Het Leven Der Moderne, oft dees-tijtsche doorluchtighe Italiaensche Schilders.

Het Leven Der Moderne, oft dees-tijtsche doorluchtighe Italiaensche Schilders.
Beginnende aen de ghene, die d'Edel Schilder-const in dese leste Eeuwen weder als van der Doot verweckt, oft herbaert, en tot desen onsen tijdt in Italien hebben gheoeffent, en tot meer en meer volcomenheyt gebracht, tot groot nut en vermaeck der Schilders, en Schilder-const beminders. Door Karel van Mander, Schilder, van Meulebeke.
Het tweede Boeck, van het Leven der Schilders.
Tot Alcmaer,
Ghedruckt by Iacob de Meester, woonende in de Langhestraet, in de Druckerije, voor Passchier van West-busch, Boeckvercooper, in den beslaghen Bybel, tot Haerlem. Anno 1603.
ZCtbcti
5E>nr fïlciöcrnr/ oft bces-ttfc
fctjc öoojlurtjttshc 3rtaltacnrct)c
/tKjhltetifc.
25t Ctnnntöf om bt gfietu/ bu b'Cbel êtfjtlbtr -ronft tn btft Ittte
«CnitomtotOrr atetoanbcrïtoot Drrtorrht'oftftcrtjatn/nitoc
brfcn onftn njbt tn Jtatatn lubben giuocffmt / tn tot mttt tn tntn uoltomtnltept gcbjaritt tot (poot nut tn bet
match btt £>rtii(btt£/tn £>cj)ilbtt-
conft bemtnöcrsf.
Door Karei van Mander, Schilder, van Meulebekc.
i^ct ttotctJöE 25occh ban tiet
ïubfti bet ^cfttlbrtji.

TOT vtLCJUitER,

ejrtbrutbt bn garob bt / toowrnar ni bt lancfitffrart / tn be 3Djw<
bergt/ boor pafliftirt ban Wcft-bufcfoJ&orcbbmoaprtrnSni
brtlafllxiiöpbcl/tottjaertaii. Anno :6oj.
Sonnet,
Aen de leer-lustighe Schilder-jeught.
Pluckt hier vermakigh nut, o Schilder gheesten jonck,
Een vruchtbaer Lusthof soet, dit Boeck u magh verstrecken: Comt, siet Picturam hier herbaren, oft verwecken,
En uyt Florencen schoot om hoogh doen menigh spronck: Door Sielen hoogh begaeft, met reyn Godlijcke vonck
Des Constbaren verstandts, om haer ten Hemel trecken,
Der welcker naem en Roem de Doot niet can bedecken,
Ghelijck sy d'abel handt wel doet in haer spelonck.
Al light t'lichaem verrot in't doncker onder sercken,
Ten was de hutte maer huns Gheests, die in hun wercken
Blijckt edel onvergaen, en leven sal eenpaer:
So langh als Const by Mensch in weerden yet sal blijven,
Soo langh men Tonghe vindt om spreken, Pen om schrijven, Leeft loflijck hun gherucht, heerlijck verheven claer.
Een is noodich.
Aen Eersamen, seer achtbaren Heer, Bartholomeus Ferreris, Schilder, en Schilder-const liefhebber, mijnen besonderen goeden vriendt.
VVeerde Heer, en goede vriendt, dat by velen in dese tegenwoordighe al t'ondanckbaer Eeuwen, met te weynigh onderscheydt worden vergheleken ghemeen oeffeninghen met de heel uytnemende Hemel-gaven in der natuere, als in't besonder is de
natuer-uytbeeldende volcomen Teycken- oft Schilder-const, meynende haer niet
alleen licht-leerlijck, en doenlijck, maer oock gantsch onnoodigh te wesen, comt
alleen uyt onverstandigh verkeert oordeel. Want aenghesien in onse volck-rijck
Europa, niet Barbarisch, beestelijck, maer Borgerlijck, eerlijck, en vernuftigh de
Menschen zijn ghewent te leven: Soo en isser haest niet behoeflijcker noch nutter,
om cleen by groot, en groot by cleen onderlinghe te gheneeren, als de voorverhaelde Teycken- oft Schilder-const. Hier door wordt het seer gherijvigh gheldt met beelden, wapenen, en teyckenen onderscheyden. Door dese Moeder aller vercieringhen
ontfanghen alle constighe handtwercken de hooghste en uyterste volcomen schoonheyt, het zy watter ghesmeedt, ghegoten, ghehouwen, ghesteken, ghebouwt, ghetimmert, ghemetselt, gheweven, ghenaeyt, gheborduert, betrocken oft ghewrocht wordt: alsoo dat Goudt en Silver, om het aerdigh fatsoen, de helft boven zijn gheschattede weerde geern betaelt wordt, en een Coperen besneden plaet teghen Silver opgheweghen can worden. Iae datmen hadde van t'slechtste metael oft loot een plaet, die voor ghewis waer betrocken oft beschildert van den vermaerden Apelles, Parasius, oft Zeuxis, sy waer licht soo veel fijn gouden geldt weerdt, als sy swaer waer. Dies isser yemandt, die gheldt, oft de beste metalen onnut oft ondienstigh acht, mach oock de
Schilder-const cleen, en onweerdigh achten, sonder te letten, datse menichmael door uytghebeelde gheschiedenissen, ghemoeden beweeght, en Ieught tot naevolginghe der vrome voorganghers heeft verweckt, de langhe overledenene als noch levende, die wijdt afwesende als teghenwoordigh voor ooghen
