijnich smetten,
Op al dit hebben de Schilders te letten.
53 Aen noch veel meer dinghen, sietmen expresse
Glansen en schijnen teghenslaen en keeren,
Ghelijck daer van elcke bysonder lesse,
Aen de Natuere, der Schilders Meestresse,Exempel van weerglans in een Keucken, ghedaen van den ouden langhen Pier, welcke is te sien by den Kinderen van wijlen Const-liefdighen Iacob Ravaert.
Met vlijtighen opmercken is te leeren,
Hoe glansende Visschen, Tennen en eeren,
Malcander de Reverberaty deelen,
Exempel in langhe Piers tafereelen.
54 Desen Man stelde wonderlijck de pijpen
Met de verwe, dese dinghen aengaende,
Het scheen al te leven, t'groen met den rijpen,
Men soude schier meenen met handen grijpen
Eenighe tailliooren in't doncker staende,
Daer soo eenen teghen-glans in is slaende,
Ghelijck men mach sien met jonstigher vlamme
By eenen Const-lievenden t'Amsterdamme.
55 Summa, in Const was hy een overvliegher,Lof der Const van den ouden langhen Pier.
Om de Reflexy aerdich by te bringhen,
Iae een groot behendich listich bedriegher
Van s'Menschen ooghen, oock een cluchtich liegher:
Want men meent te sien alderhande dinghen,
Doch ist maer verwe, die hy wist te minghen,
Dat t'effen schijnt rondt, en t'platte verheven,
T'stomme te spreken, en t'doode te leven.
56 Een History is my niet uyt den sinne,Exempelen van Sonneschijn reflectien, een van
Raphael, t'ander van Albert Durer met t'graef-yser.
Op de Logie van Raphael, in desen
Daer Isaac boerdt met zijn Wijf uyt minne,
En de Sonne schijnt te camerwaert inne:
T'constigh graef-ijser Dureri ghepresen
Heeft t'Sonne Reflexy oock aenghewesen,
In zijnen Ieronymus in de Camer,
Datmen noyt beter en sach noch bequamer.
57 Van weerglansen en doorschijninghe stralen,
Die meer zijn, als men soude connen droomen,
Willen wy eyndighen, ende verhalen,
Hoe men perfect averecht om siet dalen,Van de Reflectien, die in't water te sien zijn.
In claer-staende wateren sonder stroomen,
Cruyden, lissen, Berghen, Huysen, en boomen,
Oock drinckende Vee, Schapen, Koeyen, Peerden,
Oft wat voghelen hun daer in gheneerden.
58 Een wilde schoon plaetse vinden wy cluchtich,Een schoon Exempel van Ariosto, in Il
furioso, Cant. 1.
Van den tweeden Maro constigh beschreven,
Daer Angelica voor Renalt quam vluchtich,
In eenen groenen Boschken, daer gheruchtichStanza. 35. waer in is te mercken, dat den Schilders Poëtsche versieringen vorderlijck zijn te lesen, om den selven met den verwen na te volgen. De coel Aura doet de bladerkens beven,
En twee claer Beken een sacht ruysschen gheven
Teghen cleyn steentgens, traghelijck in't vloeyen,
En doen daer altijts nieu cruydekens groeyen.
59 Daer by stondt een Hutken vol doorne blommen,
En vol roode Roosen, lieflijck van roken,
Welcx spieghel men dit claer vloeysel mocht nommen,
Tusschen hoogh' Eycken, daer geen Son mocht commen,
Hier in de binnenste schaduw ghedoken,
Was ruymte tot een coel woonstgen ontloken,
Onder tacken en bladeren soo dichte,
Geen Son en mochter in, noch min ghesichte.
60 Een bevallijck bedde, dat elck mach lusten,
Maken de teeder cruydekens in desen,
Die den moeden, verhitten, ongheblusten,
Hier comende soet aenlocken om rusten:
Dus den Schilders en dient niet gantsch mispresen,
Poetelijcke ghedichten te lesen,Ariadne gaf Theseo een clouwen, om uyt den doolhof van
Minos te gheraken: nu zy den jongen Schilders bevolen, te volgen t'clouwen van alle ghedaenten der natueren, om tot goeden eynde te comen.
Want veel dinghen, die tot t'schilderen strecken,
Cant hun inbeelden, leeren, en verwecken.
61 Ten lesten, o Giges lustighe Ionghen,
Die in Picturams labyrinthus dolen,
Om leeren haer weghen vlijtich ghedronghen,
Waer dat ghy wandelt, tot vreuchden ontspronghen,
T'clouwen der Natueren zy u bevolen,
Schickt by haer aendachtich altijts ter Scholen
V ooghen, laet u arbeydt niet verdrieten,
Soo meuchdy een blijd' uytcomste ghenieten.
Eynde van de Reflexy.
Van het Landtschap.
Het achtste Capittel.
1 Schilder-jeught, die langh hebt verhaemt gheseten,De Schilder-jeught behoort sich ooc tot Lantschap te ghewennen, en daerom somtijts, alst gelegen is, vroech buyten der Stadt te gaen, om te sien de natuere, en met eenen hun te vermaken met wat te teyckenen.
Verwert in de Conste met stadigh blocken,
Dat ghy staersichtich schier stomp hebt versleten V sinnen, leer-lustigh om meer te weten,
Houdt op, t'is voor ditmael ghenoech ghetrocken Den ploegh, van den arbeydt wilt u ontjocken In tijts, want rust hoeft oock den stercken Mannen,
Den bogh' en mach altijt niet zijn ghespannen.
2 Soo haest ghy Hesper van verren siet brenghen,
Voor den Vader van Morpheus den dromer,
Den swarten mantel, wilt terstont ghehenghen,
V ooghen met Lethes vocht te besprenghen,
Nu in den bloem-rijcken, cort-nachtschen Somer,
maetlijck gh'avontmaelt hebbende, laet vromerDes Somers vroech slapen gaen en opstaen
wordt gheraden, en te gaen hooren der Vogelen sangh.
Maken door soeten slaep, en weder lustich,
V vermoeyt onthoudt, en sinnen onrustich.
3 En comt, laet ons al vroech met t'Poort ontsluyten
T'samen wat tijdt corten, om s'gheests verlichten,
En gaen sien de schoonheyt, die daer is buyten,
Daer ghebeckte wilde Musijckers fluyten,
Daer sullen wy bespieden veel ghesichten,
Die ons al dienen om Landtschap te stichten
Op vlas-waedt, oft Noorweeghsch' hard' eycke plancken,
Comt, ghy sult (hop' ick) de reys' u bedancken.
4 Merckt alvooren, uyt haer bedde saffranichTitons Bruyt, is Aurora, de Morgenstont.
Des ouden Titons Bruydt ginder opstijghen,
Die ons de dagh-fackels comst is vermanich,
En ghewasschen in't ghewat Oceanich,Ghewat, is een afgaende wateringhe, om beesten te
wateren.
Vier schillede Peerden op comen hijghen,Schillede, is bont.
En siet, wat bloey-roosighe soomen crijghen,
Die purper wolckskens, hoe schoon is behanghen
T'claer huys van Eurus, om Phoebum t'ontfanghen.
5 Ay siet doch eens, hoe schildert men daer boven,
Wat meerder schoonheyt, van verwen verscheyden,De ghedaente des Morgenstonts acht te
nemen.
En soo veel mengsels: ay machmen gheloven,
Dat ghesmolten Goudt soo blinckt in den Oven,
Ghelijck die wolckskens, die hen daer verspreyden,
De verrre blaeuw Berghen hun oock bereyden
Te draghen t'veldt-teecken der nieuwer Sonnen,Tellus, is d'Aerde: t'Hayr, de cruyden en grasen, die bedruppelt zijn van den douwe.
Die met ghesteentte raders comt gheronnen.
6 Siet ter ander sijd' heeft alree de Morghen- stondt overcleedt met schoon asuerich laken T'groot verhemelt', en daer onder verborghen De Lampen, die s'nachts verclaringh besorghen,
Oock t'dagh-brenghers aenschijn, vierich in't blaken,
Die Telluris hayr vlechten comen maken,Is te mercken, hoe men siet, sonderling tegen de Son, de velden blaeu-groen van den douw, en men bekent de stappen daer in van Iaghers oft honden, die daer door zijn gheloopen.
Heeft vochtich bedouwt, en van dees groen Weerelt
T'grasich ghenopt cleedt druppelich bepeerelt.
7 Siet daer alree den gheel-vierighen ronden
Sonnen cloot gheresen, als den versnelden,
Bin dat wy soo elderwaert ghekeert stonden,
Siet ginder voor ons die Iaghers met Honden
Loopen door die groen overdouwde velden:
Ay siet dien gheslaghen douw ons vermelden,
En met een groender groente hun beclappen,
Alwaer sy henen zijn, aen t'spoor der stappen.
8 Siet al t'verre Landtschap ghedaente voerenT'verre lantschap te laten verliesen in de locht, oft soet te verwercken.
Der Locht, en schier al in de Locht verflouwen,
Staende Berghen schijnen wolcken die roeren,
Weersijdich op't steeck, als plaveyde vloeren,
In't veldt, sloten, voren, wat wy aenschouwen,
Oock achterwaert al inloopen en nouwen,
Dit acht te nemen laet u niet verdrieten,
Want t'doet u achter-gronden seer verschieten.
9 Op vercorten en verminderen letten,Op de vercortinge behoeft ghemerckt.
Ghelijck men in't leven siet, ick bespreke,
Al ist geen metselrie, die nauwe Wetten
Behoeft, soo moet ghy doch weten te setten
Op den Orisont recht u oogh' oft steke,Den Orisont is, daer Hemel en water scheyden, oft
somtijts daer aerde en locht scheyden.
Dat is, op des waters opperste streke,
Al watter onder is sietmen dan boven,
En t'ander sietmen van onder verschoven.
10 Achter niet te flauw en meuchdy't beschicken,
Soo mildt in't diepen niet zijn, als in't hooghen,
Bedenckende t'blaeu-lijvich Lochts verdicken,
Dat daer tusschen t'ghesichte comt bestricken,
En gantsch bedommelt t'scherp begrijpich pooghen,
Spaerlijck salmen somtijts hier oft daer tooghen,Van overschaduwen Berghen oft Steden met den wolcken, en den wolcken in't water te laten sien.
Als of de Sonne de wolcken doorstraelde,
En voort soo op Steden, en Berghen daelde.
11 Daer neffens salmen oock bedimsternissen,
Somtijts gheheel, somtijts half maer de Steden
Beschaduwt van wolcken, noch salmen gissen,
T'spieghelijck water niet te laten missen
T'Hemels aenschijns verwen, naer d'oude zeden,Appelles schilderde maer met vier verwen, soo Plinius seght, en maecte blixem, donder, en sulcke ander dinghen: wy die soo veel verwen hebben, mosten oock lust hebben de natuere in alles te volghen.
Ghedeelde Lochten, somtijts daer beneden
Van boven aerdich in te doen verdwijnen,
Staet wel, en somtijts oock het Sonneschijnen.
12 Doch t'hardtwindich weder hier uytghesondert,
Als beroert zijn Zee, en Beken fonteynich:
Nu maeckt my t'bedencken somtijts verwondert,
Hoe soo gheblixemt hebben en ghedondert
Appellis verwen, wesende soo weynich,
Daer wyder nu hebben seer veel en reynich,
Bequamer t'uytbeelden soo vreemde dinghen,
Hoe comt ons lust tot naevolgh oock niet dringhen?
13 Laet somtijts dan rasende golven vochtich
naebootsen, beroert door Eolus boden,
Swarte donders wercken, leelijck ghedrochtich,Van onweders, Zee-stormen, donder en blixem te schilderen.
En cromme blixems, door een doncker-lochtich
Stormich onweder, comende ghevloden
Wt de handt van den oppersten der Goden,
Dat de sterflijcke Siel-draghende dieren
Al schijnen te vreesen door sulck bestieren.
14 Met verwe moetmen oock wesen beproevich,Van winteren, snee, haghel, doncker weder, en misten te schilderen.
Te maken snee, haghel, en reghen-vlaghen,
Hijssel, rijm, en smoorende misten droevich,
Al welcke dinghen sullen zijn behoevich,
T'uytbeelden swaermoedighe winter-daghen,
Als somtijts t'ghesichte niet en can draghen,
Te sien thorens, huysen, in Steden, Dorpen,
Verder als men eenen steen soude worpen.
15 Verweten werdt ons van eenighe Volcken,Den Schilders wort verweten, dat sy nemmermeer schoon weder en schilderen, maer de Locht altijt met wolcken.
Dat wy nemmermeer en maken schoon weder,
maer de Locht altijt buyich en vol wolcken,
Vergonnend' Apollo schier een cleen holken,
Waer door hy mocht slaen zijn ghesichte neder,
T'zijnder Moeder-waert, al waer hy t'onvreder,
En dat te vergeefs, zijn verliefde blomen,
Draeyen, om zijn schoon aenschijn te becomen.
16 Om dan te verhoeden al dees misvalten,
Laet ons nu de Locht van wolcken ontlijven,Te maken heel suyver blaeuw Lochten, onder
lichter verliesende.
En somtijts gheheel suyverlijck verstalten,
En op't schoonst over asuyren oft smalten,
maer met schoon ghereetschap, om schoon te blijven,
En hoe leegher hoe lichter soet verdrijven,
Op dat naest d'Aerdtsch' Elementighe swaerheyt
Zy altijts ghevoeght d'aldermeeste claerheyt.
17 Willen wy daer de gheel Sonne vertoonen,
Rondtom licht lackich, en wat purperachtich,De Sonne te schilderen, maer datmen haer
schoonheyt niet can naevolghen.
Sullen wy die al vloeyende becroonen,
maer ons moet altijts ontbreken soo schoonen
Blinckende stoffe, wy en zijns niet machtich,
Ons Const is hier ydel, hoe groots, hoe prachtich,
Hier mochten wy self met ons werck wel schimpen,
Dat onse Fackels soo claer niet en glimpen.
18 Of wy en wisten (nae t'Poeets ghebriefte)
Boven te doen, aen den waghen vierpeerdich,
Oock Promethei heymelijcke diefte:
Doch sorghende straffe, t'onser beliefte,
Laet ons nu dalen tot der leeghten eerdich,
Voortvarend' tot der Landtschap-gronden veerdich,Van de gronden der Lantschappen te deelen. Welcke men pleeght op doecken, oft panneelen,
Wel veel in drien oft in vieren te deelen.
19 Alvooren onsen voor-grondt sal betamen
Altijts hardt te zijn, om d'ander doen vlieden,Harde voorgronden, en daer yet groots op.
En oock voor aen yet groots te brenghen ramen,
Als Brueghel, en sulcke van grooter namen,
Die men van Landtschap den pallem mach bieden:
Want in't werck van dese weerdighe Lieden
Zijn veel voor aen gheweldighe boom-stammen,
Laet ons om sulcx nae te volghen oock vlammen.
20 Nu moet ick nootlijck een dinghen vermonden,
T'welck crachtich onsen welstandt sal verstercken,
Dats datmen van vooren aen al de gronden,Van de gronden aen malcander te hanghen.
Vast sal maken aen malcander ghebonden,
Soo wy de baren in Neptuni percken
Al in malcander te wentelen mercken,
Soo salmen al slanghende laten loopen
De gronden, en hoop achter hoop niet hoopen.
21 Als wy onse gronden dus vast beknopen,Als de gronden wel aen een hanghen, sal
t'Landtschap wel verschieten.
En soo van d'een in d'ander laten strijcken,
Ghelijck ofter swierende aders cropen,
Van goet verschieten werdt niet te mishopen,
Want crachtich moeten d'achter-uyten wijcken,
Wy sullen mijden Berghen, Heuvels, Dijcken,Niet te hardt gronden, oft anders tegen licht te laten steken.
Hardt bruyn teghen soet licht te stooten laten,
maer comen dat met half verwe te baten.
22 Op den voor-grondt geen Huysen salmen stichten,
Ten waer men wat storyachtichs had vooren,
Met half Landtschap en beelden uyt te richten,Groote huysen op voorgronden wil niet wel
staen, maer eenighe schoon cruyden, doch niet t'overvloedich.
naer eysch salment doen, maer andersins swichten,
Swaermoedighen standt, en plaetse versmooren,
In stede van dien salmen, naer t'behooren,
Doch niet t'overvloedich, zijn gronden passen,
Met eenighe schoon cruyden te bewassen.
23 Veel verscheydenheyt, soo van verw' als wesen,
Sullen wy naervolghen, wijs en bevroedich,
Want dat brengt een groote schoonheyt ghepresen:
Doch moeten wy vermijden neffens desen,Te veel Berghen, Steden, Huysen, oft verschiet, misstaet.
In Steden, Huysen, Berghen, onbehoedich,
Oft ander dinghen, te zijn t'overvloedich,
Want al te veel, neemt veel welstants ghenietens,
Al en ist maer oock al te veel verschietens.
24 D'Italisch' om te schilderen LandouwenD'Italianen, die weynich, doch fraey
Landtschapmakers zijn, maken veel maer een verschietende insien, en zijn fraey van vaste gronden en ghebouwen.
Weynich, maer constich, schier sonder ghenooten
Wesend', en laten meestmaels maer aenschouwen
Een verschietend' insien, en seer vast bouwen
Gronden en Steden, jae wat sy ontblooten,
Boven Tinturet, den bysonder grooten
Titiaen, wiens hout-print hier zy ons lesse,
Och wat wy sien van dien Schilder van Bresse.
25 Neffens dese mocht ik noch rommen trootsich
Op de welverwigh' en constighe stellingh
Der stucken, en printen van Brueghel bootsich,
Daer hy, als in de hoornigh' Alpes rootsich,
Ons leert te maken, sonder groote quellingh,De Landtschappen en printen van Brueghel tot exempelen.
Het diep afsien in een swijmende dellingh,
Steyle clippen, wolck-cussende Pijnboomen,
Verre verschietens, en ruysschende stroomen.
26 Van verhevender heuvel-gronden schralich
Laet u geen schoon blaeuverwich groen ontsmeecken,Van t'onderscheyden bergen en dalen met der verwe.
Ghelijck als van neder Beem-gronden dalich,
Al waer Cynthius met zijn pijlen stralich
Iae selfs onder het Kreefts, Leeuws, oft maeghts teecken,
Seer weynich oft gantsch niet en can verbleecken,
In die vochte plaetsen, noch doen vercleente
Zijn schoone groen-verw', als Medisch ghesteente.
27 maer in des vroylijcken Lenten saysoene,
Op d'edel ghesteentighe verwe ciersels
Behoeftmen te letten, en vlijt te doene,
Dat Esmaraldich oft Saphyrich groeneBeeckskens draeyende door de weyden.
Plaveysel te maken met zijn schakiersels,
Oock midden daer door slingherende swiersels
Der morrende Beeckskens Cristalijn-glasich,
Vloeyende tusschen groene sponden grasich.
28 Met teer biesen, riet, en sweerdighe lisschenVan de wateren en de canten oft oevers te
vercieren met lisschen en groenheyt.
Sullen wy dan wedersijdich beplanten
Dese cromloopende laven der Visschen,
En de staende Poelen oock soo verfrisschen,
Dat daer in spieghelen de ruyghe canten,
Als den sachtsten van Eolus ghesanten
En zijn lieve vriendin op der HinnidenHinniden zijn Goddinnen der weyden, oft marassighe beemden, soo Thomas Porcacchi tuygt.
Schoon tapeten tobbelen en verblijden.
29 Vloedt-stroomen met hun uytloopende hoecken Salmen in dees meersschen oock laten swerven,
Doende t'water altijt de leeghte soecken,
Daer beneven bouwend' (om Const vercloecken)
Se Steden, streckende naer hoogher erven,T'water altijt in de leeghte, Sloten op den Clippen. Met Sloten op Clippen, quaet om bederven:
Nu wat hoogher climmende, laet ons wacker In percken deelen den ghestreckten Acker.