stellende, en datse neffens haer vermakelijckheyt meer wercken en crachten
aenrichtende is. Doch is niet van doen, dat ick wijder onser Consten deughden
(Eerweerde Heer, en goede vriendt) V.E. om tot haer ontsteken in liefden, voorhouden soude: die doch haer heel toeghedaen zijt, door ghenoechsaem kennis, die V.E. (als selfs constigh oeffenaer by lust) onder uytnemende Meesters, als Antonis Moro,
Pieter en Francisco Poerbus, heeft ghecreghen. Waerom ick verhope by V.E. dancklijck aenghenomen sal wesen dese mijn beschrijvinghe, van d'alder uytnemenste Italiaensche Schilders, de levens, ghenegentheden, wercken en handelinghen, die ick V.E. met aenbiedinghe mijns dienstes, willigh opoffere: doch in slechten stijl in onse ghemeen sprake: op dat het d'Aencomende Schilder-jeught diene tot een Lusthof, oft Boomgaert, om verscheyden nutte vruchten te plucken, tot wasdom, voedtsel, en vermaecklijcken lust: eerst, in veel plaetsen leerlijcke voorbeelden van alle deelen der Consten vindende: daer naer, de verscheyden conditien der Constenaers, die haer t'Aenmercken staen, om t'nutte goet te volghen, en t'schadighe quaet te schouwen. Ghelijck den vlijt om leeren van Pieter Perusijn, Masaccio, en Pierijn del Vaga: de volherdighe ghedult van Taddeus Zuccaro: de Zedicheyt, vriendelijckheyt, en punticheyt van Lucas van Cortonen: den lust tot wercken van Domenicus Girlandaio: den beleefden en lieflijcken omgangh van Rafael d'Vrbijn: de neersticheyt, kuysheyt, en mildtheyt van Michel Agnolo, en derghelijcke te volghen: En te mijden den al te stadighen arbeydt van Thomas Giottino: de stofheyt van Lionardo da Vinci: de nijdicheyt van Baccio Bandinello: de langhsaemheyt van Daniel de Volterra: en de traegheyt van Bastiaen del Piombo: de twist-liefdicheyt van Lippo Florentijn: de korselheyt van Francisco Salviati: de tijdt-quistinghe van Sandro Botticello:t'quaet naebedencken van Rosso:de latendunckenheyt van Francisco Francia: de beesticheyt van Philippo Lippi:en de sotte giericheyt van Francisco Parmesaen, en derghelijcke: soo in't lesen van verscheyden natueren, oft gheneghentheden, Exempelen worden ghevonden. V.E. neme dan dese mijne aenbiedinghe met soo goeder herten aen, als sy van my willigh ghedaen wordt: met begheerte en wensch, dat Godt den oppersten alderconstighsten Beeldenaer, die geen versierts Beeldts ghelijckenis en heeft, V.E. inbeelde zijnen wille en welbehagen, en V.E. lichaemlijck beeldt in welvarigh en langduerigh leven ter salicheyt wille sparen en behoeden. Amen. Te Hemskerck, op't huys te Sevenbergh, Anno 1603. den 31. Augusti.
Van uwer E. goetwilligh dienaer en vriendt,
Carel van Mander.
Voor-reden, op het leven der Moderne Italiaensche Schilders.
Wel bevinden wy des wijsen Salomons woorden waerachtigh, Dat alles zijnen tijdt heeft: en oock des Poëts, die seght, Dat ter weerelt niet in eenen standt en blijft. Het welck wel blijckt aen onse Schilder-const, die oudts tijdts by den Griecken,
Romeynen, en ander volcken (als gehoort is) was in grooter eeren, volmaectheyt en hoocheyt, en is wederom in vercleeninge en afgang gecomen, jae al van in den tijdt des grooten Constantini, welcken Keyser Christen Doop-water ontfingh Anno 318. Want men siet wel in den Zegefeest boge by het Colosseo, die hem t'Roomsch volck ter eeren op liet rechten, dat het Beelt-snijden doe seer leege vervallen was, en dat de Meesters hun mosten met stucken, die hier en daer by een gheraept waren,
behelpen: want men sietter dingen die fraey zijn, maer doch voor henen ghemaect, ten tijde des Keysers Trajani, en aldaer te pas gebracht: maer de dingen, die doe ter tijdt van die Meesters handen waren, die ghetuygen wel den afgangh der Consten, de teyckeninge belangende: Waer by af te meten en te ramen is, dat het soo met het schilderen most toegaen. En wat de Const tot meerder verderf noch ontbrack, dat
werdt vervult met Constantini vertreck van Room nae Bysantium, doe hy mede nam alle wat te Room voor constigh werck oft Constenaers waren. Somtijden heeft de Schilder-const meenen t'hooft op te heffen, doemense begon in der Christen Kercken plaetse te gheven, waerom doch veel twist en woordt-strijdt geweest is. En nae eenige Schrijvers, was sy eerst toegelaten in den Kercken gesien te wesen ten tijde Theodosij, Ao. 431. doch dat eenige hun eygen beelden in huys hadden geschildert al van te