30 Aen d'een sijde Ceres met blonde aren,Velden met hen vruchten, daer den windt in speelt. Ter ander noch t'veldt vol onrijpe haver,
Daer Eurus om tijtverdrijf in comt varen,
Van den Acker een Zee vol groene baren Makend', met een sacht ruysichtich ghedaver,
Hier bloeyen Vitsen, daer Boeckweyd', en claver,
Roo en blaeuw bloemen in Cooren en Terwe,Somtijts geploeghde Ackers, en wegen, doch mostmen sien waer de wegen beginnen en eynden.
En t'gheneerich vlas met Hemelsche verwe.
31 Oock gheploeghd' Ackers, met vooren doorsleghen,
Oft somtijts velden met ghemaeyde vruchten,
Nu Beemden en Ackers zijnde te deghen,
Met grachten, haghen, en draeyende weghen:
Dan en weet ick niet, wat seldtsamer cluchtenVan vreemde Boer-huysen, en Herderhutten. Van Herders hutten, en Boeren ghehuchten,
In klip-kuylen, hol-boomen, en op staken Wy stichten sullen, met wanden en daken.
32 Niet met schoon roo teghelen, eer met rosschenGeen schoon Vermillioen oft Menie hardt daken te maken, maer alles ghelijck het leven.
Van aerde, riet, en stroo, lappen en breken,
Oock vreemd'lijck beplaesteren, en bemosschen,
En achter uyt ons blaeuw-verwighe bosschen,
Op gronden van assche, wit aenghestreken,
En op droogh blauw ghesleghen dats' afsteken,
En aerdich ghetrocken Boom-stamkens lichte,
Inwaert loopend', achter malcander dichte.
33 De minste Boomkens salmen maer bestippen,Clippen en alles zijn eyghen verwe te gheven. Doch eer wy tot de voor-boomen ons rasschen,
Laet ons wat beclimmen de steyle klippen,
Welcke de drijf-wolcken met vochte lippen
Bespaersen, en d'opperste cruynen wasschen,
In't ghemeen hun verw' is ghenoech licht' asschen,
Somtijts hun cale hoornen steken boven
Wt midden een dicht denne-woudt verschoven.
34 Iae die grouwlijcke steenen, die der Switsen
Landt vervullen, en t'Fransch van t'Welsch afdeelen,
Welck Noordwindts doelen zijn, vol witte flitsen,
Van deser somtijts staen eenighe spitsen,
Ghelijck op wolcken, en onder Casteelen:Van rootsen, steengronden, en watervallen.
Wort hier Echo, en bootst naer, o Pinceelen,
Oock t'waters ghedruysch, dat af comt ghebortelt,
Al rasende tusschen steenen ghemortelt.
35 Merckt hoe daer de steenen, als ysen keghels,
Aen de rootsen in dien waterval hanghen,
Al groene bemoscht, en los sonder reghels,
De vloedt als droncke, door dolende weghels,
Al hobbel tobbel doet soo cromme ganghen,
Alst beneden is: nu bootsende Slanghen,
Siet, hoe wassen hier dees Mastighe Boomen,
En hoe vreemt ligghen die, wie soudt ghedroomen?
36 Nu zijn wy ghecomen, om drucx verstroyen,Van Boomen, en doncker Bosschen.
Tot t'schaduwich rijck der Hamadryaden,
Dats tot de Boomen, die al t'werck vermoyen,
Als sy wel ghedaen zijn, jae gantsch vervroyen,
Oft anders ontcieren, dus waer te raden,
Een aerdigh' en fraeye manier van bladen,Te soeken eenen schoonen slach van bladen.
Op eenen goeden slach, hem aen te wennen,
Want hier in leyt de cracht, dit moetmen kennen.
37 Al soudemen soecken op veel manieren,
nae t'leven, oft handelingh aenghename,Bladen, hayr, locht, en laken, quaet te leeren, wesende een gheestich dinghen.
Ghestadelijck op grondighe papieren,
Met sap al wasschende bladers te swieren,
Hopend' ofmer al metter tijdt toe quame:
Doch, ten schijnt niet alst bemuysde lichame Leersaem Const: want bladen, hayr, locht, en laken,
Dat is al gheest, en den gheest leert het maken.
38 Verscheyden bladers machmen wel ghebruycken,Verscheyden bladers, en verwen der Boomen.
Bysonder op verscheyden verwen vlammen,
Geel, groen eyck-loof, bleeck bladt van wilge struycken,
De Boom-toppen salmen niet gantsch toeluyckenBoom-toppen niet ront gheschoren.
Rondt, als warense gheschoren op cammen,
En over alle de sijden der stammen
Salmen oock laten uyt wassen de tacken,
Onder cloeckst, maer latens' opwaerder swacken.
39 Aerdighe Boom-stammen moetmen oock vindenVan den stammen, en tacken.
Die onder grof, en boven dun opsteylen,
Wit cale bercken, Kasboomen, en Linden,
Somtijts onderscheyden, en oock bewinden
Berimpeld' eycken schorss', en groen beveylen,
En oock de rechte stammen, nut om seylen
Aen te spannen, daer den windt in mach snuyven,
Dees al becleyden met hun groene luyven.
40 T'wel aenlegghen der Boomen vordert seere,Van den Boomen wel aen te legghen.
T'zy tot flauw Bosschen, oft groot in de hooghte,
Som geelder, som groender, maken dat keere
T'loof van onder over, maer niet te teere
Cleyn bladen en maeckt, om vermijden drooghte,
En al makende t'loof, doet oock u pooghte,
Dees met telgherkens te doorloopen ranckich,
Som op som nederwaerts gheboghen swanckich.
41 T'waer goet, waert ghy u storyken voorweter,Dat goet is, zijn Historie te voorweten. Schriftich, oft Poetich, naer u benoeghen,
Om u Landtschap daer naer te schicken beter, maer boven al en weest doch gheen vergheter,
Cleyn Beelden by groote Boomen te voeghen,Cleyn Beelden by groote Boomen.
V cleyn Weerelt ghemaeckt, stelt hier te ploeghen,
Daer te maeyen, ginder t'voer op den Waghen,
Elders visschen, varen, vlieghen, en jaghen.
42 Hier latet Boersch Meyskens handen ontstijven,Van den bootskens in't Landtschap. De Melck-fonteynkens langs de groene kusten,
Daer Tytire met t'Pijpken vreucht bedrijven,
By Amaryllis, zijn liefste der Wijven,
Onder den Bueckeboom sittend' in rusten,
En met soet gheluydt zijn cudde verlusten,
Iae maeckt u Landt, Stadt, en Water behandelt,
V Huysen bewoont, u weghen bewandelt.
43 Hier past wel van Ludius te verhalen,Hier t'exempel van Ludius. Plin. lib. 35. cap. 10. Ten tijde s'Keysers Augusti in't leven,
Die eerst op Mueren buyten oft in salen
Ghevonden heeft constich en wel te malen,Leeft hier van in zijn leven.
Boeren Huysen, Hoeven, Wijngaerden, dreven,
Oock dichte Bosschen, en Heuvels verheven,
Vyvers, Beken, vloeden, Havens, en stranden,
Wat men wilde, maeckten zijn abel handen.
44 Hier stelde hy volck, die om hun vermeyden,Exempel om den Landtschappen met
Beeldekens te vercieren.
Kueyerend' en wandelend' henen traden,
Ander die om tijdt verliesen toe leyden,
Hun op het water uyt vreucht te verspreyden,
In d'Aerdtsche Landtschappen, waghens gheladen,
En Esels steld' hy in velden en paden,
Neffens de huysen, en hoven der Boeren,
En ander dinghen, die t'Landtwerk aenroeren.
45 Somtijts steld' hyer, om Visschen te vanghen,
Met Anghelroeden, en bedrieghlijck' asen,
Ander die met vlieghen bluschten verlanghen,
En metter Iacht snelle Hasen te vanghen,
Herten, en Swijnen, jae die den Wijn lasen,
Alsulcke dinghen zijnen sin ghenasen,
Te stellen in Landtschap, met cloeck bestieren,
Const-lustighen gheest doet wonder versieren.Schoon vercieringhe van slijckighe wegen, en volck die glijden om te vallen.
46 De stucken van hem, in verwonderinghe Meest zijnde by den volcke te dien tijden,
Was, dat hy hadde ghemaeckt sonderlinghe,
Soo in een broeckachtighe nederinghe,
Een deel Hoeven, daer de weghen besijden Waren slijckich, quaet om gaen sonder glijden,
Dit had hy uytghebeeldt, goet om aenschouwen,
En daer ghemaeckt gliend' en vallende vrouwen.
47 Eenigh' had hy ghemaeckt op toesicht gaende,
Bevende uyt vreese van neder horten,
En eenighe crom al hellende staende,
Als off' op hooft oft schouwers ware laende Eenich groot last: Iae eynd'lijck om te corten,
Hy wist op zijn werck over al te storten Thien duysent aerdichedekens van binnen,
Soo veel laet icker u nu oock besinnen.
Eynde van het Landtschap.
Van Beesten, Dieren, en Voghels.
Het neghende Capittel.
1 De minste sorghe wy niet en behoeven,VVelstandich Dieren te maken, is een goet deel. Om verscheyden ghedierten wel uytbeelden:
Op dat wy niet al te langh en vertoeven
Op ander dinghen, sonder eens te proeven,
Oft wy met eenen te voorschijne teelden
Dit seldtsaem deel: en dat wy niet en speelden,
Van Dionisius, die niet nae wenschen
En conde maken den Beelden der Menschen.
2 En Anthropographus creegh hy den nameDatmen sal soecken universael te wesen.
(Dats Menschen-schilder te segghen) midts desen,
Want al canmen redelijck ten betame
Wtbeelden de leden van t'Mensch lichame,
En datmen wat besonders meent te wesen,
Ghemeensaem in als zijn, is meer ghepresen:
Dus dan om wesen eenen sonderlinghen
Schilder, moet ghy fraey zijn in alle dinghen.
3 Aen tamme Beesten moghen wy aenveerdenVan tamme Beesten.
Onderwijsich begin te desen stonden,
Eerst aen t'edelste der Vee, groot van weerden,
Dats aen de behulpsaem moedighe Peerden:
Edel (seggh' ick), want aen Peerden bevonden
Zijn veel eyghenschappen, sy zijn als HondenVan het Peerdt
Hun Meester ghetrou en hem sy beminnen,
Hun vry hoogh ghemoedt is niet te verwinnen.
4 T'Peerdt bespot de vreese, jae t'gaet ontmoetenEygenschappen des Peerdts.
Gheharnaschte scharen, stout, onbedachtich,
T'en vliedt niet voor sweerdt, het krabt met den voeten,
Het gherieckt den strijdt door t'ghehoor des soeten
Trompetten gheclanck, den Herten gheslachtich,
Soet spel hem vermaeckt, t'is leersaem, en crachtich,
En snel als den Windt (nae Poeets betuyghen)
T'leert eeren zijn Meester, en knien hem buyghen.
5 Caesar Dictators Peerdt liet hem beschrijdenExempelen van den aerdt der Peerden.
Van niemant, dan alleen van zijnen Heere:
Coningh Nicomedes Peerdt in voortijden
Starf om zijns Heeren doot, door honghers lijden:
Een met zijn moeder bloetschandigh' oneere
Hebbende bedreven, t'speet hem soo seere
Alst ontblindt-doeckt was, dat het met verdrieten
Sprongh van eenen Bergh, en brocht hem te nieten.
6 Sal ick niet van't Peerdt des Conings der Scyten,
Dat zijns Heeren dooder doodde, verhalen?
Oft Centereti Peerdt, dat hem gingh smijten
Van een roots met Antiochum, uyt spijten
Hem zijns Heeren doot oock doende betalen,
Sal ick't al swijghen? en van Bucephalen
Soo wonderlijcke dinghen d'een by d'ander?
Dat Graf en Stadt nae hem noemd' Alexander.
7 Iae, ick slaet al over, om niet verstroyenPlinius hadde een eygen Boeck van de n Peerden, Plin.lib.8.cap.42.
Wt mijn voornemen, want beter hier passen
Sou Pliny eyghen Boeck, van het Tournoyen
Te Peerde, daer hy al wat tot eens moyen
Ghestalt des Peerdts dient, dat schoon is ghewassen,
(Soo hy seyt) beschreef, en haeld' uyt der cassen,
D'welck al mach ghescheynt zijn door oudtheyts knaghen,
Als meer Boecken, dat veel vergheefs beclaghen.
8 Wil ick dan wijsen, dry ronden te trecken
Op seker maet, en dat d'een zy de billen,
Het ander de borst, en laten bestrecken
Het derde voor't lijf, dan matich verwecken
Den boogschen hals, en wijsen sonder schillen
Proporty van als? Pluym-licht is het willen,
Swaerloodich t'vermoghen: Willen en conen,
Niet t'samen in alle huysen en wonen.
9 Alsoo dit dan swaer valt, en ick het metenMijn voornemen is, gee n dingen figuerlijck, dan met schrift aen te wijsen.
V niet veel wil prijsen, noch oock aenwennen Een swaer manier: En nae dat ick u weten,
Sonder figueren, der Consten secreten Wil laten alleen in schrift metter pennen:
Soo sal ick u gaen gheven, siet, te kennen Omstandicheden, u noodich al vooren:
T'Peerdts schoonheyt voor d'eerste wilt dan aenhooren.
10 De welghedaent des Peerdts nauw achte slaende,De gestalt, en schoonheyt des Peerdts. Agettich blinckende d'hoorens der clouwen,
Bruyn, glat en hooghe maeckt in't ronde gaende,
Zijn sleghels cort, te crom noch rechte staende,
De voor-beenen langh, ranckich om aenschouwen,
Wel gheseent, en gh'adert de knien wilt houwen,
Magher ghemusschelt, jae dat het met eenen Niet beter ghelijcken, als Herte beenen.
11 De borst suldy breet en vet maken moghen,
De schouwers en t'achtercruys van ghelijcken,
De lancken rondt, buyck cort, rugg' ongheboghen.
Groot lijf, langs t'rugh-been een vore ghetoghen,
Den hals sal langh en breedt vol vouwkens blijcken,
Een langhe maen, ter rechter sijd' af strijcken,
Den steert sal hanghende d'Aerde ghenaken,
Oft men sal hem fraey op ghebonden maken.
12 Rondt sullen van vetheyt queken de billen, maer het hooft sal cleyn zijn, magher en drooghe,
T'voorhooft niet dan been wy hebben en willen,
En d'ooren scherp, die nemmermeer en stillen,
Groote mondt, groote neusgaten, elck' ooghe Oock groot en verheven, hier nae elck pooghe,
Om t'hayr bequaemlijckst zijn verwe te gheven,
Ghelijckmen veel voorbeelden heeft in't leven.
13 Laet ons van de verf dan wat spreken deelijck,Den Schilder sal soecken zijnen welstandt in't coloreren der Peerden, oft ander Beesten.
In zijn Landtbouwen is Maro verhalich,
Bruyn-roo, blauw-graeuw, dat zijn de schoonste heelijck,
De witt' en vael zijn boven ander leelijck:
maer ghy Schilder, weest vry al willens dwalich,
En maeckt v an als, ghevleckte, witt', en valich,
nae dat het in u werck, om wel afsteken,
Te passe comt, k'en wilt niet teghenspreken.
14 T'is waer, bruyn-roo en zijn niet te verachten,
Men machse daer men wil in't werck wel stellen,
Op voor-gronden, om afsteken met crachten,
Oft elders: maer ick bespreke, te wachten
Wel op het glanssen, oft glimpen der vellen,Op de glansen, en op climmen des hayrs te letten, Soo wy in Sonneschijn sulcx sien vermellen,
Soo oock de swarte: maer salmen u dancken,
Lett wel op dat flickerich hayr der lancken.
15 Verscheyden maecksels, als Peerden van Spaengen,Verscheyden Natie Peerden.
Van fraeyen omtreck, jae Turcksche, Barbaren,
De Napolitaensch', oft die van Campaengen Slaet acht: hoe oock sommigh' als bruyn Castaengen Zijn van hayr, en sommigh' als oft sy waren Met honich bestreken, quaet te verclaren
Is, hoe Natuer hier in oock schijnt gheneghen,
Haer seldtsame verscheydenheyt te pleghen.
16 Schoon Appelgrau verf, die niet en mach lieghen,
Daer de huyt schijnt al vol schelpen ghemeten,Noch van t'coloreren der Peerden.
Is lustich om sien: dan wil ons bedrieghen
(Soo't schijnt) de Natuere, datmen vol vlieghen
Soude meenen sommigh wit huyt gheseten,
En veel desghelijcx, maer wy moeten weten,
Peerdts monden en neusen gheven soodanen
Verf alst behoort, soo oock steerten en manen.
17 De bruyne somtijts met vier witte voeten,
En een sterr' in't voorhooft salmen verfraeyen,
Op d'Actitude wy oock letten moeten,Actitude der Peerden.
Als in een Menschen boots, dat sy met soeten
Welstandighen aerdt gaen, staen, springhen, draeyen,
Oock op t'witte schuym, daer sy me besaeyenVan t'schuymen der Peerden.
T'veldt, en al met teeckenen doen bekennen,
Waer sy als vlieghend' over ginghen rennen.
18 Seer verleghen vondt hem eens een bysonderExempel van een Schilder, die t'schuym by gheval maeckte.
Schilder, nae grooten Valery beschrijven,
Die hadd' een Peerdt gemaeckt seer schoon te wonder,
Welck quam uyt den arbeydt, en als hy onder
Ander dinghen wouw, tot zijns Consts beclijven,
Maken dat schuym te mondt uyt quame drijven,
Desen constighen werckman heeft al langhen
Vergheefschen tijdt en moeyt daer aen ghehanghen.
19 Zijn constich werck en cond' hy niet ghebrenghen
Ten eynde, noch comen tot zijn vermeten,
Hoe dat hy proefde, dus met soo gheringhen,
Onweerdighen, oft ongheachten dinghen
Wesende ghequelt, het heeft hem ghespeten,
En heeft om verderven daer op ghesmeten
De sponsy, daer hy zijn verwen me vaeghde,
En de sake gheviel soo't hem behaeghde.
20 Want de spattingh der sponsy is ghebleven
Aen zijn Peerdts mondt hanghend', uyt quaden spele,
Ghelijck natuerlijck schuym, dus is becleven
Zijn voorneem en werck, t'gheluck toegheschreven,
En niet zijn Conste, maer t'is even vele:
In summa, men bevindt met wat een zele
En yver sy van oudts, soo sy best mochten,
All' eyghenschappen uyt te beelden sochten.Exempel van Peerdenschuym, in de Bataille
Constantini in Belvidere.
21 Te Room oock in de sale Constantini,
Daer is dat schuymen uytghebeeldt ten rechten.
Protogenes, nae't ghetuyghenis Pliny,
Conde niet ghemaken nae zijn opiny
T'schuym aen eenen Hondt, en gingh om soo slechten
Ondoenlijck dinghen oock zijn werck bevechtenExempel van t'Hondeschuym.
Metter sponsy, ghelijck gheseyt is boven,
Doe stond't oock soo wel, dat yeder most loven.
22 Want eerst en stonde dit schuym niet natuerlijck,
Seyt Plinius, maer te seer afghescheyden
Van't oprecht in't leven, maer scheen figuerlijck
Gheschildert met vlijt, t'welck hy wilde puerlijck
Wt den mondt doen vloeyen met veel arbeyden.
Nealcas deed' oock eenen Ionghen leyden,Noch van schuym Exempel.
Oft houden een Peerdt, en troetelen mede,
Daer zijn sponsy oock dus mirakel dede.