vooren, die in de Kercken noch niet gedult en waren. maer Ao. 686. sondt Keyser
Iustinianus de derde aen den Paus te Room een gulden Schup, twee silver Bekers,
en twee silver Schotels, 15. pont swaer. Ooc sondt Belisarius zijn krijchs Overste te Room een swaer gulden Cruys, met schoon edel steenen geciert, doe begon de Const eerst cracht te crijgen, en op te stijgen, en elck zijn best te doen wat goets daer van te maken: nochtans is wel te vermoeden, dat de Const doe al noch wat slecht was: want sy (soo d'ervarentheyt wel leert) al veel tijts behoeft, om door lange oeffeninge op te comen, en daerenboven rijcke liefhebbers, die den Constenaers nae loon en
eere doen trachten. In desen tijdt leefde den Paus Gregorius, toegenaemt de groote, die den Schilders meesten vyandt niet en was: want hy de Schildery haer plaetse in den Kercken beschermde, en noemdese te wesen der Leecken Boecken, datse daer tot leeringe, doch niet om te aenbidden oft eeren, dienen soude. Het seste Concilie, dat tot Constantinopel gehouden was teghen Gregorium den Patriarch, werdt dat
selve Concilium besloten, en bestelt, in alle inganghen der Kercken te zijn
gheschildert, t'welck den naevolghenden Patriarch Ioannes, met hulp des
Keysers Philippi liet weder uytwissen. maer den navolgenden Keyser met den Paus liet weder alles van nieus schilderen. Daer nae creegh onse Const weder eenen seer harden smack en aenstoot, door den Keyser Leo de derde, Ao. 718. welcken een
Gebodt tot Constantinopel liet uytgaen, dat wie Christi, Marie, oft eenigh ander
Beeldt der Heyligen hadde, soudet op lijfstraffe brengen op de Marct, daer worden sy met alle d'ander uyt ander Kercken verbrandt: dit dede hy al t'landt over volbrenghen, en d'ongehoorsame en wedersprekers straffen. maer Gregorius de derde van dier name Paus, heeft weder onse Const tot eenen schilt en beschuttinge geweest,
met een Concilie, Ao. 733. wel van duysent Bisschoppen en Prelaten tegen Leonem den Keyser, welcken verboden wert geen Tribuyten meer te gheven, en wert van den Paus verbannen. Doe hercreegh de Const weder nieuwe senuwen, tot dat Constantinus de 5e. Leonis soon, den stock in't wiel quam steken, Anno 742. met een Concilie
veler gheleerder Griecken, meer als 330. in ghetal. Eyndelinge werdt in een Concilie tot Nicea met 330. Bisschoppen de Const met der Schrift verdedight, en een ghedaente, hoemense achten oft eeren soude, aldus besloten, en dese Versen ghemaeckt:
Nam Deus est, quod Imago docet, sed non Deus ipse:
Hanc videas, sed mente colas, quod cernis in ipsa.
Dat is
T'is Godt, dat dit Beeldt leert, dan selve Godt ist niet:
Siet aen, maer met hert eert, dat met ghemoedt ghy siet
Dit heeft den Pinceel een groot voetsel gegheven, dat de Const in veel Landen werdt verbreedt, door oock sonderling behulp der Keyserinnen Hirene, die Constantino de 6. haer soon, onser Const vyant, zijn oogen beroovende, in den kercker leyde. En
hoewel daer wel eenigh tegenval noch geschiede, tot onses Consten nadeel: soo heeft Carolus Magnus daer ghenoech in versien. T'is wel waer, dat den inval der vreemder volcken in Italien en elders, de Const seer ghedempt hebben, als oock den
Const-vyandigen Mars, die tusschen het Pausdom en Keyserschap woedende, Europa heeft jammerlijck doen suchten met grouwelijck bloetvergieten, buyten alle mate, en oock de Const dickmaels t'hooft in de schulp doen halen: soo zijnder doch nae de oudt vreemtsche maniere noch al eenige Schilders geweest in Griecklandt, die so platte aensichten van vooren, omtrecken met ronde diademen, plompelijck ghemaeckt hebben, alsser in Italien in oude Kercken wel te sien zijn. Hoe dat dan de Const van den ondersten trap tot nu ter tijdt nae boven toe weder opgheclommen is, beginnende in Italien, en van daer elder verspreyt wesende, is mijn tegenwoordigh voornemen nu te verhalen: wie datse eerst aenghegrepen heeft, en wie vervolgens haer bysonderste ghebruyckers tot desen mijnen tijdt zijn gheweest.
Het Leven Der Moderne, oft dees-tijtsche doorluchtighe Italiaensche Schilders.
Van Ian Cimabue, Florentijns Schilder.