23 Dus moghen wy oock, alst past, op het schuymen
Der peerden letten, met neerstich volheerden,
Hoe een dinghen ghemaeckt is, t'zy met duymen,
Met sponsy, oft anders buyten costuymen,
T'is al goet wat wel staet, ick houdt in weerden:T'is al goet, wat wel staet.
maer wat grooter vlijt men voormaels wel Peerden
Te schilderen dede, canmen versinnen,
Nadiender oock Prijs mede was te winnen.
24 Appelles, den Hooft-schilder van den Ouden,Men dede voormaels grooten vlijt in Peerden, want daer was Prijs toe opghestelt.
Met meer ander Schilders te zijnen tijde,
Hebben hier in t'samen wedspel ghehouden: maer hy, vreesende dat de Menschen souden Qualijck teghen hem oordeelen uyt nijde,
En wijsen uyt jonsten, ter ander sijde De sake, tot zijn wederstrijders voordeel,
Begeerde veel liever der Beesten oordeel.
25 Dus by zijns partien gheschilderde RossenAppelles begeerde der Beesten oordeel:
Liet hy natuerlijcke Peerden aenvoeren,
maer watter aen schortt', als ghemuylband' Ossen,
Ginghen voorby, sonder stemme te lossen:
maer does' Appellis werck ginghen beloeren,Peerden brieschen op zijn gheschilderde Peerden. Begonden sy briesschen, en hun beroeren,
Sulck vonnis met den Beesten onbedroghen Is naemaels gheworden al meer gheploghen.
26 Dit wedtspel onser Voorders doet ons mercken,Exempelen van seer schoon Peerden der Antijcken, tot Venetien, en Room.
Hoe sy ondersochten de Const ydoone,
Soo oock noch tuyghen voorhandighe wercken,
Als te Venedich op't portael der Kercken,
Vier coper Peerden, uytnemende schoone,
En te Room op't Capitoly ten toone,
T'Natuer overtreffende Peerdt ghegoten,
Daer t'leven, maer gheen Const is uytgesloten.
27 Daer toe de Peerden des Monte Cavalen,
Van Praxiteles, en Phydias handen,
Aen alle dese, dan om niet te dwalen,
In kennisse der schoonheyt, salmen halen Een goet bewerp, en de rechte verstanden:
Want ter Weerelt in gheen plaetsen, oft Landen,
En weet ick yet beters, om ons te gheven Te kennen t'schoonst, en alder beste leven.
28 Dat d'oude hun behielpen met t'ghevilde,D'oude behielpen hun met gevilde Peerden.
Is niet te twijffelen, oock in den Beesten,
Daer sy alle dingh ondersochten milde:
Nu van ander Dieren ick u wel wilde
All' eyghenschappen, o lustighe gheesten,
Te kennen gheven, en mach van den meestenVan ander Dieren.
Vee-gheslacht, als Stieren, Ossen, en Koeyen,
Nu vervolghens te beschrijven my moeyen.
29 Hoe wel Veersen, Koeyen, Ossen, en Stieren,
Seer van een ghedaente zijn, en dat lichte
Oock ghelijck eyghenschappen hun vercieren,
Soo en zijn nochtans niet soo goedertieren
De Stieren van ooghen, maer van ghesichte
Veel grouwsamer, hun ooren zijn meer dichteStieren hoornen veel minder als der Ossen.
Van hayr, als der Ossen, en in't ghemeene
Zijn hun hoornen, al veel minder en cleene.
30 Den Mantuaen den Boeren onderwijsich,
Een Koey-ghestalt, om goet gheslacht verwecken,
Acht hy te wesen sonderlingh en prijsich,
Die eenen Stier ghelijckt, van hoofd' afgrijsich,
Met hoornen mickt, en weyghert ploegh te trecken,Van Koeyen ghestalt.
Die beteyckent is bont, met witte vlecken,
Veel necks heeft, en groot van voeten en leden,
En welcx langhen steert raeckt d'Aerde beneden.
31 De lancken moeten langh zijn onverdwenen,
Oock de hoornen crom, boven twee ruygh' ooren,
En den wradsel van aen den kin oock henen
Af hanghen, en strecken tot aen de schenen,
Dees lesse liet Maro den Boeren hooren,
maer ghelijck ick gheseyt hebbe te vooren,
Koeyen noch Veersen en salmen soo grouwlijck,
Als Stieren oft Ossen, niet schild'ren rouwlijck.
32 Want veel tijts oft ghemeenlijck is t'gheslachteDe sy, oft de vrouwelijcke dieren, onder
veel dieren, zijn ghestreelder en gladder als de hy, oft mannekens.
Der Vrouwen, van alle Dieren bevonden
Veel ghestreeckter, gheleckter, al meer sachte
En heblijcker van wesen, men neem achte
Soo wel op Menschen, als Catten oft Honden,
Des Stiers oft Ossen hoornen sal omronden
Een lockich hayr, en met draeyende krollen
Van t'voorhooft af tot den neuse toe rollen.Van Stieren.
33 Den Koeyen en Veersen die suldy mijden
Met te veel rouwe ruycheyt te besetten,
maer sult al aerdich hen leden besnijden:
Sonderlinghe Veersen sult ghy somtijdenSommighe aerdighe jonghe Koeyen, oft Veersen.
Onder ander vinden (wilt gh'er op letten)
Van die op't stal hebben ghestaen te vetten,
Soo aerdich ghemusschelt met volle lancken,
Sulcx dat ghy u t'ghesichte sult bedancken.
34 Van de groote schoonheyt in't speculeren:
nae dit en ander leven generale
Meught ghy dan gaen soecken te practiseren,
Noch moet ghy oock letten in't coloreren,Den Koeyen te coloreren.
Op Ossen en Koeyen, roo, grijs' en vale,
Hoe wonderlijck ghevleckt dats' altemale,Koeyen en Ossen, &c. altijts ghelijck-verfde ooren. Hebben d'ooren altijt ghelijck malcander,
D'een niet een hayr ghevleckt onghelijck d'ander.
35 Hier meughdy op mercken, als ghy in't groene
Koeyen siet weyden, en vindent waerachtich:
maer boven al rad' ick u niet soo coeneLange hoofden veracht.
Te maken, als ander pleghen te doene
nae t'leven, soo langhe hoofden verachtich:
En wildy bedien in't wel verwen crachtich,
Verft u Dieren nae t'leven, soo sal voeghen
Hem stracx daer by een welstandich benoeghen.
36 Wat helpet, of ick u altijt nae steenen
Oft coper wou wijsen te conterfeyten,
Den const-rijcken Bassaen, die den alleenenT'Beest schilderen vam Bassano tot Exenpel
gepresen.
Voorgangh heeft in Beesten, en wien dat gheenen
Hier in beneven is in digniteyten,
Zijn ghelockte Schapen, en ruyghe Geyten,
Voghels, Visschen, Fruyten, materialen,
Deed' hy nae t'leven, want hier ist te halen.
37 maer om bewijsen, datter by d'Antijcken
In dese dinghen fraeye gheesten waren,
Die in schild'ren en snijden deden blijcken
Hun vlijt, mach Pausias hier comen strijckenExempel van den antijcken Pausias.
Tot exempel, die eerst over veel Iaren
Schilderde d'Offerhande voor d'Altaren,
Den Ossen om slachten staend' in't vercorten,
Daer wist hy zijn Const fraey in uyt te storten.
38 In plaetse dats' ander sijdelings stelden,
En verhooghden, al licht steld' hy de zijne,
Met den hoofde vooren, en niet oft seldenExempel van Beesten vercortinghe.
Verhooghende, maer met diepens ghewelden,
T'ronden en t'vercorten, lustich van schijne,
Bracht hy te weghe sonder groote pijne,
Aerdich boven ander, noch was voorhenen
Wtnemich fraey Nicias van Athenen.Nicias tot exempel.
39 Van Beesten te schilderen, sonderlinghe
Van Honden, en maeckte seer fraey Diane,
Oock den Beyr Calystos veranderinghe,
En Io in een Koe: maer dat ick brenghe
Al zijn ander wercken hier nu te bane
Behoeft niet, t'is ghenoech dat ick vermane,
Dat hy wonder constich viervoetsche Dieren
Wel schilderde, va alderley manieren.
40 Nu moghen wy voorts verhalen noch wijders,Exempel van den Stier, die te Room is, in't Paleys van Farnese.
Van twee constighe ghebroeders van Rhoden,
Apollonius en Tauriseus, snijders
Der Beelden, wiens springhenden Stier voor yders
Ooghen te Room is te sien onghevloden,
Daer is Dirce (welcke namaels de Goden)
Soo versiert is, tot een Fonteyne maeckten)
Oock Zetus en Amphion schoone naeckten.
41 Dees Beelden, den Stier, en oock selfs de zeelen,
Waer mede ghebonden was Dirce schandich,
Waren constich ghewrocht, en niet by deelen
Aen een gheset, maer al uyt eenen heelen
Witten Marmer-steen ghehouwen verstandich:Exempel van de ghegoten jonge Koe, oft Veerse, van Myron.
En was over de Zee barich en sandich,
Van Rhodes te Roome ghebracht met Schepen,
Daer staett in een houten huys noch begrepen.
42 Hoe sal ick, o Myron, laten verschoven
V ghegoten Veers' in doncker bruwijne?
Die u Griecksche Poeten ginghen lovenEpigrammen, by den Ouden, tot love van dese Veerse. Met veel Epigrammen, om datse boven Ander was constich van levenden schijne?
D'eerste luydt aldus, uyt een heel dousijne:
Herder al elder drijft u Koeyen alle,1. Epigramme.
Dat dees oock met d'uwe niet gae te stalle.
43 Gheen Koe-beeldt ben ick, maer Myron my stelde2. Epigranme.
Op desen steen vast, uyt spijtich misnoeghen,
Om dat ick afsnoeyde zijn gras ten velde.
Den Koeyer Myrons Koe ben ick wat ghelde,3. Epigram.
En gheen versiert Beelde, dus wilt u voeghen,
Te prick'len mijn lancken, en leydt my ploeghen.
Waerom steldy, Myron, my hier te blijven?4. Epigram.
Wanneer lost ghy my, om in stal te drijven?
44 Calf loeyen, en Stier lieven, door't aenschouwen,5. Epigram.
My sal moeten, en den vee-hoedschen jonghe
Sal my drijven ter weyd' in groen landouwen.
Al heeft my Myron van coper gaen bouwen,6. Epigram.
En hier op ghestelt, ick brulded' en songhe
Als Stier, had hy my slechs ghemaeckt een tonghe.
Een Wesp dees Koe siende was uytghestreken,7. Epigram.
K'heb (seyse) noyt harder Koe-huyt ghesteken.
45 Hier houdt my Myron vast, en Herders nopen8. Epigram.
En slaen my, want nae de Stieren sy meenen
Dat ick ben bleven, door een liefden hopen.
T'wy comdy Calf nae mijn spenen ghecropen,9. Epigram.
De Const wou mijnen uyr gheen melck verleenen.
Waerom houdt ghy, Myron, op desen steenen10. Epigram.
Voet my ghevaen? ghy hadt my moghen jocken,
Soo hadt ick door u landt den ploegh ghetrocken.
46 Behoudens men niet met handen en taste11. Epigram.
Op mijnen ruggh', men mach my nae begheeren,
Van verr' en by aensien, men sal van vaste
Coper te zijn niet legghen my te laste.
Wil Myron mijn voeten niet haestich weeren12. Epigram.
Van deesen pijler, ick en mach ontbeeren
De doot niet, maer wilt hy my hier ontboeyen,
Ick loop in de bloemen, als ander Koeyen.
47 Wie can u hongherich begheeren spijsen,
O Ieught, en hier alle Dieren afmalen,Datter niet beter en is, als alle dinghen nae t'leven te schilderen, merckende op alle actien, en bysonder aerdich te handelen.
Niet alleen Leeuwen: maer om verafgrijsen,
Monsters en Draken, niet beters dan wijsen
V totter Natuer, om niet te verdwalen,
Waer ghy eenich patroon meught achterhalen,
Merckt hoe elck light, loopt, stapt, oft wandelt,
maer maeckt dat alles zy aerdich ghehandelt.
Eynde van den Beesten.
Van Laken oft Draperinghe.
Het thiende Capittel.
1 Een sonderlingh deel hebben wy nu vooren,Het Laken, een uytneme n de deel, tot welstandt dienende.
Dat tot Schilder-const welstandt sal bestrecken,
Te weten, t'Laken: welck by naeckt (als Cooren
By Wijn) oock wel voeghend' is, nae behooren:
Want behoeflijckheyt en schaemte, te decken
Het Lichaem leeren, en cleeren aen trecken,
Bysonder hier onder den Beyr coudt Noordich,
Over t'hooft ons hanghende teghenwoordich.
2 T'wonder schoon gheschapen Lichaem, in eerenT'Menschelijck wel gheschapen Lichaem schoonder als alderley cleedinge.
Gaet boven alderley costlijcke vlassen,
Wormen-ghespin, en Thyersche purper cleeren:
Oock die hun voet-planten teegh d'onse keeren,
In Saturni rust-moedich Rijck ghewassen,
Onkennende schaemt', op gheen cleeren passen:In Indien gaet men naeckt, maer schaemte
leert hier cleeden.
Doch reden, hier stierend' een eerlijck schamen,
Aenwijst ons een middelmaets cleedts betamen.
3 Elck na zijnen staet, dats nae de persoonen
In eeren zijn, wil de cleedinghe wesen:Cleedinghe nae de persoonen.
Coninghen ghepurpert, gheciert met Croonen,
En de blijde Ieught lustigh haer verschoonen
Wil met blinckend' verwen schoon uytghelesen,Oock de coleuren der cleederen, elck na zijn natuere oft tijdt.
maeghden wil oock t'wit wel voeghen: in desen
De Schilders wel moeten op alles letten,
Elck soo nae den staet ghecleedt uyt te setten.
4 Het swart als oyt wil noch rouwe bedieden,
Ghelijck op zijn plaets daer van is gheschreven,
Daer mede Weduwen en oude Lieden
Worden ghecleedt, desghelijcx sal gheschieden,
Datmen Schapers en Schippers grof gheweven
Verscheyden graeuw wollen Laken sal gheven,
Vlack om t'lijf ghetrocken, met grove ployen
En spaerlijck hun met schoon verwe vermoyen.
5 Al wat Arachne Const uyt brengt te vollen,Verscheyden Laken, verscheyden van vouwen oft ployen t'observeren.
Moeten wy met opmerck vlijtich aenschouwen,
Beginnend' aen Laken, dat Wevers rollen
Van den weefboom rouw, oock ander, jae wollen,
Racen, saeyen, Sijden, hoe dat elck vouwen
maeckt nae zijnen aerdt: op dat wy geen touwen,
Seelen, oft dermen, maer natuerlijck Laken,
Vlack, hanghend', oft ghekrockt, ligghende maken.
6 T'rouw Linwaedt maeckt, gelijck natte Papieren,Rouw linnen ployen.
Viercantighe vouwen, met scherpe hoecken,
Men siet al ghenoech op sulcke manieren
Dureri krokende Lakenen swieren:Exempel Durerer Laken.
maer gheschilderde fijn dwadighe doecken,
Als ontrent Mary-beeldts kindekens, soecken
Soude men geen beter, noch vinden moghen,
Dan van Mabeusen, dunckt my ongheloghen.Mabeusen doeckskens Exempel.
7 maer wat vouwen van Laken is te loven
Boven ander, dit dient doch acht gheslaghen,
Een Vrou oft Mans boots salmen altijts boven
T'oppercleedt oft mantel meer laten groven,Grauw laken boven als onder.
Dan eenich cleedt dat het onder sal draghen:
Nu mijn ghevoel, ick vinde groot behaghen
In't vloeyend' Laken van Lucas van Leyden,Exempel, van Lucas van Leyden laken.
Als daer wat t'moderne van is ghescheyden.
8 Ick ontrade niet, datmen hem veel wende
Te leeren maken al verscheyden aerdenVerscheyden aerdt van Lakenen, na het leven.
Van Lakens nae t'leven, waer in gheen ende
Was met Lucas, soo yemandt die hem kende
Wel heeft betuyght, van desen wijt vermaerden,
Doch is Laken meer als loof, hayr, oft baerden,Laken geestiger, als loof oft hayr.
Een gheestich soecken, jae versierich vinden,
Met een aerdich varten, schorten en binden.
9 Een Laken salmen te leeghe niet schortenVatten en schorten des lakens.
Om de lenden, noch niet hanghen t'ondeghen:
Wel lettend' op t'spannen en neder storten,
Op uyt en in gaen, wech schieten, vercortenVVt en in gaen der ployen.
Der ployen, nae sy van aerdt zijn gheneghen,
Hier oock d'elder verhaelde seven weghen,
Oft roeringhen, niet en dienen vergheten,
Waer men meest sal nijpen dientmen te weten.
10 Over al waer de leden des Lichamen
Vouwen oft buyghen, te weten, in't bucken,VVaer t'laken moet vouwen en kreucken.
Ter plaetsen daer de dgien aen t'lijf versamen,
Soo oock in't knielen, in't nijpen der hamen,
Ocksels, arm-vouden, ofte sulcke stucken,
Ployt vry daer u Laken door t'samen drucken,
En latet stijf uyt spannen op de schooten
Van knie te knie, die wijt van een uytstooten.VVaer t'Lichaem oft leden rondicheyt hebben, ployen vermijden, maer vlack laten, om hardicheyt op den dagh vermijden.
11 Op al wat rondt uytstekend' is bevonden,
T'zy schouwers, dgien, knien, buycken, braen, oft billen,
Daer salment laten verheffen, en ronden:
Gheen vouwen daer brenghen, want lichte gronden
Gheen hardtheyt van diepsel lijden en willen:
Besijden in't schaduw en macht niet schillen,
Aldaer veel kroken door storten oft nijpen
Te brenghen, en salmen dy niet begrijpen.
12 Ghelijck als uyt den Boom wassen de tacken,De ployen uyt malcander oorsprongh nemende van yet dat uyt steeckt, oft verheft.
Laet de vouwen uyt malcander beclijven:
Sack-ployen vermijdt, datter in't ontpacken Des Lakens ghevonden niet worden sacken,
Wanneer men dat mocht uyt recken oft stijven,
En maeckt datmen altijt mach sien waer blijvenSack-ployen te vermijden.
En beginnen u vouwen oft pinsueren,
Ghelijck men dat sien mach in der natueren.
13 Boven al dient wel een dinghen besproken,Eyndt en begin der ployen.
Te weten, datmen confuys en swaermoedich
Niet en sal het Laken te seer verkroken,Confusie der ployen mijden.
Als oft al waer verdouwen en ghebroken:
Waer in ons Voorders dwaelden veel onvroedich,Exempel, Aldegraef te overvloedigh in
kroken. Albert Durer Exempel, van vlack laken.
Bysonder Aldegraef, die t'overvloedich
In dit kroken hem misgaen heeft abuysich,
Dats de maniere, die men heet confuysich.
14 maer Dureri Laken, bysonder t'leste,
Datmen siet in zijn printen, daer soo heerlijck
Groote vlacke daghen comen, de reste
In veel schaduw verliesend', als zijn beste
Mary beelden tuyghen, is schoon en leerlijck,
t'Waer groote misdaedt, en een werck oneerlijck,
Sulck Man hier van te confusich beschulden,
Der Consten aerdt wil dat nemmermeer dulden.
15 D 'eere der Bataviers en der Germanen,
Lucas, en Albert, daer der Muser Choor heelLucas en Alberts printen, Exempel.
Op stortte zijn gaven, d'Italianen
Hebben met hun printen, en met soodanen
Wijse van Laken veel profijt en voordeel
Ghedaen, jae van lichts meer, dan yeders oordeel
Soude begrijpen, want behend' met listen
Sy een weynich te veranderen wisten.
16 In Lucas lakens vindtmen fraeye sloeren,
In Magdaleen, Mardocheus, en Boosen,
Die Christum tempteert, daer sietmen hem t'roeren
Des vouwkens met t'graefijser fraey uytvoeren,
Wie mocht daer vloeyende meer soetheyt oosen?