Doe t'ellendigh Italien jammerlijck overloopen was van de grouwsaem sentvloeden der rampsaliger Krijgen en ongevallen, dat niet alleen de Const der Schildery,
Schilders, en Schilderyen ontbroken in Italien, Ao. 1240. maer oock de Schilders
aldaer t'samen ontbroken: Soo is ontstaen en gheboren ten goeden gelucke in't Iaer 1240. om uyt den grave te halen binnen Florencen, en t'licht de Schilder-const te gheven, eenen Ian, toeghenaemt Cimabue, van een edel huys in dien tijdt, den welcken in zijn jeught vernuftigh wesende, werdt tot de Letter-const gheeygent en bestelt: maer also de Natuere hem tot ander dingen stierde, bracht veel in Schole den tijdt en papier om, met Mannekens, Peerden, Huysen, en ander gedaenten te teyckenen. D'avontuere voeghde daer by, dat op den selven tijdt, van den Overheer der Stadt Florencen waren doen comen eenighe Griecksche Schilders, Griecksche heel slechte Moderne Schilders herbrengen de Const in Italien. om aldaer niet de verdwaelde, maer verloren Schildery te voorschijn te brenghen. Dese dan nu doende wesende in een Kerck, verliet Cimabue dickmael de Schole, en sagh heele daghen lang schilderen: soo dat die Schilders, en oock zijn Vader, hun voor lieten staen, dat den Ionghen die Const aenvanghende, mocht comen tot heerlijcken eynde: het welck gheschiede: Want hy in corten tijdt leerende, zijn Meesters, die op hun ghestelde wijse verhardt waren, en niet verder en sochten, verre voorby ghevaren was in de Const, en beter teyckeninge hadde, verbeterende in zijn werck veel hun botte Griecksche maniere, die doe ter tijdt in't gebruyck was, al te wijdt afgeweken van de oudt-tijtsche wijse der vermaerde Griecken: soo dat hy zijn Vader-stadt grootlijck met zij-
nen naem en wercken vereerde, in verscheyden openbare plaetsen, doch meest in
Kercken, makende in zijn werck eenighe tronien nae t'leven, d'welck doe Cimabue begon onder Moderne, Conterfeytselen te maken. ter tijdt niet meer ghesien en was. Sijn dinghen en waren niet als zijn Meesters getrocken, maer meer verdreven en
vloeyender, soo naeckten als laken: En veel Historien en Beelden op hout, met Eyeren en Lijm-verwe, oock op muer in natten calck, zijn noch tot Florencen van hem te sien, doch vele vergaen: Soo dat zijn wercken ten lesten oock gantsch Italien
overspreydt gheworden zijn. En seer te verwonderen is voor die't noch siet, hoe sulck Man in soo doncker Eeuwe so verlicht in onse Const mocht wesen. Een van zijn stucken werdt tot Florencen in de nieuw Marie Kerck gebracht uyt zijnen huyse, met een groot gheluyt van Musijck Instrumenten en feestlijcke Professy, en wasser
heerlijck van gheloont. Wt oudt gheschrift wordt vertelt, dat hy dees Tafel schilderde in eenich hof, by S. Pieters poort, en dat doe door Florencen eenen Franschen Coning Carel passeerde, en gebracht werdt die Tafel te sien, alwaer toegeloopen is geheel Florencen, soo Mannen als Vrouwen, met het meeste ghedrangh en ghenuechte van der weerelt, soo dat die plaetse van dien tijt af tot noch, den naem van Vroyborgh
heeft behouden. Binnen Pisa maeckte hy op een Tafel met Eyverwe eenen Christus aen't Cruys, met eenighe Engelen die weenen, en hebben in de handen woorden, die van Christi mondt nae den ooren toecomen van Maria, die ter rechter handt staet al weenende, Mulier ecce filius tuus: en ter slincker nae Ioannes, Ecce mater tua: in
een ander Engels handt een rolleken, daer in staet, Ex illa hora accepit eam discipulus in suam. Waer in t'Aenmercken is, dat Cimabue begon te openen den padt der Inventien, en licht te geven, zijn meyninge met woorden oock uytbeeldende, t'welck een nieu versierlijck dinghen was. Hy was oock een constigh Bouwmeester. Hy is ghestorven t'zijnen tsestich Iaren, in't Iaer 1300. doe hy de Schildery van nieus genoech had opgeweckt. nae hem liet hy veel discipulen, en onder ander Giotto, die een bysonder Schilder wert, en in zijn Meesters huys bleef woonen in de Comcommer straet. Cimabue Graf-schrift was dit:
Credidit ut Cimabos picturae castra tenere,
Sic tenuit; verum nunc tenet astra poli.
Wel is waer, en hadde Giotto soo seer zijn Meester niet overtroffen, de fame van
Cimabue waer veel gheruchtigher gheweest, ghelijck den Poeet Dantes in zijn
Vaeghvyer verhaelt, segghende:
Men achte Cimabue den besten Schilder: maer Nu Giotto heeft den roep, en maeckt zijn faem onclaer.
Den Wtleggher van Dante, welcken schreef ten tijde van Giotto, ontrent 12. Iae nae des Poeten doot, Anno 1334. op dese versen, seght: Cimabue van Florencen was een Schilder van seer edel wercken, en was soo moedigh en korsel, dat indien yemandt, oft hy self, eenigh ghebreck aen zijn werck quam te sien, als wel somtijts door
ghebreck aen de stoffe oft reedtschap gheschiet, stracx brack hy oft vernielde t'selve werck, hoe costlijck dat het was.
T'leven van Andries Tafi, Florensche Schilder.
Ghelijck de wercken van Cimabue (welcken de Schildery beter gedaente had
gegheven, als der Griecken gewoonte was) den volcke toegelangt hadden geen cleen verwonderinghe: Also waren de Mosaicksche dinghen van
95r
Andries Tafi ten selven tijde oock, en in groot achtinghe ghehouden. Welcken van
Florencen vertrock, en begaf hem binnen Venetien, alwaer in S. Marcus Kerck
eenighe Griecken van Mosaick wrochten, met welcke hy hem soo Mosaick is in den Modernen tijt van den Griecken ghecomen in Italien. ghemeen maeckte, en so veel dede, dat hy eenen Meester Apollonius Griecksche Schilder bracht binnen Florencen, den welcken hem leerde Mosaick glasen backen, en t'calck toemaken om in te leggen. Dese twee maeckten t'samen veel wercken, die van den volcke in dien tijden seer
waren gepresen: doch hadde Andries t'gheluck, dat weynich kennis en onderscheyt tusschen goet en quaet, de Const van teyckeninghe belanghende, by den luyden was. Hy leefde 81. Iaer, en starf eer Cimabue, in't Iaer 1294. En om de grootachtinge en eere, die hy vercreegh met der Mosaick, om dat hyse voor eenich ander binnen
Tuscanen had gemeen gemaect, veroorsaecte hy Gaddo Gaddi, Giotto, en ander, die in die Const te boven ginghen, en uytnemende dingen deden, en onsterflijcken naem vercregen hebben. Hy wert van yemant met dit Graf-schrift vereert:
Hier light Andries, die constigh van manieren,
Met wercken schoon, en lustich wel ghedaen.