Nu Ionghers, als Biekens, uyt dese Roosen
Mocht ghy wel suyghen, tot nut onghewoonich,
Den druppenden nectar, en soeten honich.
17 Een vloeyende Laken, rijck, onvernepen,Den Vrouwen vloeyende Laken.
Sonderlingh aen Vrouwen, maeckt sonder schromen,
Ghy en sulter niet licht in zijn begrepen,
Liever als te cort, suldy't laten slepen,
En ghelijck de tackskens cieren de boomen,De canten aerdich te swieren. Schaerdighe
uythoecken mijden.
Alsoo doen hier oock de canten en soomen,
In't hanghen oft ligghen, met swieren aerdich,
maer vermijdt te maken uyt-hoecken schaerdich.
18 Nu in sijden en weerschijnsels verscheyden,
Worden in't ghemeen al ghepresen grootlijck
De Venetianen, die wel t'arbeydenExempel, Venetiaensche Schilders in schoon sijdekens en weerschijnsels of mengselen.
Met de verwe weten, en soo beleyden,
Dat de hooghsels uyt schijnen steken blootlijck: maer altijt behoeftmen te voeghen nootlijck Sulcke hooghsels in weerschijnende sijden,
Als d'Aenstootende verwe best mach lijden.
19 Op datse malcander niet en besmitten,Verwen waer te nemen, om weerschijnen te maken. Ghelijck lacken lijden wel lichte blaeuwen,
En de smalten lijden wel lacke witten,
Licht masticot mach nevens t'groen wel sitten,
Assche-wit laet hem met schiet-geel wel schaeuwen,
Purper met blaeu oft root, jae en de graeuwen
Verscheyden, laten hun wel schoon verhooghen,Heerlijcke groote lappen Sijde, met hier en daer een vlickerighe vouwe, staet wel: oock vlacke wolle laken, als Monicks cappen, en moderne cleeren.
Hier moetmen op veelderley wijsen pooghen.
20 T'staen heerlijck wel somtijt soo vlacke lappen
Van Laken groot, der statelijcke Mannen,
Soo men somtijt siet oock aen Monicks kappen,
Dat oock ployen malcander verselschappen,
Waer Laken op Laken, slap of ghespannen,
Hangt over een, noch zijn oock niet te bannen
Somtijden eenighe moderne drachten,
Die nu in't ghebruyck zijn, oft voormaels plachten.
21 Wat sal ick u voorts noch wijsen met handen,
Waer ghy sult rijghen, doorsnijden, oft stropen,
Bordessen, colletten, slippen, en pandenVeelderley eyghenschappen der cleedinghen.
Tot half de dgien, en met cloecke verstanden?
Kranssen, uytsnijdtsels, doortrecksels, en knopen
Al maken, hier opghebonden, daer open,
Op en onder Cleers borstlappen en bindtsels,
Mantels, wimpels, en duysent fraey versinsels?
22 Proeft, soeckt, en versiert, merckt op anders dingen,
raept wat uyt den hoecke met inventeren,
Tempert, verandert, soeckt menich verminghen,
Wat ghy tot welstandicheyt by condt bringhen,
Daer leght op toe, end' om schoon te traperen,Hem behelpen met glasseren.
Leght bequamelijck aen u met glatseren,
Behelpt alst past tot een gloedich doorschijnen,
Om maken Fluweelen en schoon Sattijnen.
23 In plaets dat ghy u Laken met gheheelen
Hooghsels de ployen pleeght te doen verheffen,Van Fluweelen en sijden.
Daer gaet het gants anders met de Fluweelen,
Want ghy maket al bruyn, en gaet slechs deelen
De canten weerschijnich, u hooghsels effen:
maer wat sijden Sattijnen mach betreffen,
Van verf, k' en weet u geen Exempel milder,
Als t'leven, Meestersse van yeder Schilder.Exempelen van Italianer Lakenen.
24 Verscheyden manieren van Lakens mede
Sietmen in groote Meesters wercken blijcklijck,
Raphel van Vrbijn hier in wonder dede,
En verstondt zijn vouwen nae rechte zede,
Som Beelden recht simpel ghecleedt, som rijcklijck:
Den Bonarot in zijn verwe ghelijcklijck,
maer sommigh dat hy ghemaeckt heeft in steenen,
En soud' ons niet ghelijcken, soud' ick meenen.
25 Om de herde vouwen, die niet betamen
Op den dagh te comen op yet verhevens,
Ghelijck op den schoot zijns Moysi met namen,
maer Titiaen, groot, seer heerlijck van famen,Titiani houtsprinten tot Exempelen.
Zijn schildery allesins is vol levens,
Niet alleen in naeckten, maer daer benevens
In Lakens heerlijck met vouwen verstandich
Als oock tuyghen zijn hout-printen voorhandich.Noch Exempelen der Italianen.
26 Veel meer Italiaensche mocht ik, Leser,
Van fraeyen handel stellen u ten toone,
Del Sarto, Tinturet, den Veroneser,
Twee Succary, en Barotius, deser
Lakens pinsueren verdienen de croone
In aerdt en fraeyheyt: maer altijt in schoone
Verstandighe ployen bestaet voor allen
De schoonheyt des Lakens, om wel bevallen.
27 maer tot Exempel, Lakens der Antijcken
V vooren te stellen, wil ick gheen woorden
Vergheefs ghebruycken, want sy moeten wijcken
Voor die van dees tijdt, jae niet sy ghelijcken
Dan van nat linnen, en hanghen als coorden,By den Antijcken gheen goet laken, oft weynich. Om vervolgh, sulcke Beelden wel behoorden Anders ghelakent te wesen bysonder,
De slechtheyt heeft menich ghegheven wonder.
28 Noyt Antijck Laken (is my niet bedrieghend'
Te cleen onthoudt) en sach ick te Room binnen,
Dat yet te bedien hadd', dan eenich vlieghend'
Aen coper Beelden, (oft ten waer my lieghend'In't Palleys Farnese eenige coperen Vrou-beelden. Antijck goet vlieghende laken. De Flora aldaar exempel.
Aen oordeel), dit waren ghelijck Goddinnen,
Welcx Laken van Antijcken wel mocht winnen
Den prijs, en in't nieu Palleys van Farnese,
Boven op een gallery sach ick dese.
29 In't selve Palleys oock de Flora staende,
Haer beeldich Laken en is vry niet leelijck:
maer om dat ick van t'vlieghende vermaende,
Dat maecktmen in huysen, soo t'Beeldt is gaende
Oft loopende, vlieghtet achter gheheelijck:
maer ist buyten, soo maecktment dat het deelijck
Eenstreecks den gangh neemt, t'zy vooren oft achter,
nae dat den wint comt, en waeyt stijf oft sachter,Vlieghende laken t'nact uytmunten.
30 Gheest is te ghebruycken in dese stucken,
Dees dunne laeckskens oft sijdekens diende,
Eenen blasenden windt aen t'lijf te drucken,
Op datmen t'naeckt' (alst wel conde ghelucken)
Aen dgien, lijf, en beenen aerdich waer siende,
Hier hoefdemen de Charites te vriende,
Die Pythij soon in zijn werck verselden,Pythius was den Vader Appellis.
Ons Ide' hier toonen most haer ghewelden.
31 Hoe gracelijck sie ick alree nu waeyen
Des Nymphen cleeders, en hooft-doecken seylich,Idee, imaginaty, oft ghedacht.
Meest al eenvoudich, en somwijlen draeyen
Heen en weer met den windt, en hoe daer swaeyenVVimpelen en doeckskens der Nymphen vlieghende.
De lichte Bacchanten met toortsen veylich,
Rennend' op en af den heuvelen steylich,
En Dianens maeghden ter jacht in't wilde,
Hoe hen slippen en wimpels golven milde.
32 Wie en siet nu den Stier in Zee niet baden,Exempel Europa, van Ovidius beschreven.
En des maeghts cleeren niet als seylen spelen,
Wie sal den versierschen Ballinck versmaden
Ons te lesen? hoe schildert hy beladen
Dees jongh' ontschaeckte? wien mach noch vervelen,Schilder Pinceel te luysteren nae Poëten pen.
Die sluyters en linten langs Marber kelen,
Met gout-gheel hayr, al in de Locht doet drijven?
Te recht ons Pinceel beluystert sulck schrijven.
33 Wat voorder noch belangt in deser saken,
Daer van wil ick u bevelen de lasten,
Om meer ghedaenten van Cleedingh te maken,
Verscheyden Borduerwerck, en gulde Laken,
Oock veelverwighe beeldwercksche Damasten:Ghebeelde Lakens en Damasten.
Lett op alles wel, om niet mis te tasten
In't groot cierdeelich aerdich wel draperen,
Waer toe u noch hoeft der verwen sorteren.
Eynde van Laken, oft Draperinghe.
Van het Sorteren, en byeen schicken der Verwen.
Het elfde Capittel
1 Ghy der Natuer oorspronckscher Const Scholieren,
V begheerigh' ooren wilt hier oock leenen,
Ick sal u verhalen, op wat manieren
Ghy bequaemlijck u verwen sult schackieren,
Om wel te sorteren, nae t'rechte meenen,Verwen malcander best vermogende byeen.
Welcke malcander (doch sonder vereenen)
Geeren ten naesten raken en versellen,
Als ghy tot Laken maken u sult stellen.
2 Indien wy dit deel oock recht treffen conen,
T'sal fraeylijck ons werck verschoonen te wonder,
Als de maeght Glycera van Scytionen,
Bloem-krans vercoopster, die met onghewonenExempel Glycera, die de Bloem-kransen fraey sorteerde.
Aerdighen aerdt, thien duysent voudich onder Een wist te voeghen haer Bloemkens, bysonder Van verwen soo lustich, dat hem verblijde
Pausias Schilder, diese daerom vrijde.
3 Laet ons oock aldus sorteren ons Laken,
Want Pausias, siende dit constich voeghen,
Haer Tuylkens en Hoeykens hy nae ginck maken,
En werdt gheheel constich in dese saken:
Ten lesten gingh hy al vast verder ploeghen,
En conterfeytese met groot benoeghen,
Soo sy Hoeykens makende was gheseten,
Stephanoplocos werdt dit stuck gheheeten.
4 Nadien wy in't verf-sorteren, t'verhalenAen de n Bloemen, verwen sorteren leeren.
Der Bloemkens nu hebben wat voorgheschoten,
Die al verscheyden door't natuerlijck malen,
Ten rieckenden Lenten, in Tempsche dalen,
Als op een groen Tapijts staen uytghegoten,
En hoe veel duysent daer bloeyen ontsloten,
Naulijcx isser een die groen is ghebleken,
Om t'sorteren, en dat wel af sou steken.
5 maer verscheyden van t'groen op t'groen, doch elckeHet sorteren, oft bedeelen der verwen, aen alle geschapen dinghen te mercken.
Wel afstekend', is tot schoonheyts beleyden,
T'zy root, blaeuw, purper, oft bleeck als van melcke,
Siet oock Boom-looven en aerdt-cruyden, welcke Self al in groenheyt noch seer zijn verscheyden,
Heffen wy nu d'ooghen op van dees weyden,
Wy sien een sorteren, om wel op t'achten,
Aen den booghden Hemel daghen en nachten.
6 Ick late de blosende dagherade,Exempel den dagheraedt, en den gesterden, besonde n, en bemaenden blaeuwen Hemel.
Des Phoebi voorloopster, noch henen varen,
Met haer heerlijck sorteren vroech en spade,
maer sien daerenboven (weert te slaen gade)
Hoe de gulde Son, tot s'Weerelts verclaren,
In een blaeuw veldt van asuer ons de Iaren
Af en aen voert, jae maen en Sterren huldich,
Hoe dat sy al claer in't blaeuw blincken guldich.
7 Het geel en blaeuw voeght dan wel d'een by d'ander,
Dus meuchdy u laken in't verwen schicken,
Oock root en groen lieft wonderlijck malcander,VVat verwen malcander lieven.
Het roode by t'blaeuw, op datmen verander,
Voeght hem oock wel, t'purper sal niet verschricken
By t'gheel te staen, het groen sal hem verquicken
By wit, jae wit schickt hem by alle verwen,
Soo Wijngaerden schicken by velden Terwen.
8 Dat Natuer ons aenwijst t'sorterich saeyen,Natuere wijst het sortere n der verwen.
Is aen alle dinghen wel te betrapen,
Welck gheeft den ooghen een lustich verfraeyen,
Exempel de bespraeckte Papegaeyen,
Voghels, schelpen, en meer dinghen gheschapen,
Hoe alle verwen malcander verknapen,
Dus Natuere, die ons alles maeckt vroeder,
Is van het schilderen voester en moeder,
9 Purper by groen heeft oock geen quade graty,
Blaeuw en purper malcander oock wel groeten,
maer root staet niet al te wel by carnaty,
Want liever heeft het naeckte conversaty,Dat het seer soet staet, geen strijdigh verwen by een te voeghen.
Met groen, blaeuw, oft purper, alst can ontmoeten,
Blaue by groen schickt wel, als men op't versoeten
Wil passen, dan laetmen wel mede spelen
Verscheyden roon by een, en gheel by ghelen.
10 Te weten, ros gheel, en groen gheel beneven
Malcanderen, oock purpuren, als blaeuwe,
En roodachtigh', oft anders onderweven
Met mengsels: maer Brueghel, wiens wercken leven,Brueghel Exempel, onder veel graeuwen eenich schoon coleur te doen uytmunten.
Die maeckte veel tijt al verscheyden graeuwe Lakens, jae schier gheschaduwt sonder schaeuwe,
En onder al dat graeu seer cierlijck bloeyde
Een schoon asuer, oft root, dat vyerich gloeyde.
11 Ghelijck de Poeten, welcke somtijden Langhe redens en vertellinghen bouwen,
Daer sy d'oore jeuckende me verblijden,
En laten somtijts ondertusschen glijden
Een sin-ghevende Spreuck, weerdich t'herkouwen:
Of recht alsoo de schoon-verighe Pouwen,
Oft Indiaensche Voghelen, uytsteken
Onder ander Voghels, is dit gheleken.
12 Dit moghen wy somtijts ghebruycken mede,
My heught dat een deel jonghe Schilders wrochten
Op Beluideer, Raphael da Rezzo dedeRaphael da Rezzo Exempel, van veel graeuwkens te
maken.
Veel lichte graeuwkens zijn volck aen, in stede
Van schoone verfkens, die andere sochten:
maer geen honich-soeckende Biekens mochten
Hen soo rasschen nae den tijm, als ons ooghen
nae zijn dinghen voor ander lustich vlooghen.
13 Meer omstandicheden mocht ick vermonden,
Van t'sorteren der verf, als alder weghen
Den Schilder ontmoeten sal te som stonden,
Te weten, by naeckten en lakens, gronden
Wel t'onderscheyden, naer aerdt en gheneghen:
Dat in Landtschap en metselry oock teghen
Den anderen afsteken alle dinghen,Op't afsteken letten.
Om alle coleurkens wel t'onderminghen.
14 Doch nae t'voor-verhaelde meucht ghy u draghen,
En nae goetduncken versieren ten besten,
Want my dit groot werck doet dickwils vertsaghen,Ick begheere t'swaer begonnen wercks
eynde.
En sie, ghelijck Phaëton op den waghen,
Somtijts om ten Oosten, somtijts ten Westen,
Of ick nae veel rennens mochte ten lesten
De ghewenschte rust ter herbergh aenveerden,
En ontgareelen mijn hijghende Peerden.
Eynde van het sorteren, ende by een schicken der Verwen.
Van wel schilderen, oft Coloreren.
Het twaelfde Capittel.
1 Indien het teyckenen by den LichameTeyckenen by t'lichaem, en schilderen by den gheest gheleken.
Te ghelijcken is, in manier van spreken,
Met zijn verscheyden leden ten betame,
Soo en sal t'schilderen niet onbequame By den Gheest oft de Siele zijn gheleken:
Want door verwen worden de doode streken Der teyckeninghen te roeren en leven,
En de rechte verweckinghe ghegheven.
2 Iae het teyckenen is als t'Aerdtsche beeldeTeyckenen by t'rouwe beeldt Promethei gheleken, en schilderen by t'Hemel-vyer.
Van Prometheus, het welcke Minerven Goddinne der Consten niet en verveelde,
T'schilderen als t'Hemel-vyer, dat hy steelde,
En daer hy mede, tot zijns selfs verderven,
Zijn werck beweginghe dede verwerven,
En werdt also een Pandora met spoede,
Te weten, t'overschot van allen goede.
3 Niet onghelijck, maer recht op de maniere,Teyckenen by t'Speeltuyghs gheluyt, en schilderen by den sangh vergeleken.
Dat Poeten hun versen en ghedichten,
Al singhend', om t'ghehoor fraey van bestiere,
Houwelijcken eendrachtich met der Liere,
Oft ander speel-tuygh, moeten wy beslichten,
Dat wy, om verlustighen de ghesichten,
Oock de Teyckeningh en t'Schilderen paren,
Ghelijck men de stemmen doet met der snaren.
4 Ick en derf u niet prijsen noch versmaden,Stracx eerst op penneel te stellen, Meesters werck. Dat eenighe wel gheoeffent expeerdich,
En vast in handelinghe cloeck beraden,
(Niet licht'lijck verdolend' in cromme paden,
maer om hun Const zijn Meesters name weerdich,
Gaen toe, en uyt der handt teyckenen veerdich Op hun penneelen, t'ghene nae behooren In hun Ide' is gheschildert te vooren.
5 En vallender aen stracx, sonder veel quellen,
Met pinceel en verw', en sinnen vrymoedich,
En dus schilderende dees werck-ghesellen,
Hun dinghen veerdich in doot-verwen stellen,
Herdootverwen oock te somtijden spoedich,Verbeteren met herdootverwen.
Om stellen beter: dus die overvloedich In't inventeren zijn, doen als de stoute,
En verbeteren hier en daer een foute.
6 Iae vorderen alsoo hun werck met luste,
Hun voornemen uytvoerende met eeren,
Dit mach wel voeghen de Schildersch' Augusten,
Die in Consten toenemen sonder rusten,
En in stout schilderen t'rijcke vermeeren:Ten eersten schier sonder teyckenen schilderen, wil hem met yeder niet schicken.
Doch al canmen aldus vrymoedich leeren Met de verwe handelen sonder schricken,
Wilt het nochtans met yeder soo niet schicken.
7 Ander zijnder, die met veel moeyten swaerlijck Wt schetsen oft teyckeninghen met hoopen
Hun dinghen te samen rapen eenpaerlijck,Met veel moeyten yet by een brenghen, en dan net teyckenen, is vorderlijck in't schilderen.
En teyckenen daer nae suyver en claerlijck,
Volcoomlijck wat sy in den sin beknoopen,
Op t'primuersel, met een verwe, die loopen Can, dunne ghetempert, oft treckent netlijck Met Potlloot, en vraghent reyn onbesmetlijck.
8 Iae alle dinghen seer vast en ghewislijck,
Soo wel binnewerck als omtreck by maten,
Sonder een trecksken te falen vergislijck,
Dit en gaet niet qualijck, noch vry niet mislijck,Elcke verwe van eerst op haer plaets legghen, om niet versterven.
maer comt in't schilderen grootlijcx te baten,
En op dat het allesins wel mocht laten,
En niet versterven, hun verwen sy mede
Wel ghetempert gheven yeder haer stede.
9 maer d'Italianen, hoe sy hun sakenItalianen maken cartoene n, dat zijn papieren soo groot als t'werck, net gheteyckent, dat sy dan doortrecken.
Voornemen, t'zy op mueren, oft penneelen,
Wt versierde schetsen, met neerstich waken,
Sy wel ghestudeert hun cartoenen maken,
Alsoo groot als hun werck in alle deelen,
En calcherent met stecken van pinceelen,
Oft met eenich punt, dat daer toe mach voeghen,
Gaen sy't van trecke te trecke doorploeghen.
10 Op dat het ghewislijck, sonder beswijcken,
In't werck soude comen, en wel ghelucken:
Om in Oly-verwe, sy't eerst bestrijcken
Van achter met crijt, of yet desghelijcken:
maer op den muer noch weeck zijnde sy't drucken
Door (als gheseyt is) te weten, om stucken
In Fresco maken, met gheleerde handen,
Welck geen ghebruyck en is hier in ons Landen.
11 Nochtans den Florentijn, die soo wel houwenHier is ghemeent Michel Agnolo, die noemde de Oly-verwe Vrouwen werck, en Fresco Mannen werck.
Als verwen const, doe sy des Vaticanen
Oordeel in Oly hem wilden doen bouwen,
Welck hem niet en luste, want niet dan Vrouwen
Ambacht oft werck gherekent was soodanen
Wijse van schilderen, naer zijn vermanen,
Dan in Fresco wercken heeft hy ghepresen
Een constich, en Mannelijck doen te wesen.
12 maer dat het hier gheen ghebruyck is bedeghen,
Als t'ghen' Angelus hier toeschrijft de Wijven,
Het Fresco soude hier in Hollandt teghen
De harde Locht, Windt, Sneeu, Haghel, en ReghenFresco hier ongebruycklijck, om des Landts vochticheyt, en onghetempert weder.
Qualijck houden, door Boreas bedrijven,
Wtwendich, jae selfs inwendich niet blijven
Oock seer langhe misschien schoon in ghedueren,
Om de groote vochticheyt deser mueren.
13 Ten anderen, can tot gheen oorboor strecken Dit Calck, datmen brandt van soutte Zee-schelpen,
Want het slaet uyt met schimmelighe vlecken,
T'moste steen-calck wesen van ander plecken,Fresco moet op steen-calck wesen.
Als Doornicks, oft ander, soo mochtet helpen Teghen onweder en vorst, quaet om stelpen,
Bestander, en zijn in't schilderen lijvich,
En alsoo niet uytslaen, alst droogh is stijvich.
14 maer dit nu oversleghen, de cartoenenDen Cartoen is vorderlijck.
Te maken soo groot als u wercks bevanghen,
Is nut en dienstich, met een cloeck vercoenen Gheordineert, en het sal u versoenen In arbeydt, want ghy sult hem voor u hanghen,
Om niet te verloopen in vreemde ganghen,
Noch den aerdt te verliesen, maer u pooghen, nae t'voorbeeldt alles te diepen en hooghen.
15 Want ghehooght en ghediept hoeft wel op grondenCartoenen mosten hun hooghsels oock hebben.
V cartoen schilderich aerdt te ghenieten,
Datter gants gheen ghebreck en zy bevonden
Aen afsteken, diepen, verheffen, ronden,
Soeticheyt, vloeyen, verdrijven, verschieten:
Ghy en moet u den arbeydt oock verdrieten
Niet lichtelijck laten, maer stadich haken,
Door vlijt ter hooghster welstandt te gheraken.
16 Ons moderne Voorders voor henen plochten,De moderne witteden hun penneelen te dick, gebruycten oock cartons.
Hun penneelen dicker als wy te witten,
En schaefdens' alsoo glat als sy wel mochten,
Ghebruyckten oock cartoenen, die sy brochten Op dit effen schoon wit, en ginghen sitten Dit doortrecken soo met eenich besmitten,
Van achter ghewreven, en trockent moykens Daer nae met swarte krijkens oft potloykens.
17 maer t'fraeyste was dit, dat sommighe namen
Eenich sme-kool swart, al fijntgens ghewrevenTrocken hun dinghen op het wit, en primuerden
daer olyachtich over.
Met water, jae trocken, en diepten t'samen
Hun dinghen seer vlijtich naer het betamen:
Dan hebbenser aerdich over ghegheven
Een dunne primuersel, alwaer men even
Wel alles mocht doorsien, ghestelt voordachtich:
End' het primuersel was carnatiachtich.
18 Als dit nu droogh was, saghen sy hun dinghen
Schier daer half gheschildert voor ooghen claerlijck,
Waer op sy alles net aenlegghen ginghen,Deden hun dinghen veel ten eersten op.
En ten eersten op doen, met sonderlinghen
Arbeydt en vlijt, en de verwe niet swaerlijck
Daer op verladende, maer dun en spaerlijck,
Seer edelijck gheleyt, gloeyend' en reyntgens,Durers werc te Francfoort tot exempel.
Met wit hayrkens aerdich ghetrocken cleyntgens.Durers werc te Francfoort tot exempel.
19 O seldtsame Durer, Duytschlandts beroemen,
Te Franckfoort in't Clooster daer sietmen blijcken
Dees suyver edelheyt, weerdich te noemen:Brueghel, Lucas, en Ioannes van Eyck exempelen, van ten eersten suyver op te doen.
Iae Brueghel en Lucas al dese bloemen,
Te recht Plus ultra schreven in de rijcken
Der Schilders, voormaels met een vast bedijcken,
Datse niemant licht en soud' achterhalen,
Met Ioannes, voor al den principalen.
20 Op dees edelheyt dees t'samen wel pasten,
En leyden hun verwen schoon, net en blijde,
Ginghen de penneelen soo niet belasten,
Als nu, dat men schier blindelijck mach tasten En bevoelen al t'werck aen elcker sijde:
Want de verwen ligghen wel t'onsen tijde,Van de rouwicheyt eenigher in desen tijdt.
Soo oneffen en rouw, men mochtse meenen
Schier te zijn half rondt, in ghehouwen steenen.
21 Netticheyt is prijsich, die den ghesichteNette dingen, die noch de gheesticheyt behouden, zijn prijselijck, en houden den aenschouwer lange speculerende.
Soet voedtsel ghevende doet langhe merren,
Bysonder als haer aenclevend' is dichte
Oock aerdt, gheest, en cloeckeyt, en datse lichte
Haren welstandt niet en weyghert van verren,
Niet meer als van by, sulck dinghen verwerren
Doet aen hem, en door ooghen onversadich,
T'herte vast cleven met lusten ghestadich.
22 Van Tizianus den grooten wy mercken,
Wt Vasari schriften ons wel profijtich,Exempel Tizianus, zijn dingen stonden eerst wel van
by, en van verre.
Hoe hy in de bloeme zijns Ieuchts verstercken
Plocht uyt te voeren zijn constighe wercken,
Met onghelooflijcke netticheyt vlijtich:
De welcke niet te berispen verwijtich
En waren, maer behaeghden wel een yder,
T'zy ofmender verre van stondt oft byder.
23 maer ten lesten met vlecken en rouw' streken,Tiziaen, veranderde zijn handelinghe, datse van verre alleen woude ghesien wesen.
Ginck hy zijn wercken al anders beleyden,
Welck natuerlijck wel stondt, als men gheweken Wat verre daer van was, maer niet bekeken Van by en wou wesen, het welck verscheyden Meesters willende volghen in't arbeyden,
En hebbender niet van ghemaeckt te deghe,
Dan een deel leelijck goets ghebracht te weghe.
24 Sy meenden den wel gheoeffenden slachtenVeel hebben Tiziaen meenen volghen, en zijn verdwaelt.
En hebben miswanich hun self bedroghen,
Om dat sy zijn werck sonder arbeydt dachten
Te wesen ghedaen, daer d'uyterste crachten
Der Consten met moeyt' in waren gheploghen:
Want men siet zijn dinghen overghetoghen
En bedeckt met verwen verscheyden reysen,
Meer moeyt isser in als men soude peysen.
25 maer dees maniere van doen uyt bysonder
Goet oordeel en verstandt van Tizianen,
Is schoon en bevallijck gheacht te wonder:
Want (seyt Vasary) den arbeydt daer onderTizianen dinghen, die met arbeydt ghedaen zijn,
schijnen sonder arbeydt ghedaen.
Groote Const bedeckt is, en dat soodanen
Schildery te leven men schier mocht wanen,
En als gheseyt is, dat zijn dinghen schijnen
Lichtveerdich, die doch zijn ghedaen met pijnen.
26 Hier heb ick, o edel Schilder scholieren,
V voor ooghen willen beelden en stellen
Tweederley, doch welstandighe manieren,Van twee een te kiesen, is gheraden.
Op dat ghy met lust u sinnen mocht stieren
Tot het gheen' uwen gheest meest sal versnellen:
maer soude doch raden u eerst te quellen,Netticheyt voor eerst aen te wennen.
En u te wennen, met vlijtighe sinnen,
Een suyver manier, end' een net beginnen.
27 Wilt moedt dan rapen met gheestich verblijden,Moedt te grijpen, en hoe men schildert,
cantighe hooghsels te mijden, want ten wil niet ronden.
Met stalen gheduldt u ghemoedt bevesten:
Ghy schildert net oft rouw, wilt altijt mijden
V werck met cantighe hooghsels besnijden,
Soo sy voormaels deden, welck niet ten besten
En stondt, maer ghebruyckt, soo men nu ten lesten
De welstandichste manier' heeft ghevonden,
Want d'Ouders wercken en wilden niet ronden.
28 maer t'stondt al te plat soo cantich een dinghen,De moderne oude dingen staen veel plat. Dus wilt u ter beste wijse toe strecken:
By ghelijck'nis, een Colomne bestringhen
Suldy, en haer dickt' op dry deelen bringhen,Maniere van hooghen en diepen, Exempel een
Colomne.
Van eender wijdde tusch de buyte trecken
Twee punten, en op t'eerste punt verwecken
Suldy u claer hooghsel, en op het tweedde
V bruynste diepsel, op zijn rechte breedde.
29 Laet tusschen beyden uwen grondt verliesen,Van grondt, oft mezza tinta.
maer t'hooghsels omtreck in diepsel by maten,
Den anderen mach een weerschijn verkiesen.
Nu aengaende t'verwen, laet niet vervriesen
V blos, noch soo cout oft purperich laten:
Want sulck een lacke wittigh' incarnaten,Van't gloeyen der carnatie.
Carnaty en can niet lijfverwigh bloeyen,
maer vermillioen doet al vleeschigher gloeyen.
30 Om wel doen gloeyen hebt u speculaty,
maeckt dat u diepsels over een wel commen
Allesins nae den eysch met u carnaty,
De welcke verscheyden heeft goede graty:
Aen Kinders, maeghden, en jeuchdighe Blommen,Op't leven sal men acht nemen, in't carnatie coloreren.
Op de verscheydenheyt der Ouderdommen,
En Volck, die daeghlijcx in Sons hitte braden,
Wel acht te nemen en sal u niet schaden.
31 Aen Boeren, Herders, en aen die daer varenElck te coloreren, nae hy veel in de locht oft uyt is.
Door wilde golven, met stormen bestreden,
Daer salmen den ghelen oker niet sparen
Onder t'vermillioen, want als of sy waren
Schier half ghebraden sien hun bloote leden,
Ofmense sagh' ondeckt in sulcke steden,
Daerse daeghlijcx bevrijdt zijn van der hitten,
Daer trocke de carnaty meer ten witten.
32 In't schaduwen moet ghy u wijslijck draghen,
Om geensins van t'natuerlijcke te wijcken:
De ghemeen ooghe soeckt oock te behaghen,De ghemeen ooghe wil oock vernoeght zijn.
Somtijden versiert weerschijnende daghen,
Doet u diepsels vry vleeschachtich ghelijcken,
En u hooghsel enckel carnaty blijcken:Vleeschachtige diepselen.
Hooght so niet met wit Mans naecten noch Vrouwen,
Geen puer wit in't leven blijckt in't aenschouwen.
33 Om dat veel alsoo becladden hun naecktenOm te wit hooghen vermijden, waer ghewenscht t'Loot-wit so duyr, als edel steenen oft Oltremarijnen.
Met wit in't hooghen, en daer in soo dwalen,
Op dat sy voorder sulcx niet meer en maeckten,
Warender eenighe Schrijvers, die haeckten,
Dat het Loot-wit soo duyr waer te betalen,
Als edel schoon steenen, die men moet halen
In verre Landen, van costlijcker mijnen,
Oft also dier als schoon Oltremarijnen.
34 Om nu wel van t'hooghen den sin bespooren,
Sal ick ons verhalen uyt Goltzy spreken,
Hoe Titianus (t'is weerdich om hooren)
In eenen Kerstnacht met den hoofde vooren
maeckt' eenen Herder, comende ghestreken,
Al waer op't voorhooft, om wel doen uytsteken,
Een eenich hooghsel maer en is verschenen,
Daer al de reste vliet bedommelt henen.
35 Dus zijn d'Italianen al bedachter
In't verwen als wy zijn, hoe wy ons pooghen,Nederlanders plegen niet wel te coloreren.
Hun dinghen staen veel poeslijcker en sachter,
Als d'ons' en doen, oock wy ghemeenlijck achter
En vooren al even licht willen hooghen,
Niet alleen siet ons dinghen uyt den drooghen,
maer als w'ons best vleesch te schilderen meenen,
Soo isset al visch, oft beelden van steenen.
36 Dus moeten wy toesien, dat ons wat milder
De Pinceelen moghen zijn jonstich coene,
Op dat oock t'wel verwen by ons verwilder:
Iae wy moeten bedencken, hoe den SchilderEen Schilder heeft wel soo veel verwen van doen in een troenge, als in't landtschap.
Wel soo veelderley verwen heeft van doene,
Om een troenge te schild'ren, als men groene,
Blaeuw, gheel, en van alles behoeft nootsakich,
Om maken een Landtschap schoon en vermakich.
37 maer sacht moet het zijn al in een verdreven,
Op dat het niet en stae te hardt, en vleckte,Van soet verdrijven. maer aerdich, ghelijck gheblasen verheven, naevolghend' altijt voor het best, in't leven T'patroon, dat oyt menich goet Schilder weckte:
En blijft dan niet, als moetwillighe Secte,
Aen u valsch' opiny te vast ghebonden,
maer overspeelt hier vry, ten zijn geen zonden.
38 In quade maniere blijft niet volheerdich,Aen quade maniere niet ghebonden te blijven. Ghy hebtse niet ghetrouwt, ten is geen schande Haer voor een beter te wisselen veerdich,
Veranderen in't goed' is prijsens weerdich,
Men gheraeckt allencx ten rechten verstande:
Het lamp-swart om naeckten bant uyt den lande,Lamp-swart in naeckten te mijden.
Laet u in't ghebruyck neffens umbre werden,
Aspalten, Ceulsch' eerden, en terreverden.
39 Het lamp-swart in diepsels meuchdy wel derven In naeckten, jae of doen uyt u memory:
Het wil (seght Vasary) te hardt versterven:Lamp-swart doet versterven, Exempel de tafel an Raphael te Roomen, tot Sinte Pieter Montory.
Want Raphel vermaert in al s'Weerelts erven,
In zijn leste werck te Peter Montory,
De Transfiguraty, tot zijnder glory,
De verwen souden versch ghedaen ghelijcken,
Waert dat hy had willen het lamp-swart wijcken.
40 T'bederft die verwen daer't onder oft mede
Vermengt is metter tijdt, ter ander sijde
Maket een grijsheyt, en geen gloeyenthede,
Welck geen vleeschicheyt by en brengt ter stede:
Om dat de Son, schijnende t'allen tijde,Vleeschich coloreren.
Een roo bloeyentheyt den vleesche gheeft blijde,
Daerom eenigh', om dit te weghe brenghen,
De Carnaty met Masticot vermenghen.
41 Doch hoewel sommighe dit soo beslichtenMasticot in carnatie te mijden.
Een yeghelijck volghe de beste paden:
Ick meen, den Masticot meuchdy wel swichten,
En ghebruycken hier toe seer schoonen lichten
Oker, als voorseyt is, t'is meer gheraden,
Dan zijn Carnaty te gaen overladen
Met dees swaer verwe, verstervich in't hooghen,
En quaet te verwercken, door t'haestich drooghen.Meny, Spaens groen, en Orpimenten te mijden.
42 Meny en Spaens groen wilt oock vry versaken,
En Orpimenten, giftich van natueren,
V Pinceelen rad' ick wel schoon te maken,
Oft eyghen te houden, om schoon blaeuw Laken
Oft Lochten, en indient u mach ghebeuren,
Wilt u van langher handt van schoon coleuren
Passen te voorsien, en by houden leeren,
Als die de Const houdt in weerden en eeren.
43 De smalten behoeven wel in te schieten,Smalten willen ingeschoten wesen, om minder versterven.
Hierom eenighe prickelen met naelden
Dicht hun penneelen, om sulcx te ghenieten,
Sommighe bliesen cladtpapier, en lieten
Die daer op ligghen, waer mede sy haelden
D'oly daer uyt, en eenigh' ander maelden
Met Heulsaeds oly, ander van ghelijcken
Ghebruycken Oly, ghemaeckt met practijcken.
Eynde van't wel Schilderen, oft Coloreren.
Van der Verwen oorsprong, natuere, cracht en werckinge.
Het derthiende Capittel.
1 In't begin, als alle gheschapen dinghen
Van hunnen Schepper, alderhooghst ghepresen,
Begin, ghedaent', en het wesen ontfinghen,
Al wat de ooghe mach sichtbaer bestringhen,
Hoe veel, verscheyden, en hoe vreemdt van wesen,
Het heeft al zijn coleur ghehadt van desenAlles heeft zijn verwe van Gode.
Alder constichsten Beeldenaer en Schilder,
Hoe can der Verwen oorsprongh blijcken milder?
2 maer als de diepte was duyster bevonden,
Oft als de Poeten van Chaos ramen,
Eer de dinghen in ordinanty stonden,Verwen zijn met des weerelts schepsel te voorschijn ghecomen.
En de Locht sonder licht daer lagh verslonden Van de Donckerheyt, over hoop al t'samen:
De verwen oock, met haer verscheyden namen,
Die en waren noch niet, oft soo sy waren,
Noch gantsch verborghen, om nae t'openbaren.
3 Immers waer de Duysterheyt can het LichteDonkerheyt verheert en behindert de verwen t'onderscheyden.
Overheeren oft verwinnen in't strijden,
Gheen verwen zijn verhindert, maer t'ghesichte En is sterck noch scherp ghenoech, om de dichte Swarte donckerheyt te moghen doorsnijden:
Doch behouden de Verwen in die tijden
Haer selfde schoonheyt, sonder eenich missen,
Al sietmense niet in de Duysternissen.
4 Om voorts noch breeder te spreken, ick achte,Verwen hebbe n oorsprong uyt den Elementen. Dat de verwen, hoe dat wy die oyt saghen,
Al worden ghebaert, en hebben t'gheslachte Van de vier Elementen, hard' oft sachte,
Waer hun beschijnt Son, oft dagh mach bedaghen:
maer wat verwe self is, mocht yemandt vraghen,
De welcke met verscheyden accidenten
Haer ghedaent' heeft van de vier Elementen.
5 Verw' is in haer selven d'uyterste claerheytVVat Verwe is.
Van sulck een lijf, daer sy ghelijft is binnen,
Iae van des Lichts substanty, want de naerheyt
Der Duysternisse beneemt met zijn swaerheyt
D'ooghe van dien gantsch t'onderscheyts versinnen:
maer sonderlingh het dagh-licht doet ghewinnenDagh-licht is bequaemst, de Verwen
t'onderscheyden.
De gave des ghesichts, sonder wiswaente,
Wel t'onderscheyden elcx Verwen ghedaente.
6 De claerheyt des Lichts, na Duysterheyts wijcken,
Der Verwen schoonheyt brenghet te voorschijne,
maer crachten en deuchden der Verwen blijcken,
Want daer en is niet, dat yet mach ghelijcken,
Het en heeft zijn verwe: summa ten fijne,Gheen sienlijcke dingen en zijn onverwich.