Tuscanen heeft vermoyt, en is ghegaen
Hier boven, t'Rijck der Sterren oock vercieren.
T'leven van Gaddo Gaddi, Florensch Schilder.
Dat Gaddo Gaddi in desen selven tijdt beter teyckeninghe hadde op de Grieksche wijse te wercken, en in Mosaick, als den voorverhaelden Tafi, magh oorsake wesen de vriendtschap, en den ghemeensamen omgang, die hy stadich hadde met Cimabue, dewijle sy dickmael t'samen spraeck hielden over de swaerste stucken, die der Consten waren belanghende, waer door in hunnen gheest ontstonden veel en schoon aenslagen, die sy seer loflijcken uytvoerden: Waer toe hun misschien vorderlijck was de goede dunne Florensche locht, welcke stadich veel subtijle gheesten voortbrengt. Hy heeft tot Florencen veel van Mosaick ghewrocht, met meer teyckeninghe en oordeels, dan in eenighe plaetse van Italien mocht ghesien worden: soo dat zijn gherucht
uytbreedende, hy te Room werdt gheroepen in't Iaer 1308. welck was t'Iaer nae den brandt, welcken de Kerck van S. Ian Lateranen, en t'Paleys van Clemens de vijfde verbrande. Te Room heeft hy verscheyden wercken van Mosaick ghedaen, hem van de Griecksche maniere al wat verscheydende: daer na in Tuscanen comende, noch alsoo in eenighe Steden hebbende ghewrocht, keerde weder te Florencen, met
voorneem hem voorts te rusten: Alwaer ghecomen, begaf hem tot cleen werckskens, als eenighe Tafelkens van Mosaick, ooc met Eyerschalen, gebruyckende uytnemende patientie, ooc maecte hy eenige Schildery. Summa, in beyde was hy tamelijck goet Meester, winnende goeden loon, en name. Hy starf t'zijnen 73. Iaren, Anno 1312.
T'leven van Margaritone van Aretso, Schilder, Beeldtsnijder, en Bouwmeester.
Onder d'oudt-vreemdsche Schilders, die hun verbaesden, aenhoorende den lof, die van den volcke behoorlijck Cimabue, Giotto, en ander hun Discipulen worde ghegheven, door de goede wercken in de Const van Schildery, met groot geroep over gantsch Italien, was oock eenen genoemt Mar-
95v
garitone, Schilder van Aretso: den welcken, met ander van zijnder Eeuwe, die in
dien onghevalligen tijdt de hoogh plaetse der Schilder-const besat, wel bemerckte, dat zijn gherucht van dese voornoemde verdonckert wert. Soo is te weten, dat desen Margaritone op de Griecksche wijse binnen Aretso een deel Tafereelen van Eyverwe maeckte, oock veel op den natten kalck, en alles met grooten arbeydt, de welcke
wercken al te vertellen niet noodich en is: want ick wil vermijden wijtloopende
redenen, sonderlinghe van dinghen, daer ons niet aen gelegen en is. Dan dit is
t'Aenmercken, dat hy d'eerste was, Penneelen met doeck overspannen, eerst gebruyckt. die toesicht hadde, dat de penneelen, daer hy op wrocht, niet souden ontlijmen, oft in de vergaderinghe van een gaen: Daerom hy over al t'penneel eenen lijnen doeck spande, en met stercken lijm vestichde, daer op met lijm van schappelinghen ghesoden wittende, heeft also daer nae ghewrocht. Dat hy oock den Inventeur was, van op den Bolus met blat-gout te vergulden, en ghebruyneert Iventie van ghebruyneert Goudt te legghen. Gout te maken, t'welck noyt te vooren is ghesien gheweest. Hy maeckte oock een Marber Sepulture, en een Marber Conterfeytsel van eenen Paus: en ooc van verwe, t'welck gheacht worde t'beste werck, dat hy oyt dede. Hy maeckte t'patroon van t'Gouverneurs van Anconen Paleys op de Griecksche maniere, Anno 1270. en wrochter aen van Beeldt-snijdery eenighe Historien van half taeille. Hy sterf oudt 77. Iaer, en hadde dit Graf-schrift:
Hic jacet ille bonus pictura Margaritonus,
Cui requiem Dominus tradat ubique pius.
Het leven van Giotto, Schilder, Beelt-houwer, en Bouwmeester.