Geen dingh mach bestaen onverwich te zijne,
Hoe vreemde ghedaenten wy hier aenschouwen,
En op claerheyts grondt alle verwen bouwen.
7 Tweederley maer (nae Plinii verstanden)De Verwen zijn tweederley, natuerlijck, en met
Const ghemaeckt.
Zijn de verwen, hoe veel materialen,
Dat is, natuerlijck', en ghemaeckt met handen,
De natuerlijcke waren nae de Landen
Gheheeten, daermense van daen gingh halen,
Der welcker namen hier al te vertalen,
En waer soo licht niet te doen, als te willen,
Of ten soud' in velen al wijt verschillen.
8 Verw' een bysonder natuerlijck verweckselVoorder wat Verwe is, en werckt.
Aller dinghen, of sy vast zijn oft roeren,
Is t'opperste cleedt en t'uyterste decksel,
T'zy eenverwich, vermengt, oft met bevlecksel,
Daer oock veel dinghen den name van voeren,
Sticht en blust oock dat hongherighe loeren
Der ooghen, die in s'Weerelts ruyme keucken
nae t'voedtsel van meer sien eenparich jeucken.
9 Verwe t'onderscheyt der dinghen can toonen,Verwe gheeft onderscheyt der dinghen.
Als Goudt uyt Coper merckelijck bewijsen,
Verwe verstout, en verschrickt de persoonen,
Verwe doet verleelijcken oft verschoonen,
Verwe doet verdroeven en verjolijsen,
Verwe doet veel dinghen laken oft prijsen:
Summa, verwe doet hier sichtbaer betrapen,
Al wat ter Weerelt van Godt is gheschapen.
10 Verw' in der natuer werckt wonderbaer crachten,Van de cracht der Verwe.
Waer van oock Exempelen zijn te speuren,
Van ontfanghende Vrouwen, wiens ghedachten
Yet soo imaginerend', oock voort brachten
Sulcke vrucht, t'zy swart, oft ander coleuren:
maer dit weten wy, en sien het ghebeuren,
Dat de Kinderlijven vlecken ghenieten,
Van t'ghene, daer de Moeders in verschieten.
11 Ghelijck wanneer sy somtijts onverhoedich,
In bloedtstortinghen, schrickelijck verschrommen,Cracht en werckinghe der Verwen. Brenghen haer kinders litteeckenen bloedich,
Oft ander verwe vlecken overvloedich,
Wanneer hen eenighe fruyten oft blommen
In't aensicht oft elders ghesmeten commen,
Recht als sy levende beginnen draghen,
En dat sy het terstont niet af en vaghen.
12 Dus blijckt der Verwen cracht, noch ten propooste
Mach de gheschiedenis aen zijn ghetrocken
Van Iacob, by Laban woonend' in't Ooste,Exempel van Iacobs ghepleckte Vee.
Daer hem der verwen werckinghe vertrooste,
Voor t'kudde legghende spickelde stocken,
In de ramminghe tijdt, des hem veel Bocken,
Geyten, Schapen, Eselen, jae van allen,
Bont en ghepleckt ten deele zijn ghevallen.
13 T'vermoghen der verwen in veel manieren
Is openbaer aen Voghelen en Beesten,
Die hen gheeft een edel heerlijck versieren,Exempel aen eenige dieren.
Als Tigren, Lupaerden, en Pantherdieren,
Wien de viervoetighe in die foreesten,
Om haer schoone vlecken, minst metten meesten
nae loopen, oft om hun rokich versoeten,
Hoewel sy't lijvelijck becoopen moeten.
14 Die den voghel Phoenix, nae t'colorerenExempel van den Phoenix.
Van Pliny, oock saghe, t'waer een verfraeyen,
Ghelijck als men den paeuw siet glorieren,
Makende t'wiel met zijn lustighe veren,
En om den glanse naer de Son hem draeyen,
Hoe schoon sietmen proncken de Papegaeyen,
En de Duyven, wiens halsen gulden schijnen,
Des haer Columba heeten de Latijnen.
15 Te veel Exempelen mochten doen groeyen
Al te langh onse matery presentich,
Dan t'herte rijst uyt swaermoedich bemoeyen
In den voor-somer, als de velden bloeyen,Exempel aen den bloemen.
Vol blijde coleuren, schoon differentich,
Iae dat selfs Salomon soo excellentich
Niet en was verciert als daer is een Lely,
Soo de Heere ghetuyght in't Euangely.
16 De verwen in jeuchdighe Menschen beelden,
Sonderlingh der Vrouwen, doen wonder pooghen,
Menichs herte swemt in een Zee van weelden,
Die siende dunckt of de Gracikens speelden,
Aen monden, wanghen, en lieflijcke ooghen
Der Vrouwen, om welcker in fell' oorloghenAen den Vrouwen.
Menich stout Heldt den hals heeft moeten buyghen,
Waer uyt der Verwen cracht is te betuyghen.
17 Scipio, en den grooten Alexander,Scipio en Alexander meer gepresen, hun ghemoeden te hebben verwonnen, dan van weghen hun krijchs victorien.
Met krijchschen handel hebben doen beclijven
Een groot gheruchte, soo wel d'een als d'ander,
Doch zijn sy gherekent al veel vailliander,
Dwinghend' hunnen lust van schoon Vrouwe lijven:
Iae om niet t'Aensien schoon verwighe Wijven,
Hebben eenighe blintheyt gaen verkiesen,
Vreesende t'ghemoedts gheweldt te verliesen.
18 Noch dient hier wel by, tot der Verwen glory,
De Const van schrijven op t'witte met t'swerte,Nutheyt der Schrijf-const.
Waer door de Menschen houden in memory,
Conste, wetenschap, en menigh History,
Schrift verweckt oock strijdt, bloetstorting' en smerte,
maeckt vrede, verbondt, en vreucht in het herte:
Iae al zijn Menschen wijdt van een ghevloden,
Sy spreken malcander door stomme boden.
19 Hieronimus Benzoni van MilanenDesen Benso was veerthien Iaer in VVest-Indien, zijn Boec heb ick overgheset.
Schrijft van desen, tot ons propoosts gherieven,
Hoe die simpel Menschen die Indianen,
Wesende ghesonden als onderdanen
Van Spaengiaerden aen Spaengiaerden met brieven
Conden niet begrijpen, jae hoe sy t'hieven
Oft leyden onderlingh, dat een bestreken
Wit dinghen met swart alsoo conde spreken.
20 Sy en wisten niet van schrijven noch lesen,VVest-Indianen wisten van geen schrijven.
T'self Atabaliba, groot Nobiliste,
Den machtighen Coningh van Peru, desen
Van een Monick in't gheloof onderwesen,
Vraeghde bescheydt aen den Broer, hoe hy't wiste,
Dat Christus, die voor ons het leven miste,
Oock de Weerelt schiep, desen hem bescheyde,
Hoe dat het hem zijnen Brevier-boeck seyde.
21 Atabaliba, met des Monicks wille,Atabaliba meende, dat de Boecken mosten spreken.
Nam oock den Boeck, en besach hem al vaste,
Dan den Boeck en sprack niet, maer sweegh al stille,
Dus loegh hy, als om een boertighe grille,
Want hy doens op den Boeck niet veel en paste,
maer smeet hem neder, des quam hy in laste,
Soo was by dit Volck het lesen en schrijven
Aenghesien voor een wonderlijck bedrijven.
22 maer eerst in huysen van den RegioeneMet coorden van boomwol van verscheyden verwe, vol knoopen, onthielden sy hun Annales, oft Iaerlijcksche gheschiedenissen.
Een groote menichte van coorden hinghen,
Diveersch van verwe, zijnde van cattoene,
En vol knoopen, verscheyden van fatsoene,
Met welcks ghetal sy onderscheyden ginghen
Van ouden tijde s'Landts voorleden dinghen,
En hier toe waren ghestelt seker Lieden,
Die den sin der knoopen conden bedieden.
23 Summa, de Weerelt over aller weghen,
By alderley Volck (is niet te miswanen)Verwe heeft over al cracht en werckinge.
Streckt den aerdt der Verwen, cracht en gheneghen,
Soo oock haer werckingh en bediedings pleghen,
Doch al anders by d'Oostersche Iavanen,By de Iavanen is wit, teecken van droefheyt, ende
t'swert, van vreucht.
Want daer beduydt, en gheeft oock een vermanen
Van droefheyt het wit, en t'swert is een teycken
Van al wat ghenuechlijck tot vreucht mach reycken.
24 Doe wy voor henen van teyckenen sproken,
Hebben wy de Letter-const niet vergheten,
Hier is t'schrijven in verwe cracht beloken:
maer Euphranors Boeck heeft ons hier ontbroken,Euphranor, een antijck Schilder, schreef
van den Verwen.
Welck tijdts onghestadicheyt heeft verbeten:
Want een eyghen Boeck der Verwe secreten
Van dien ouden vermaerden Schilder constich
Is ons door der oudtheyt berooft afjonstich.
25 Ten laetsten, wat schoonder Verwen verleenen
Heeft willen den Heer, en soo milde schencken
In d'edel seldtsame costlijcke steenen:Van de schoonheyt der ghesteenten.
maer het gaet al boven Menschelijck meenen,
Imagineren, oft herten bedencken,
Van wat schoonder verwen namaels sal blincken
Den uytnemenden schoon, louter en pueren,Van de schoonheyt des nieuwen Ierusalems.
Ghenuechlijcken Hemel, boven natueren.
26 Van louter Goudt, en doorschijnende glasen,
Sardis en Iaspis steenen onghemeyne,
Chrisoliten, Hiacynthen, Topasen,
Amathisen, Smaragden, Christophrasen,
En sulck' uytnemende schoon verwen reyne,
Beschrijft Ioannes t'Hemels soete pleyne,Hier wordt ten lesten de verwe ten Hemel ghevoert. Des wy de Verwe hier hoogh van der aerde Laten blijven in haer Hemelsche waerde.
Eynde van der Verwen oorsprong, natuere, etc.
52v
Bediedinghen der Verwen, watter mede beteyckent can worden.
Het veerthiende Capittel.
1 Om dat de Sonne sulcke cracht doet blijcken,Va n het Gout.
Dat Mane, Sterren, en all' aerdtsche lichtenVan't overtreflijck licht der Sonnen.
Moeten haer uytnemende claerheyt wijcken,
En dat haer stralen den Goude ghelijcken,De Sonne den Goude gheleken.
En t'Goudt onder de metalen te plichten
Is het voornaemste, soo sullen wy stichten
T'propoost onderscheydelijck, eerst soo veleT'goudt onder t'gheel gherekent.
Belanghend' is t'Goudt, aenwijsende ghele.
2 Onder alle verwen bequaem en prijsich,
Wy dan aen t'gheel, als t'heerlijckste, beginnen,
Om dat het de schoon Goudt-verw' is aenwijsich,
Iae Goudt, welck sonder versaden is spijsich Der ghiere Menschen meer lustende sinnen:
Dit blinckend' inghewandt afgrondich binnen,Door t'Goudt oft om t'gout veel quaets gheschiedt. Wt ons alghemeen Moeders buyck ghetrocken,
Heeft oyt ter Weerelt veel quaets doen berocken.
3 Want t'onmatich begeeren des onvromen,Oorsaeck is, onmatich begheeren.
Is al t'quaet, en niet den Goude te wijten,
Cadmus als vinder, heeft t'Goudt eerst becomen,
Twee Colchische Conings t'maeghdom benomenSalauces, en Ebusopes.
Der aerd', om Goudt, bin Samniens limijten,
En hebben met Schaeps huyden gaen bevlijtenVVaer uyt de Fabel van t'gulden Vlies is ontstaen. Daer uyt den water t'Goudt by een te lesen,
Waer uyt t'gulden Vlies fabel is gheresen.
4 Iae Fabel, de Weerelt schier door ghestoven,Van de gulden Vliesreys hebben gheschreven Orpheus, Valerius Flaccus, en Apollonius.
Van den Argonauten, Iasons ghesellen,
Vreemder om lesen, als weerdt te gheloven,
Hoe sy sonder Hercules, om te boven
Te comen, een Vrouw te werck mosten stellen:
maer Goudt, om zijnes naems oorsprongh vertellen,
Hippocrates meent de hercomst zy groeyend
Van Aurora, safferanich en gloeyend.Van waer t'Goudt den naem soude hebben.
5 Oft immer van Aura in den Latijne,
Seyt Isodorus, heeft het naem ghecreghen,
Welck een glans beteyckent van claren schijne:
Oock en laet ons Gregorius van zijne Sonderlinghe blinckentheyt niet versweghen,
End' in't ghemeene zijn altijts gheneghen De Menschen om te sien, met sinnen rustich,
Wat suyver en claer is blinckende lustich.
6 De schoonste schoonheyt is den onsichtbaren Schoonen, aller schoonheyts oorsprongh ghehuldich,
Wien de helder Sonne, niet om verclaren,
53r
Oock wordt gheleken: en met gulden hayrenT'Goudt is nut, doch wort door s'Menschen
onmatich begeeren misbruyckt.
Wort Phoebus ghenaemt, jae altemael guldich:
De nutbaerheyt des Gouts is menichvuldich,
Daer veelsins de Menschen hun by gheneeren,
maer t'misbruyck comt uyt onmatich begheeren.
7 Om dat geen verwen dan connen verschoonenVVaerom t'Goudt in grooter weerden is.
T'schoon gouden coleur, te deser oorsaken,
Keysers, Coninghen, machtighe persoonen,
Van Goude hun Scepters, hals banden, Croonen,T'gout waer toe gebruyct.
En veelderhande cieraet lieten maken,
Gheborduerde Mantels, en gulden Laken,T'Gout wort in weefwerck eerst gebruyct door Attalus. En Cleeders doorschoten met gulden strepen,
Welck Coningh Attalus heeft eerst begrepen.
8 En t'heeft Attalus werck den naem behouden:
maer te Babylonien was ghevondenTe Babylonien was eerst gevonden het bordueren met
goudt. Iosua. 7.
Onder veel verwen dat blinckende Gouden
Te bordueren, waerom sy dit oock wouden
Met name Babylonisch werck vermonden,
Costelijck, en weerdich veel duysent ponden,
Want den Keyser Nero een sulck ghewrochte
Cieraet, een milioen Sesterces cochte.
9 Oock de heylighe Schrift tuyght ongheloghen,
Van seer costelijcke gulden Cieraten,
En hoe Salomon wijs, rijck van vermoghen,3. Reg. 6.22. en 30.
Gods Huys al met puer Goudt heeft overtoghen,
Selfs oock den vloer becleedt met gulden platen:VVonderlijcke schoonheyt des Tempels
Salomonis.
Summa, lustich en schoone boven maten,
Iae wonder heerlijck, als wel is te dencken,
Moste dat louter gulde gheel daer blincken.
10 T'Goudt is, nae Schriftueren beteyckeningen,VVat t'gout in de Schrift beduydt. Psal. 45.14. Gen. 24.22.
T'beproefde werckende gheloove crachtich,
Daer de Bruydt des Heeren in allen dinghen
Med' is overtoghen, als d'arem-ringhen
Van Rebecca oock bewijsen eendrachtich:
Want hy, die daer is ghetrouw en waerachtich,Apoc. 3.18.
Riedt een Ghemeynt', in't gheloove verloopen,Maronis gulden ranck wil wijsheyt beteyckenen. T'doorvyerde Goudt weder van hem te coopen.
11 Wt den Poeten waer veel te gloseren,
Van Marons gulden ranck, en derghelijcke:
maer hoort hoe d'Herouten in't blasonnerenIn wapenen der Edelen, bewijst t'Goudt rijckdom, wijsheyt, en grootmoedicheyt.
D'edel wapen coleuren compareren:
Dit hooghste metael bewijst te zijn rijcke,
Wijs, edel, grootmoedich, en magnifijcke,
Noch naer het coleur datter is beneven,
Sy dat een nieuw beteyckeninghe gheven.
12 By t'blaeu, daer't hem alderliefst by wil voeghen,Goudt by blaeuw, beteyckent t'gebruyck van sweerelts lust.
Beteyckenet voor die Levreye draghen,
53v
T'ghebruyck van des Weerelts lust en benoeghen,
Doch by graeuw niet dan een sorchvuldich wroeghen
Van die om onghebruyck hun selven plaghen:By graeuw, sorchvuldicheyt.
By groen ghebruycks, hope met welbehaghen:
By violet, troost van liefde versadich:By violet, troost van liefde.
By swart, in liefden lijdtsaem en ghestadich.By swart, ghestadich en lijdtsaem in liefde.
13 Ghematichden rijckdom by t'incarnateBy incarnaet, matighen rijckdom.
Dit goudt-geel beteyckent: somtijts alleene,T'goudt alleen in wapenen oft leverey, beteeckent een stadich, goet, wijs en vroom Man.
Een redelijck Mensche, van goeden state,
Iae wel ghetempert, en wijs van ghelate,
Oock seer goet van raedt, over al ghemeene: maer onder all' edel ghesteenten reene,
By den Topazius (om recht te spreken)
Wordt dit edelste goudt-coleur gheleken.
14 Dus is het gheel een verwe schoon en blijde,
Aldernaest het wit, licht, en claer van mijne:
Beyde tot Moysi en Salomons tijde
Was constich ghemaeckt, en ghewrocht van sijde,
Een voorhangsel, oft een groote gardijne:
maer gheel was t'voornaemste coleur, ten fijne
Dat het niet en schijne, teghen behooren,
Het gheel in de verwen te stellen vooren.T'gheel de voornaemste verwe.
15 Als d'oude Schilders niet dan vier manieren
Van verwen en hadden, soo wy eerst seyden,
Was den ghelen Oker, een van den vieren:
Sonder dat, wat hadden sy gaen versieren,
Om hun werck tot eenich aensien te leyden?
maer wy hebben nu wel al vier verscheyden
Ghelen boven den Oker in ons tenten,
Masticot, schiet-gheel, en twee Oprementen.
16 Meny wil oock ghenoech voor gheel bestrecken,
Oraengich, dats goudtverwich te bedieden,Met Goudt te chiereren wort van sommige schrijvers veracht, dan t'is al goet, wat wel staet, t'is const wel en maetlijck te chiereren, en even veel waer mede men yet doet wel staen.
Men cander met Masticot mede trecken,
Oft cieraten maken: want t'is te ghecken,
Veel Goudt te ghebruycken, men moet het vlieden
Binnen ons werck, doch dat gantsch te verbieden
Heb ick geen macht, maer t'is beter te deghe
Al t'cieraet met verwe brenghen te weghe.
17 Al hebben eenighe ghemeent voor desen
Hun werck met den Goude schoon op te toyen,
T'welck d'onverstandighe wel hooghe presen,
Het soude doch in desen tijdt nu wesen
Meer een ontcieringhe, dan een vermoyen:Dit schrijve ick uyt anderen, late doch elcken zijn vrijheyt.
Dus die Dido met Aeneas van Troyen,
Op de Iacht treckende nu maken wilde,
Behoefde van t'Goudt niet te wesen milde.
18 Al heeft Virgilius aldus gheschreven,
54r
Daer stondt een Peerdt triumphelijck behanghen
Met Purper en Goudt, t'welck moedich verheven
Beet zijnen breydel, dat t'schuym quam ghedreven,
En ten lesten quam daer Dido gheganghen
Met haer suyver hayr in vergulden spanghen,
En schoonverwighe sijde cleeders, onder
Eenen Sidonischen Mantel bysonder.
19 Den gulden Pijl-koker met ander stucken:
Oft die wilde maken Cresus den pratten,
Daer hy Solon trotselijck woud' uytdrucken
D'overvloedicheyt van al zijn ghelucken,
En toont veel cleeders, Iuweelen en schatten:
Ghemerckt gulden hooghsels op eenen plattenMet het Gout ghehooghde dinghen op vlacken dagh, vallen bruyn.
Dagh bruyn vallen, in de plaetse van vlicken,
Salment dan beter met verwe beschicken.