Syn de constighe Schilders schuldenaers der miltghevigher Natueren, die stadich
hun tot voorbeeldt is dienende, als wesende de ghene, daer sy alle volcomen
schoonheyt in verscheyden deelen naebootsende van becomen: So acht ick, dat
Giotto, Florensche Schilder, een van desen is, vry niet weynich in haer ghehouden: om dies wille dat meest door hem (hoewel gheboren onder noch so onervaren Const-ghebruyckers) de Schilder-const tot sulcken gedaente en wesen ghebracht wert, datse fraey en goet ghenaemt mocht wesen. Desen Giotto was gheboren tot Vespignano, een Dorp, 14. Italiaensche mijlen van Florencen, Anno 1276. zijn Vader was een Landtbouwer, geheeten Bondon. Den Iongen thien Iaer oudt wesende, hoewel noch kintsch, bewees in al zijn doen en wesen een onghemeen levendicheyt en snelheyt des gheests, t'welck hem niet alleen by den Vader, maer oock binnen en buyten Dorp, by alle die hem kenden, lief en weert dede wesen. Sijn Vader niet wetende, waer toe zijnen Giotto van der Natueren gheschickt was, schickte hem nae zijn Boersch ghebruyck, te hoeden een deel Schapen, die hy op de Hoeve nu hier Giotto was een Koe-herder. nu daer ging weyden: en eyghentlijck gheneghen tot de Teycken-const, waer hy vlacke plaetse vondt op mueren, weghen, op t'sant, oft steenen, teyckende altijt yet nae t'leven, oft wt zijnen gheest, alsoot hem vooren quam. T'geschiede dat Cimabue daer in't Dorp had te doen, heeft ghevonden Giotto, die een van zijn weydende Schapen Conterfeyte, sonder oyt van yemandt, als van natuere, daer toe ghestiert oft geleert te wesen: waer door Cimabue verwondert zijnde,
hem vraeghde, of hy by hem wilde comen woonen. Waer op den Ionghen antwoorde: soo't den Vader toeliete, wildet geeren doen. Den Vader heeft Cimabue zijn begheerte oock willigh voldaen. Dus te Florencen
96r
woonende, van de goetgunstighe Natuere gheleydt, en van Cimabue onderwesen
zijnde, werdt niet alleen zijn Meester in de Const ghelijck, maer wijder verscheyden van de plompe Griecksche maniere, baerde en bracht voort de beter Moderne Schilder-const, en oock t'recht gebruyck van Conterfeyten nae t'leven, t'welck binnen twee hondert Iaren te vooren niet op de beste wijse en hadde gheschiet. Onder anderen heeft hy gheconterfeyt Dantes, zijnen grooten vriendt, soo vermaerden Poeet, als hy Schilder was. Veel wercken binnen Florencen heeft hy in openbaer plaetsen, als in Kercken en Cloosters, gedaen: die overmits zijn Ionckheyt seer te verwonderen waren. Daer naer vertrocken wesende van Florencen, heeft in ander Steden van Italien zijn Conste en gherucht wijt doen verspreyden: zijnen gheest en vernuft heeft hy in uytbeeldinghen, gesten, bewegingen der affecten, in zijn figueren seer constlijck laten blijcken, altijts yet nieuws bedenckende, dat hy der Natueren leerkindt met recht mocht heeten. Binnen Ascesi, Stede in Vmbria, in S. Franciscus Clooster, daer desen Sancts lichaem is, heeft hy veel Historien op den natten kalck ghewrocht, in welcke zijn veelderley actien der figueren wel gheproportionneert, seer levendich, en met grooten vlijt ghedaen. Met seer versierlijcke Inventie van Giotto seer aerdich. inventie is eene, daer de Gehoorsaemheyt, eenen Monick voor haer knielende, een jock aen den hals leght: t'welck met handen uyt den Hemel wort opghetoghen, en sy bewijsende silentie oft stilswijghentheyt met eenen vinger op de mondt, heft de oogen nae Iesum Christum, die uyt der sijden het bloedt laet springen: In geselschap deser Deucht, zijn Wijsheyt, en Ootmoedicheyt, om te bewijsen, dat waer warachtighe Gehoorsaemheyt is, oock altijts zijn Ootmoedicheyt, en Wijsheyt, die alle goet werck helpen volbrengen. Ter ander sijden is een History, daer de Cuysheyt oft Maticheyt staet op een stercke rootse, die haer niet beweghen noch verwinnen laet, noch van Coningrijcken, Croonen, noch palmen, die haer eenige toonen en bieden: Ten voeten van haer is de Reynicheyt, welcke een naeckt Mensch is wasschende, en de Sterckheyt brengt vast volck toe om ghewasschen te worden: Neffens de Cuysheyt staet de Penitentie, die de ghevloghelde Liefde verjaeght metter discipline, en doet
d'onreynicheyt vluchten. In de derde is de Armoede, die bloot voets op doornen
treedt: hebbende achter haer eenen Hondt, die haer naebast, en ter sijden een kindt, dat haer met steenen worpt, en een ander, dat met eenen stock de doornen steeckt nae haer beenen toe. Dese Armoede sietmen ghetrouwt wesen van S. Franciscus, welcke Christus t'samen gheeft: daer by wesende de Hope, en de Cuysheyt. In de vierde History is eenen S. Franciscus ten Hemel ghevaren, verclaert, en ghecleedt in een witte Diaken stoole, hebbende om hem eenen Choor van Enghelen, met een Vaen, daer in een cruys, en seven sterren, boven is den heylighen Gheest: dese
Enghelen hebben rollekens met Latijnsche letteren, tot beduydinge der Historien. In de selve Kerck maeckte hy noch eenen S. Franciscus, Oock op't natte kalck, daer alsulcken ernst en innicheyt oft devotie in te sien is, dat het te verwonderen is. Voorts keerende weder te Florencen, heeft tot Pisa gheschildert op't natte kalck, ses Historien, van den verduldighen Iob: in welcke veel schoon figueren zijn: Onder ander eenighe Boeren, brenghende aen Iob de droeve tijdinghen, die niet en moghen verbetert
wesen, soo weemoedigen ghelaet als sy toonen: oock eenen Knecht, die zijnen
sweerighen Meester, sittende als verlaten, met een handt de Vlieghen af-
96v
weert, en met de ander zijn neus toe houdt voor den stanck, alles met een seer
gracelijcke actitude. De tronien van Mannen en Vrouwen zijn seer schoon en wel
ghedaen, de lakens op een goede maniere vloeyende, niet te confusich oft hardt, soo dat niet te verwonderen is, dat dit werck seer verre gheruchtich was, dat Paus Benedictus de negenste, eenen zijnen Hovelingh sondt in Tuscanen, om weten wat Giotto voor een Man was, en wat zijn dinghen waren, voorghenomen hebbende in