20 Gout en is voor Goudt hier niet wel t'antwoorden,
Want t'wil te qualijck hem schicken inwendich,
Hoewel sy't voortijts daer veel in versmoorden,
maer buyten de lijsten, canten en boorden,
Met masschers, morissen, en t'jotsels bendich,
Rijcklijck te chieren, aerdich en behendich,
Met Goude besijden, onder en boven,
Is niet te verachten, maer hoogh te loven.
21 Gualterus Rivius, een wel gheleerde,
Wilde datmen een Schildery expeerdichDatmen uytwendich een constighe Schilderije niet te costelijck can vercieren.
Van constighe handen, niet alleen eerde
Met een gulden lijste, maer noch vermeerde
Met edel ghesteenten goet en rechtveerdich,
Soo hoogh in zijn schriften achtende weerdich
Een wel ghemaeckt stuck, maer en wil niet dulden,
Datmen oock van binnen yet sal vergulden.
22 naest het Goudt heeft onder alle metalen
Het Silver ten rechten d'opperste stede,Van het Silver, daer het wit onder is begrepen, wat het beteyckent. Exod. 36. Exod. 38.
In weerden, en schoonheyt, met suyver stralen Blinckende, het waer seer langh te verhalen,
Wat Godt in de Wet t'zijnder eeren dede Daer van al maken: maer siet watter mede Beteyckent is, om dat's is wit bevonden,
T'is onnooselheyt en puerheyt van zonden.
23 Sulcx was het suyver Lammeken vol eeren,Cantic. 5.
Wit, onder duysenden schoon uytghelesen,
Wit als sneeuw, op Thabor blinckten zijn cleeren,
In wit verschenen d'Enghelen des Heeren:Marc. 9.
De suyver Waerheyt van oprechten wesenActor. 1.
Wort al in't wit ghecleedt, en boven desen
In wit d'onnoosel Ieucht, Vrouwen oft maeghden
Te sien ghecleedt, oyt ons ooghen behaeghden.
54v
24 Ghelijck in den Schilden t'Gout schoon en gloedich
Eeldom en hoocheyt can te kennen gheven,Beteyckeninghen der seven Verwen in't blasonneren. t'Silver puerheyt en gherechticheyt goedich,
Beteyckent t'Root hoocheyt, en coenheyt moedich,
Het Blaeuw trouwheyt, en wetenschap bedreven: t'Groen schoonheyt, goetheyt, en vreucht, daer beneven t'Purper overvloet, Gods en s'Menschen jonste, t'Swart slechtheyt, en druck, die in't hert heeft wonste.
25 Twee metalen, Silver en Goudt met namen,Seker order in't blasonneren van den VVapenen, oft Schilden der Edelen.
In wapenen der Edelen en connen
Alleen niet bestaen, desghelijcx betamen
De verwen niet sonder metalen t'samen:
Onder de Planeten is by der Sonnen
t'Goudt gheleken, en by de Mane connenDe seven coleuren geleke n by de seven Planeten, die men ooc elck met sulcke verwe te cleeden heeft.
Wy t'Silver verstaen, en Mars by het roode,
By Purper Mercury, der Goden bode.
26 By het Blaeuw Iuppiter, Venus by t'groene,
t'Swart by den droeven Saturnus gheleken:
Aldus mach men oock verghelijcken coene,
Van den Sondagh af, in ghelijcken doene,
Met dees Verwen, al de daghen der weken,Oock by de daghen der weken.
Oock de seven Deuchden, sonder ontbreken,
t'Gheloove by t'Goudt, Hope goedertierichDe seven Hooft-deuchden by de verwen geleken. By t'Silver, by t'Roode de Liefde vierich.
27 Iustitia by Blaeuw Hemelsch vercoren,
By t'Groene Sterckheyt, om volherden statich,
De Wijsheyt by Swart, zedich in't orboren,
Twee verwen, die den naem hebben verloren,
Vermengt in een, t'Violet incarnatich,
Ghelijckt Ghetempertheyt in't wesen matich:
Oock by dees Verwen ghelijcktmen de seven
Ouderdommen van dit menschlijcke leven.
28 Een kindt tot seven Iaer oudt naer het baren,De seven Ouderdommen van s'Menschen leven by de verwen gheleken.
Is t'Silver oft wit onnoosel en pertich,
t'Blaeuw tot vijfthien Iaer de Ieucht onervaren,
t'Goudt-gheel den Ionghelingh tot twintich Iaren,
En t'Groen den Ionghman tot den Iaren dertich, t'Roodt tot vijftich Iaer, noch een Man cloeckhertich,
Purper is tot tseventich Iaer den ouden,
t'Swart in den rouw' is voor de doot ghehouden.
29 Vier aerden oft Mensch complexien blijckenVier verwen by den vier Mensch-Aerden, en vier hooft-stoffen vergheleken.
Oock vier verwen ghelijck, eerst den Sanguijnen Vol bloedts by t'Roodt, by t'Blaeuw den Colerijcken Corselen, en by t'Wit den Flegmatijcken Flumich en snoterich t'allen termijnen,
By t'Swart den swaermoedighen droef in't schijnen:
Oock is, soo men d'Elementen begheerde,
55r
t'Roodt t'vyer, t'Blaeuw locht, t'Wit water, en t'Swart d'eerde.
30 T'Groen bediedt den Lenten in s'Iaers vier tijden,Vier verwen by de vier tijden des Iaers gheleken.
t'Roodt den Somer, midts t'Sonneschijns heet branden,
En t'Blaeuw den Herfst, met zijn druyven besijden,
t'Swart is den Winter, droef, sonder verblijden:
Dus wijsen de Verwen aen veel verstanden,
Van de welck' ick nu, mijn bekrosen handen
Ghewasschen hebbende, wil hier uyt scheyden,
Om de Ieught tot t'Leven der Schilders leyden.
31 Ick hadde moghen, hadt willen gheluckenTe weten, de Boecken van Pieter van aelst, van Geometrie prospectijf, en metselrije, Hans bloem, en ander.
Meer deelen voort brenghen, oft langher maken:
Doch Metselrie, met d'Aenclevende stucken,
Als maet, en vercorten, zijn al door't drucken
Seer claer in't licht ghebracht in onser spraken:
Oock eyghen belangh, en huyssche nootsaken
Nemen my de Pen, en comen my stooren,
Anders had ick wel duysent dinghen vooren.
32 Laet u dus veel, o schilderighe Ieughden,
Aenghenaem wesen, en dienen ten besten:
Om den scherpen ingangh, den wegh der Deuchden
Veracht niet, want siet, hy eyndicht in vreuchden,
Door soet ghenutten des voorspoedts ten lesten:
Soo ghy in des Schilders Levens, en Gesten,
Exempelen vinden sult, en (soo wy meenen)
Lesende leeren schilderen met eenen.
Eynde des Schilder-consten Grondts.
De Tafel des Schilder-consten Grondts.
Het ghetal wijst aen de Folien: a, de eerste page: en b, de tweede.
A.
A, B, Boeck, waer de Schilder-jeught noodich, fol.8.b.
Achter-uyten niet wel ghedaen, ontcieren, fol.16.a. Acht hebben op't leven in't carnatie coloreren, 49.a.
Aelbert Durer Laken tot Exempel, 42.b.
Aen den Bloemen eleren sorteren de verwen, 45.b.
Aen een quade maniere niet te zijn ghebonden, 49.b.
Aensporinghe tot de Schilder-const, 5.a.
Aerdighe actien in dansen, springen, en anders, 14.a.
Aerdighe versieringhe uyt t'leven Timanthes, ghebootst door 20.a.
Sannasarum,
Aerdt der Italianen, 7.a.
Aermen en beenen moeten onghelijcke actie doen, ten waer 13.b.
noodich om eenigh werck,
Afcomende van Italien, in ander Landen soecken gelt te winnen,7.a.
om t'huys welcom te wesen,
Affecten wat het zijn, 22.b.
Affecten hoe uyt te beelden, 23.a.
Affect der Liefden hoe uytghebeeldt, 23.a.
Affecten wel uytbeelden, Siele der Consten, 27.a.
Affecten by den grooten Meesters meer uytghebeelt als sy 28.b.
weten,
Aldegraef t'overvloedich in krencken, 43.b.
Alderley licht en vyer moetmen zijn verwe geven, 31.b.
Al goet, wat wel staet, 40.a.
Alle gheschapen dingen leeren de verwen sorteren, 45.b.
Alles gracelijck uytbeelden, 15.b.
Alles heeft zijn verwe van Gode, 50.a.
Altijts quaet weder maken de Schilders, nae sommigher 35.b.
segghen,
Annales der Indianen hoe in ghedachte ghehouden, fol.52.a.
Antijcke schoon Peerden te Venetien en Room, 40.b.
Antijcke Vroukens met vlieghende goet laken, 44.b. Apelles dede wonder met vier verwen, 35.a.
Apelles begheerde des Beesten oordeel, 40.a.
Aristides d'eerste die affecten schilderde, 23.a.
Artseringhen van boven halen, 10.a.
Atabaliba meende, dat de Boecken mosten spreken, fol.51.b. Aurora wat sy is, 29.a.
55v
B.
Beeckskens hoe te maken, fol.36.b.
Beelden veel hoofden langh by Angnolo, om welstandt, fol.11.b.
Beeldt planten hoe, 12.a.
Beeldt hoe het hem sal roeren, 12.a.
Beeldt ghestalt te gheven nae zijnen aerdt oft ouderdom, 14.b.
Beeldt zedich en eerbaer van wesen, 14.b.
Beelden en Ordinantie goet, maeckt schoon Harmonie, 16.b.
Beelden in den lijsten te laten verliesen, niet goet, geschreven 17.a.
nae mijn goede meeninghe,
Beelden hoogh en leegh te bedeelen, 18.a.
Beelden hoogh en leegh nae hunnen staet, 18.a.
Beeldt den volcke yet jammers in d'Historie toonende, 18.a.
Beelden in den wolcken, 29.b.
Begin by goet Meester gheraden, 9.a.
Beleeftheit most onder den Schilders plaetse hebben, 3.b.
Beleeftheyt vermach vele, 3.b.
Beleeft, bescheyden, en schilderachtich, most een dinghen 3.b.
wesen,
Beleeftheyts Exempel aen Apelles, 4.a.
Berghen en Steden overschaduwen, 35.a.
Berghen en dalen met verwe t'onderscheyden, 36.b.
Bladen, hayr, en laken, is een geesticheyt te maken, 37.a.
Bloemen wijsen t'sorteren der verwen, 45.b.
Boer-huysen en Hutten, 36.b.
Boomen en doncker Bosschen te maken, 37.a.
Boomen wel aen te legghen, 37.b.
Boomstammen en tacken, 37.b.
Boom-toppen niet rondt af te scheeren, 37.b.
Bootskens in't Landtschap, 37.b.
Brandt te schilderen, Const, 31.b.
C.
Cantighe hooghsels te mijden, 48.b.
Cartons te maken, 15.b.
Cartons mosten ghehooght zijn, 16.a.47.b.
Cartoen is borderlijck, 47.b.
Cleederen verwe elck nae persoons aert oft tijt, 42.b.
Cleedingen nae den staet der persoonen, 42.b.
Cleen Beelden by groote Boomen goet, 37.b.
Cleenmoedicheyt uyt te beelden, 28.a.
Clippen hun eyghen verwe te gheven, 37.a. Colomne tot Exempel van hooghen en ronden, 48.b.
Confusie der ployen te mijden, 43.b.
Congnet was fraey van branden en lichten, 32.b.
Congnet ghebruyckte gout-doppen, om keerssen te doen 32.b.
gloeyen,
Consten teghendeel te mijden, 2.a.
Constige Schilderije can men uytwendich niet te costelijck 54.a.
vercieren,
Copiose en eensaem Historien, 17.b.
Crijons hoe ghemaeckt, en waer toe goet, 10.a.
Crijten uytbeelden hoe, 25.b.
Cruyswijse actie, 12.b.
Cubitus der Antijcken hoe langh, 10.b.
D.
Demon constich in affecten, 26.a.
Devote Beelden der Historien uytmuntich, en voor aen te maken,19.a.
Die in een fraey is, ist dickwils in allen, 28.b.
Dieren welstandich te maken, is een goet deel, 38.a.
Dieren mosten nae t'leven, en aerdich gehandelt wesen, 42.a.
Dochter moet thien Iaer jongher zijn, als den Gheselle, in Echt,6.b.
Donckerheyt beneemt t'onderscheyt der verwen, 50.a.
Doorsien in d'Historie brenghen, 16.a.
D'oude vilden Peerden, om leeren, 40.b.
Draghende Beeldt, 13.b.
Droefheyt, Doot, en Sieckte, bewoonen den ingang der Hellen,26.b.
Dronckenschaps quade vruchten, 2.b.
Dronckenschap moet men mijden, 3.a.
Dubbel voorhoofdich mispresen, 25.a.
Dwaesheyt van die door quaet willen vermaert worden, 3.a.
E.
Een eenich verschietende insien in het Landtschap, fol.36.a.
Eensaem Historie en rouw, niet prijselijck, 17.b.
Eensaem Historien vermeerderen hoe, 20.b.
Eerst lesen en overleggen, datmen schilderen wil, 15.b.
Elcke verwe op haer plaets aenlegghen, 47.a. Elck Beeldt te coloreren, nae dat het gheacht is veel in de locht49.a. te gaen,
Euphranor schreef van den verwen, 52.a.
Exempelen van Paris en Acteon, 6.a.
Exempel van eenen coperen Hert, 14.a.
Exempel van een vermoeyt beeldt, 14.b.
Exempel van goede Ordineerders, 16.b.
Exempel van eensaem Historien, gheleken by Comedien en 17.b.
Gastmalen,
Exempel van copiens en vreemt t'ordineren, uyt den Poeet 19.a.
Sannasaro,
Exempel van byvoegen oft vermeerderen aen Abrahams 20.b.
offerhande,
Exempel der boodtschap Succarij, 20.b.
Exempel van een Mary-beeldt van Rossa, 20.b.
Exempel van vernuft, om yet uyt te beelden, 21.a.
Exempelen van Stratonica, 23.b.
Exempel van Timanthes en zijn Iphigenia, 26.a.
Exempel van een oude Schilderije, in mijnen tijdt op 27.a.
t'Capitolium,
Exempel van een Kinderdoodinghe van den ouden Brueghel, 27.a. Exempel van tooren en droefheyt uytghebeeldt, om den 27.b.
Schilders te verwecken,
Exempel van den Saul van Lucas van Leyden, om uytsinnicheyt28.a.
uyt te beelden,
Exempel van Giotto, verschricktheit uyt te beelden, 28.a.
Exempel uyt Plinio, 28.a. Exempel van s'doots pijne, angst en sorghe, uytghebeeldt door28.a. Aristidem,
Exempel van eenen vyerblaser, 31.a. Exempel van een Bruydt te bedde gheleydt, 31.a. Exempel uyt Ariosto, van Rogier en Alcina, 31.b.
Exempel van eenen nacht van Raphael, 32.a. Exempel van Bassaens nachten, 32.a. Exempelen van eenige nacht-stucken van Congiet, 32.b.
56r
Exempel van Platons speloncke, 32.b.
Exempel van Venus, Bacchus, en Ceres, ghedaen door Goltzium,33.a.
Exempel van eenen Keucken van langhe Pier, 33.b.
Exempelen van Sonneschijnen, 33.b.
Exempel der Italiaensche Landtschappen, oock in print, 36.a.
Exempel de printen van Brueghel, 36.a.
Exempel van t'Landtschap Ludij, met schoen versieringhen, 37.b.38.a. Exempelen van den aerdt der Peerden, 38.b. Exempel van een die Peerde-schuym maeckte, 39.b. Exempel van Peerde-schuym te Room, 40.a. Exempelen van schoon Antijcke Peerden, tot Venetien, en 40.b. Room,
Exempel van Honde-schuym, 40.a.
Exempel van Bassano in Beesten, 41.a.
Exempel van Pausias, van zijn vercortende Beesten, 41.b.
Exempel der Beesten van Nicias, 41.b.
Exempel den Stier te Room, 41.b.
Exempel van de Veerse van Myron, 41.b.
Exempel van Durerer Laken, en Mabeusen doeckskens, 42.b.
Exempel van Lucas van Leyden laken, 43.a.
Exempel van noch Italiaensche Laken-makers, 44.a.b.
Exempel t'laken van Flora, 44.b.
Exempel van Europa vlieghende laken, 45.a.
Exempel van verwen sorteren, den dagheraedt, en den gesterden45.b.
Hemel,
Exempel van Brueghel, onder veel graeuw yet schoons te 46.a.
brenghen,
Exempel van Raphael da Rezzo, van graeuw lakens te maken, 46.a.
Exempel Durerer werck oft tafel te Francfoort, 48.a.
Exempelen van een eersten net op doen, Ioannes van Eyck, 48.a.
Lucas, en Brueghel,
Exempel, Tirziani dinghen stonden eerst wel van by, en van 48.a.
verre,
Exempel om leeren hooghen en diepen aen een Colomne, 48.b.
Exempel van Iacobs ghepleckte Vee, 51.a.
Exempel aen dieren, van t'wercken der verwen, 51.a.
Exempel van den Phenix, 51.a.
Exempel aen Bloemen, 51.b.
Exempel aen Vrouwen, 51.b.
Eyghenschappen der Peerden, 38.b.
Ey-rondt en cruys noodich te verstaen, 8.b.
F.
Fabel uyt Ariosto, van den ouden man, den tijt, 4.a.
Fauten des mede-jongers beleeftlijck toonen, 5.b.
Felheyt en gramschap uyt te beelden, 27.b.
Flora te Room goet van laken, 44.b.
Fluweelen en sijden, hoemen die maken sal, 44.a.
Fresco hier te lande onghebruyckt, waerom, 47.b.
Fresco moet op, en met steen-calck wesen, 47.b.
G.
Gasende actie, en staende postuere, 14.a.
Gebeelde Lakens en Damasten te maken, 45.a.
Geel de voornaemste verwe, 53.b.
Geen strijdighe verwen by een, staet wel, 45.a.
Geen sienlijcke dinghen onverwich, 50.b.
Geestlijcker beelden hooft niet veel draeyen, 12.b.
Gelijckenis van schilderije, en een bloemvelt, 17.b.
Gemeen ooghe wil vernoeght wesen, 49.a.
Geploeghde en ongeploeghde velden te schilderen, 36.b.
Gestalt en schoonheyt des Peerdts, 39.a.
Gewonnen goedt doorbrenghen, geen const, 4.b.
Gladder en gestreelder zijn de sy, oft vrouwelijcke dieren, als 41.a.
de manlijcke,
Glasseren is behulpich, 44.a.
Godt danckbaer zijn van zijn gaven, 6.a.
Godt can zijn gaven ons benemen, 6.a.
Goet Houwelijcx lof, 6.b.
Goudts lof, 52.b.
Goudt wijst het geheel aen, 52.b.
Goudt van waer het zijnen naem heeft, 52.b.
Goudt wordt misbruyckt, 53.a.
Goudt waerom in grooter weerden, 53.a.
Goudt waer toe ghebruyckt, 53.a.
Goudt door wien eerst in gheweven, 53.a.
Goudt wat het in de Schrift beduydt, 53.a.
Goudt wat het alleen, en by ander verwen in't blasonneren 53.a.b. beduydt,
Goudt om mede chiereren, by eenighe niet toeghelaten, 53.b.
Goudt op eenighe dinghen vlack ghehooght, vallen te bruyn, 54.a.
Gracelijckheyt waer te nemen, 14.b.
Grof laken boven, en onder fijn, 43.a.
Gronden mosten aen malcander hanghen, 36.a.
Gronden aen malcander hanghende, doen t'Landtschap 36.a.
verschieten,
Gronden niet te hardt tegen malcander te stooten, 36.a.
Groote Meesters eensaem in't ordineren, ghelijcken Princen, 17.b.
die cort spreken,
Groote huysen op voorgronden en schicken niet, 36.a.
Grooten vlijt en prijs om Peerden te maken, 40.a.
Groote vlacke lappen sijde, en lakens, somtijts welstandich, en44.a.
Monicks cappen,
Gulden Vlies Fabel waer uyt ontstaen, 52.b.
Gulden rancke Maronis, 53.a.
H.
Harde voorgronden in't Landtschap, 35.b.
Harde daken van vermillioen oft meny niet te maken, 37.a.
Haspelinghe oft haspelen in d'Historie ontraden, op dat Beelden18.b. malcander niet beletten,
Heele Beelden in d'Historie te brengen, so veel doenlijck is, 18.b. Hem selven prijsen noch laken, 5.b.
Het glimmen der Peerden waer te nemen, 39.b.
Historie oft ordinantie wat het is, 15.b.
Historie vervatt alle dinghen der Const, 18.a. Historien maken sommige, datse quaet te kennen zijn, 19.a.
History in't Lantschap te vooren weten, is goet, 37.b.
Histrionica zijn gesten, gelijck Comedy oft Tragedyspeelders 23.a. ghebruycken,
Hoe hooge t'Beelt sal reycken, bocken en draeyen, 13.b.
Hoecken des percks wedersijdich te vullen, 16.a. Hooft niet hanghen als t'lijf, 12.a.
Hooft weynden anders als t'lijf, 12.b.
56v
Hooghmoedt ontraden, 6.a.
Hooghsel en diepsel niet te by, 9.a.
Hooghsels doen veel in der Teycken-const, 9.a.
I.
Indianen gaen naeckt, schaemte leert cleeden, 42.b.
In een cleen stuck niet te groote Beelden oft te verdronghen te15.b.
maken,
In slechte dinghen sietmen somtijts yet goets, 5.b.
In't leven is een slechte doenlijcke soetheyt, 9.b.
In't leven vintment al, 9.b.
Inwendighen druck uyt te beelden, 26.b.
Ionck vrijen ontraden, 6.a.
Iris by den Poeten, is den Reghenboghe, 30.b.
Italiaens spreeckwoort, dat Vlamingen geen goede Beelden 7.a.
connen maken,
Italianen maken Cartons, also groot als hun werck, 15.b.16.a. Italianen weynigh, doch constigh in Lantschap, 36.a.
K.
Keers-lichten te schilderen, 31.b.
Keucken van langhe Pier tot Exempel, 33.b.
Kijven noch vechten voeght den Schilders niet, 3.b.
Kinderen vijf hoofden langh, 11.b.
Kindt van drie Iaer heeft zijn halve lengde, 11.b.
Knien hoe ghewent in't sitten, 13.a.
Koeyen ghestalt, 40.b.
Koeyen en Ossen hebben altijt ghelijckverwighe ooren, 41.a.
Koeyen oft Ossen langhe hoofden veracht, 41.a.
L.
Lachen uytbeelden hoe, 25.b.
Laken, een groot deel der welstandt, 42.a.
Lakenen van verscheyden ployen oft vouwen, 42.b.
Lakenen nae t'leven, 43.a.
Laken gheestigher, als loof oft hayr, 43.a.
Laken van hoogh aen schorten, 43.a.
Laken-canten aerdich te swieren, 43.b.
Lakenen der Italianen tot exempel, 44.a.
Laken der Antijcken weynigh goet, 44.b.
Lamp-swart in naeckten te mijden, 49.b.
Lamp-swart doet versterven, 49.b.
Landtschap most haer de Ieught ghewennen, 34.a.
Landtschapper gronden te bedeelen, 35.b.
Latendunckenheyt mijden, 5.b.
Leden niet verwronghen maken, 13.b.
Leden des Beelts na zijn actien aerdich te schicken, 14.a.
Lesen eerst en overlegghen zijn Historie, 15.b.
Lichaem by een Tempel gheleken, 20.b.
Lichaems schoonheyt niet bedecken, 13.a.
Lichaem is schoonder als t'cleedt, 42.b.
Licht Schilders Houwelijck, 6.b.
Lichte Vrouwen schadigh, 7.a.
Listicheyt van Erasistratus den Medecijn, 23.b.
Lof der Schilder-const, 3.b.
Loot-wit gewenscht so duyr, als Oltramarijn, 49.a.
Los te ordineren, 15.b.
Lucas en aelberts printen, tot exempel van goet Laken, 43.b.
M.
Mabeusen doeckskens exempel, fol.42.b.
Man en Vrouwe proportie, wat onderscheyt, fol.11.a.
Maronis gulden ranck beteyckent wijsheyt, 53.a.
Masticot in carnatie te mijden, 49.b.
Mate des Menschen op een linie te meten, 11.a.
Mate van bocken, reycken, en draeyen, 13.b.
Meeste Constenaers, meeste deuchnieten, is teghen der Consten3.a.
aerdt,
Meesters fauten niet licht aenwijsen, 5.b.
Memorie moeder der Muses, 9.b.
Meni, Spaens groen, en Orpimenten te mijden, 50.a.
Mensch is thien aensichten lang, en reyckt soo langh als hy is,10.b.
Mensch is acht hoofden langh, 10.b.
Menschen aensicht dry neusen langh, 10.b.
Menschen voet is t'seste deel van zijn lengde, 10.b.
Mensch is vier Cubitus langh, 10.b.
Menschen navel zijn middel punct, 10.b.
Mensch canmen in rondt en viercant begrijpen, 11.a.
Mensch by een Colomne gheleken, 12.a.
Menschen en Dieren ghelijcke actie in't gaen, 12.b.
Menschelijc lichaem schoonder als alle cleeren, 42.b.
Meten al te veel den Schilders niet nut, 11.a.
Meza tinta wat het is, 9.a.
Michael Agnolo nam acht op de Beelden meer, als ordinantie,16.b.
Minute hoe veel het is, 11.a.
Moderne hebben te dick ghewit, en ghebruyckten cartons, 47.b.
trocken op t'wit, en primuerden olyachtich, en deden veel ten
eersten op,
Moderne dinghen staen veel plat, 48.b.
Moederlijcke affectie uyt te beelden, 24.b.
Moeyte te doen om net te stellen, voorderlijck in't schilderen, 47.a.
Morghenstondt beschreven, 29.a.
Musculen moeten verstaen zijn, doch weynich gheroert, dan 10.a.
daert past,
N.
Nacht van Raphael in Vaticano, 32.a.
Nachten van Bassan, 32.a.
naeckt en ghecleedt volck t'ondermenghen in d'Historie, 17.a.
naeckt uytmunten in vlieghende Lakenen, 44.b.
nae print, handelinghe, oft nae plaister, daer hooghsels en 9.a.
diepsels zijn, te doen gheraden,
nae t'leven te doen gheraden, 9.b. nae welstandt trachten en veranderen, 12.b. nae grootte des penneels hem te schicken, 15.b.
Natuere geneyght yder jeught tot yet bysonders, 1.b.
Natuere is schoon om haer omstandicheyt, 11.b.
Natuere leert Wetten, 12.a.
Natuere is schoon door haer verscheydenheyt, 16.b.
Natuere wijst d'affecten, 23.a.
Natuere wijst aen t'sorteren der verwen, 45.b.
Nederlanders plochten niet wel te coloreren, 49.a.
Nette dingen, hun gheesticheyt behoudende, zijn vermakich te48.a. sien,
Netticheyt eerst aenwennen gheraden, 48.b.
Niemants werck licht beschimpen, 5.b.
Niemant al vry van passien, 22.a.
Niet te by sitten als men yet conterfeyt, 9.b.
Niet te wildt zijn in't draeyen eens Beeldts, 13.b.
57r
Nijdicheyts uytbeeldinghe, Nut des vlijts en arbeydts,
O.
Oevers des waters met lissen en ander cruyden te chieren, 36.b.
Olyverwe schilderen was by Michael Agnolo Vrouwen werck,47.a.
en het Fresco Mannen werck,
Onderscheyt der actien, nae den ghemoeden, oft staten der 15.a.
Menschen,
Onder veel duysent eenen gheruchtich, 4.b.
Onderwijs in't reysen der Ieucht, 7.a.
Onvreuchden brenghen hen straffen, 2.b.
Ongheschickte Schilders, naem onweerdich, 3.b.
Ontwerpselen der inventien te maken, 15.b.
Onverstandt, moeder van onvrede, 3.b.
Onverstandich oordeel verdraghen, 5.a.
Onweder, donder en blixem schilderen, 35.a.
Ooghe bode des herten, 25.a.
Ooghen, legher der begheerten, 25.a.
Op ghemeen volcx oordeel letten, 5.a.
Op Const hem niet verheffen, 6.a.
Op den sin der Historie te letten, maer meer op welstandt, 18.b.
Op ghedaenten van alderley lichten te letten, 31.a.
Op rondt of vlack t'Laken niet te bouwen oft ployen, fol.43.a.
Op t'afsteken te letten, 46.a.
Ordeninghe in als noodich, 15.a.
Ordinanty den Schilders seer noodich, 15.a.
Ordineren met hoopkens, en grondt los laten, 16.a.
Orisont wat hy is, 35.a.
Ouders moeten op t'genegen der Ieught mercken, 1.b.
Oude Schilders hebben gheschreven Boecken van hun Const, 9.a. Oude Schilders Boecken vergaen, 9.a.
Oude Schilderije op't Capitolium, constigh van affecten, 27.a.
P.
Paris tronie met verscheyden affecten uytgebeelt, 24.b.
Passer in d'ooghe, en niet in de handt, 11.b.
Passy stuckskens op toetsteen van Bassan, 32.b.
Peerden ghestalt en schoonheyt, 39.a.
Peerden van verscheyden Natien uyt te beelden, 39.b.
Peerden coloreringhe, 39.b.
Peerden actitude, 39.b.
Peerden schuym, 39.b.
Pennewerc Goltzij, Bacchus, Ceres, en Venus, 33.a.
Phenix heeft gulden pluymen, 33.a.
Platonis speloncke, van Cornelis Cornelisz., 32.b.
Plinius hadde geschreven een eygen Boeck van den Peerden, 38.b.
Ployen hebben oorsprong van yet dat uytsteeckt, 43.a.
Poeetsche Hellen te schilderen, 31.b.
Pythius was den vader van Apelles, 45.a.
Q.
Qualijck connen Schilders lachen en crijten onderscheyden, 25.b.
R.
Raminghe, hoe Paris tronie van Euphranor was gheschildert, 24.b. Reflectie der Sonnen, schijnt somtijts meer Sonnen te maken, 30.a. Reflectie in de groenheyt, 33.a. Reflectien in't water, 33.b.
Reflectie van Ariosto beschreven, 33.b.
Reghenboghe reflextie der Sonnen, 29.b.
Reghenboge door reflectie maeckt meer bogen, 30.a.
Reghenboge in den waterval by Terni, 30.a.
Reghenboghe tot Tivoli, in den Vyvers, 30.b.
Reghenboghe van waer zijn verwen heeft, 30.b.
Reghenbooghe verwen, 30.b.
Reghenboghe leert verwen sorteren, 31.a.
Rethorica ontraden, 5.a.
Reyckenden arem op d'hooghste schouder, 13.a.
Rijcklijck zijn ordinantie vervullen, 17.a.
Ringwijs ordineren met t'scopus in't midden, 17.a.
Roock van verscheyden verwen, 31.b.
Rooder is alle dingh in Son op oft ondergaen, 29.a.
Room-reysen ontraden, waerom, 6.b.
Rootsen, steengronden, en watervallen te maken, 37.b.
Rouw linnen vouwen oft ployen, 42.b.
S.
Sack-ployen te mijden, 43.a.
Sannasarus edel Poeet schrijft aerdich van t'schilderen, 20.b. Schaeckberdt ghelijckt sommighe schilderije, 18.b.
Schilders canmen niet maken, 1.a.
Schilder-const is aensoetich, 1.a.
Schilders oyt lief by de groote, 3.a.
Schilder most met zijn goet leven na hem trecken t'herte des 3.b. volcx, ghelijck met zijn schilderije d'oogen,
Schilder-const voester aller goede Consten, 8.b.
Schilder-jeught was gheen onderwijs voorschreven in onse 9.a. spraeck,
Schilder mishaegt zijn beelt, niet wetende oorsaec, 11.b.
Schilders en Poeten hebben ghelijcke macht, 18.b.
Schilderije in Pales Tempel tot een Exempel, 19.a.
Schilder veel voordeel met veel verwen, 27.b. Schilder in een fraey, ist veel tijts oock in allen, 28.b.
Schilders hebben op veel reflectien te letten, 33.b.
Schilders pinceel heeft te luysteren na Poeten pen, 45.a.
Scipio en Alexander ghepresen, waerom, 51.b.
Schoon weder schilderen, 35.b.
Schoonen slach van bladen hem aen te wennen, 37.a.
Schoonheyt der ghesteenten, 52.a.
Schoonheyt van't nieu Ierusalem, 52.a.
Schouder leeghst, daer heup uytswanckt, 13.a.
Schouder hooghst, daer arem om hoogh reyckt, 13.a.
Scopus in't midden te brengen als men ordineert, 17.a.
Schrijf-const ghesooght van Teycken-const, 8.b.
Schrijf-consten nutticheyt, 51.b.
See oft water, een spieghel des Hemels, 29.b.
Seker orden in't blasonneren van den Wapenen, 54.b.
Seven motus oft beweginghen, 15.b.
Seven verwen watse in't blasonneren beduyden, 54.b.
Seven verwen by seven Planeten gheleken, die men soo te 54.b. cleeden heeft,
Seven verwen by de seven daghen der weken, 54.b.
Seven verwen by seven Deuchden, 54.b.
Seven verwen by seven ouderdommen des menschen, 54.b.
Sich selven te prijsen noch laken, 5.b.
Siecken en dooden uytbeelden, 26.b.
57v
Silver, daer t'wit onder begrepen, wat beduydt, 54.a. Sloten op de clippen, 36.b.
Smalten en blaeuwen willen ingheschoten zijn, om niet te 50.a. versterven,
Soet op den dagh te trecken, 9.a.
Soet te verdrijven, 49.b.
Sonder natuere canmen geen Schilder worden, 1.b.
Sonnen schoonheit met der verwe niet t'achterhalen, 35.b.
Sphinx hoe ghemaeckt, 21.b.
Spreeckwoordt van Coornhert, van den tijdt, 2.b.
Spreeckwoordt van, hoe Schilder hoe wilder, moest wech, 3.a. Spreeckwoordt, waer liefde waer ooghe, 24.a.
Standen en actien nae de macht der Beelden, 14.b.
Stieren hoornen minder, als der Ossen oft Koeyen, 40.b.
Stracx op panneel stellen, is Meesters werck, 46.b. Swaer maniere vermijden, 16.a.
Swart is by Iavanen vreucht, en wit droefheyt, 52.a.
T.
Tamme Beesten, 38.b. Teeckenen leeren te Room, en tot Venetien schilderen, 7.b.
Teeckenen, vader van schilderen, 8.a.
Teeckenen, wat het is, 8.b.
Teeckenen op Papier dat grondt heeft, en nae rondt gheraden, 9.a. Teecken-const een yeder nut, 10.a.
Teecken-const by t'lichaem, en schilderen by den gheest 46.b.
gheleken,
Teeckenen by Promethei beeldt, en schilderen by het 46.b.
Hemel-vyer gheleken,
Teeckenen by een Instrument, en t'schilderen by gesangh 46.b.
gheleken,
Tempel van Fama, 4.b.
Ten eersten schier sonder teyckenen schilderen, voeght elcken4.a. niet,
Te veel eenderley in een Landtschap misstaet, 36.a. Tijdts waerneminghe wordt gheraden, 2.a.
Tijdts weerdicheyt, 2.b.
Tijdt voorby keert niet weder, 2.b.
Titianer hout-printen tot Exempelen der Lakenen, 44.b.
Titianer dinghen stonden in zijn jeught wel van by, en van verre,48.a. Titiaen veranderde zijn handelinghe, 48.a.
Titiaens naevolghers een deel bedroghen, 48.b.
Titiaens dinghen met arbeydt, schenen sonder arbeydt ghedaen,48.b. Titons Bruydt is Aurora, 34.b.
T'leven is Schilders leydtsterre, 9.b.
T'leven in't Cartoen-teyckenen te gebruycken, 16.a.
Traegheyt moeder van alle quaet, en voester van armoede, 2.b. Tronie so veel verwen als Lantschap noodich, 49.b. 
Tusschen Schilder en Schilder groot onderscheyt,
V.
Van grondt oft merza tinta,
Van de rouwheyt eenigher deses tijts,
Van't gloeyen der carnatie,
Vechten by onverstandighe ghepresen,
Veel dinghen wel ghedaen, is lust om sien,
Veel tronien in d'ordinantie te brenghen,
Veel eygenschappen der cleeren waer te nemen,
Velden bedouwt uytbeelden,
Velden met vruchten te maken,
Velum, eenen raem met draden,
Veneetsche schilders tot exempel van fraey sijdekens,
Verbeteren met herdootverwen,
Vercortinghe te veel, niet prijselijck,
Vercortinghe in't Landtschap,
Verre Landtschap in de locht verliesen laten,
Verscheydenheyt van Beelden in't ordineren,
Verscheyden actien der Beelden in't ordineren,
Verscheydenheit der bladen en verwen waer te nemen,
Verwe temperen, geen tijdt-verlies,
Verwen die malcander best vermogen by een,
Verwen die malcander lieven,
Verwen zijn metter Weerelt gheschapen,
Verwen oorsprongh uyt d'Elementen,
Verwe wat sy is, en wat sy verweckt,
Verwen zijn tweederley,
Verwe gheeft onderscheyt der dinghen,
Verwen cracht en werckinghe,
Verwen in den Hemel ghevoert,
Vier verwen by vier aerden der Menschen en vier Planeten geleken, 54.b. en by de tijden des Iaers,
Vlack licht dat wedersijds verliest te maken,
Vlammen ghedaente naer de stoffe daer sy van ghevoedt worden,
Vleeschachtighe diepselen,
Vleeschich te coloreren,
Vlijt doen, om d'Italianen t'overtreffen, geraden,
Vniversael zijn, is te prijsen,
Voorhooft wroeger der sielen, en boet des herten,
Voorhooft by den Hemel gheleken,
Vroech te mercken, of yemandt schilder sal worden,
Vroech trouwen ontraden. Vroech wel trouwen prijselijck. Vroech qualijck trouwen is quaet,
Vroech slapen gaen en opstaen in den Somer,
Vrolijck ghemoedt uytbeelden,
Vrouwen ronder van vleesch,
Vrouw voeten by een,
Vrouwen niet wreedt van actien,
Vrouwen vloeyende van Laken, 43.b.
Vulcani smisse te schilderen, 32.a.
W.
VVaterval by Terni, die schoon is, 30.a.
Water altijts in de leeghte, 36.b.
Weerschijn van naeckten tegen naeckten en lakenen, 33.a.
Weerschijn oft mengsels waer te nemen, 43.b.
Wegh smorgens door den dauw uyt te beelden, 24.b.
Wellevens const moest oock betracht wesen, 3.b.
Welstant te soecken in't coloreren der Peerden, 39.a.
Werckende bootsen nae hun werck maken, 13.a.
West-Indianen wisten van gheen schrijven, 51.b.
Wetten dienen den Menschen ten besten, 16.b.
Wijnbrouwen s'menschen gedachten toonende, 25.a.b.
Wimpelen en doeckskens der Nymphen, 45.a.
Winter en misten te schilderen, 35.a.
Wonder liefde Seleuci tot zijnen soon, 24.a.
Wonder schoonheyt des Tempels Salomonis, 53.a.
Wt en ingaen der ployen oft vouwen, 43.a.
Eynde des Tafels.