S. Pieters Kerck eenighe wercken te laten maken. Desen dan ghesonden, om vernemen wat Meesters in Schilderen en Mosaick te Florencen waren, passerende door Siena, sprack daer de Meesters aen, en nam mede van hun teyckeningen, en quam tot Florencen: alwaer hy op eenen nuchten vroech by Giotto op zijnen winckel, daer hy sat en wrocht, quam, en gaf hem des Paus meeninghe te kennen: ten lesten
versoeckende oock teyckeninghe van zijnder handt, als van den anderen, om aen zijn heylicheyt te schicken. Giotto cluchtigh wesende, nam een vel papier, op welc met eenen pinceel, den arem vestighende teghen zijn sijde, om soo een passer te wesen, trock met een draeyende handt, sonder den arem te versetten, een soo volcomen net ghetoghen rondt, dat het wonder was te sien: dit ghedaen, gaft al Giotto treckt een rondt, in plaetse van teyckenen. grenickende den Hovelingh, segghende: siet daer de teyckeninge. Waer op hy, als die bespot meende te wesen, antwoorde: heb ick
gheen ander teyckeninghe te hebben als dese? T'is meer als genoech, seyde Giotto. latet met den anderen den Paus sien: ghy meucht sien oft ghekent sal wesen. Hy vertrock, hoewel qualijck te vreden. Doe onder ander teyckeningen dit voor den Paus quam, en hem gheseyt wert, in wat voeghen, sonder passer, en den arem te versetten, dit rondt van Giotto ghemaeckt was, heeft den Paus, en veel verstandighe Hovelingen, verstaen, dat Giotto alle d'ander Schilders van zijnen tijdt in excellentie te boven gingh. Dit nu gheruchtich wordende, isser een spreeckwoort uyt ghewassen, datmen teghen volck van groven deeghe ghebacken gemeenlijc seyde: Ghy zijt veel ronder als de O van Giotto. Den Paus liet hem dan De O van Giotto. te Room comen, hem grootelijcx vereerende, zijn deuchtsaemheyt in der Consten bekennende, liet hem veel dingen maken, die hy seer net en aerdich dede, waerom hy van den Paus seer hooghlijck geloont en bejonstight werdt. Van zijn handt wasser een Marie beeldt op den muer, en doe men namaels den muer timmerende most breken, werdet om zijn consticheyt met grooter moeyten viercant uytghenomen, en elder bewaert. Hy maeckte oock van Mosaick in't voorhof van S. Pieters Kerck dat Schip, datter noch te sien is, een seldsaem constigh werck, van allen goede gheesten ghepresen, so van de
verscheyden actien der Apostelen, mits den Zee-storm, de verheventheyt des
opgeblasen seyls, en de groote ghelijckheyt der glaeskens, oock d'affectie eens
enghelenden Visschers, is alles verwonderlijck. Hy heeft oock te Avignons, met Paus Clemens de vijfste ghetrocken wesende, en elder in Vranckrijck veel wercken ghedaen, van waer hy weder thuys keerde wel vereert en gheloont, Anno 1316. Hier naer doe hy in verscheyden Steden veel schoon wercken hadde ghedaen, werdt hy ontboden te Napels, van Robert den Coningh aldaer, voor welcken hy in S. Claren Cloosters Kerck maeckte veel Historien uyt t'oudt en nieuwe Testament, en uyt den Apocalyps. Men seght, dat hy hier veel Inventien te passe bracht, als oock voorhenen te Ascesi, van zijnen vrient den Poeet Dante. Seer behaeghden den Coning de wercken en
cluchtige cou-
97r
tingen van Giotten, dat hy al veel den tijdt by hem doorbracht met sien schilderen, Giotto, grooter weerden by den Coningh van Napels. en hem te hooren doen zijn genuechlijcke antwoorden, die somtijts soet bijtende, doch altijts veerdigh waren, des hem den Coningh seer lief hadde. Eens seyde den Coningh: Giotto, ick wil u de voorbaerste maken van gantsch Napels. Soo antwoorde Giotto: Ho jae, en daerom ben ick ghelogeert in de Coningh-poort. Een andermael seyde den Coningh: Giotto, waer ick die ghy zijt, nu het soo heet is, soud' ick t'schilderen wat laten berusten. Waer op hy stracx antwoorde: Iae ghewis, waer ick die ghy zijt, ick lietet berusten. Doe hy eens in een sale voor den Coningh schilderde, begheerde den Coningh uyt een bootsicheyt aen hem, dat hy hem zijn Coningrijck soude schilderen. Giotto (soo men seght) schilderde hem eenen Esel, met een Esel-sadel op, en voor zijn voeten een nieuwe Esel-sadel, en daer aen rieckende, scheen den sel daer begeerich nae te wesen: en op elcke sadel lagh een Conings croone, en den scepter. Den Coningh hem vragende, wat sulcke Schildery beteeckende, seyde: Sulcx zijn u Ondersaten, en sulck is u Rijcke: want daghelijcx begeeren sy nieuwe Heeren. In't wederkeeren nae Florencen, maeckte hy veel wercken: oock eenighe Crucifixen, met achter gulden velden: oock binnen Florencen verscheyden wercken: oock Metselrijen, Inventien, en Beeldtsnijdinghe: en werdt in grooter eeren wel gheloont, niet alleen Florensch Burger ghemaeckt: maer oock voorsien met een eeuwige Incomst, van hondert gouden Croonen s'Iaers, Schilder-const in weerden. van de Incomst van der Stadt, t'welck in dien tijdt al veel was. nae dat hy noch verscheyden fraey Inventien, en stucken had
ghedaen, is eyndtlijck uyt dit leven gescheyden, Ao. 1336. daer veel om bedroeft
waren. Hy liet nae veel discipulen: en nae zijn doot veel van zijn cluchticheyt te
vertellen. Van hem is gecomen de clucht van de Vlieghe, die dickwils wort verhaelt: Want men seght, dat hy in zijn Ieught, op de neuse van een figuere, die Cimabue geschildert Historie van de Vlieghe. hadde, een Vliege maeckte, soo natuerlijck, dat zijn Meester op t'werck comende, om zijn werck te vorderen, meer als eenmael met de handt sloegh om wech te jaghen: maer bedrogen zijnde, werdt ten lesten siende, datse gheschildert was. Door den gheleerden Poeet Angelus Politianus was hem dit Graf-schrift ghemaeckt:
Ille ego sum, per quem pictura exincta revixit:
Cui quam recta manus, tam fuit & facilis.
Naturae deerat, nostrae quod defuit arti:
Plus licuit nulli pingere, nec melius.
Miraris turrim egregiam sacro aere sonantem,
Haec quoque de modulo crevit ad astra meo.
Denique sum Iottus, quid opus fuit illa referre?
Hoc nomen longi carminis instar erit.
T'leven van Steffaen, Florentijnsch Schilder.
D'Aenlockende begeerlijckheyt des soeten gewins, en aensmeeckende eere, met
natuerlijcke ghenegentheyt, en liefde tot Const, hebben door oeffeninge tot sulcken perfectie ghebracht Steffaen Florentijnsch Schilder, discipel van Giotto, dat hy niet alleen en voorliep alle die voor zijnen tijdt hun hadden beneerstight in de Const, maer overtrof zijnen Meester so veel, dat hy verdien-
97v
stelijck werde gheacht den besten Schilder van al die oock doe ter tijt waren, ghelijck zijn wercken wel claerlijck betuyghen. Desen schilderde binnen Pisa een Mary-beeldt, in een Kercke, genaemt Campo santo, dat alree beter werck was van teyckeninghe en schilderen, als zijns Meesters: Oock binnen Florencen, in't Clooster van Santo Spirito, drie bogen op't natte calck. In den eersten, de verclaringe Christi op den bergh Tabor, met Moses en Helias: alwaer hy het schijnsel Christi liet dalen op de drie Apostelen, de welcke men met onghemeen en schoon actien in sulcker voeghen in hun lakenen siet ghewonden, dat men can mercken, dat hy met nieuwe ployen en vonkens hem pooghde de naeckten daer onder uytbeeldende oock te toonen: het welck voor henen, oock selfs van Giotto, niet waergenomen was. In een ander history maeckte hy, daer Christus een beseten geneest, een insien van een ghebouw, op de rechte prospective Const, doe ter tijt weynich noch bekent wesende: en dat voerde hy uyt met groot oordeel, en goede Inventie: De colomnen, cornicen, poorten, en vensters, alles wel op de mate, en met goede overeencomste, doch nae de moderne maniere: maer so verscheyden van ander Meesters werck, dat men wel merckte, dat hy de rechte beste maniere daer in hadde. Onder andere hadde hy te wege gebracht, en liet sien een vercortinge van eenen trap, van wonderlijcker Inventie, die namaels in gebouw voeghlijck te passe werdt gebracht. Noch een history maeckte hy, daer Christus d'Apostelen verlost van Schipbraeck, oft verdrencken: daer hy seer constigh uytbeelde het verschricken in de tronien der Apostelen, die van verscheyden Zee-ghedrochten zijn bevreest in sulcken storm: alwaer schijnt dat Petrus spreeckt en seght, Heere helpt ons, wy verdrincken. Dit werck, om de schoonheyt en vloeyentheyt in de lakenen en anders, is gehouden voor t'beste van allen, dat alles so wel zijn werck doet. Onder meer wercken van hem, wasser in een Capelle een val van Lucifer, daer hy liet sien verscheyden vercortinghen van lichamen, armen en beenen. Des hy van den Constenaers den toenaem vercreegh, en geheeten werdt, den aep Aep der Natueren hietmen Steven Florentijnsch Schilder. der Natueren. Meer wercken heeft Steffaen in zijn gheboort-stadt, oock te Milanen, Roomen, en elders gedaen: doch bysonder en uytnemende tot Ascesi, daer hy een Hemelsche glory heeft ghemaeckt, doch niet volmaeckt, mits hy om zijn nootsaken moest keeren tot Florencen: Hier sietmen eenen ringh oft circkel van Santen en Santinnen, met sulcken verscheydenheyt van ouderommen der tronien, oudt, middelbaer, en jongh, datment niet beter ghedaen en soude wenschen. Hier sietmen in die Hemelsche geesten een sulcken soeticheyt van wesen, dat het onmogelijck schijnt, dat het in sulcken tijt van so een Man is ghedaen. Men sieter oock boven dese een deel Enghelen in het schijnsel spelen, met menigerley fraey actituden en toemakingen, en in de handen hebbende verscheyden uytbeeldingen uyt der Godlijcker Schriftueren: Elder in een frijse zijn noch Enghelen, die hebben in hun handen de seven kercken van Asien, uyt den Apocalyps, alles met sulck een aerdighe gratie der welstandicheyt, dat te verwonderen is. Daer wort oock gheseyt, dat hy goet Bouwmeester was. Hy starf in't beghin des Iubile-Iaers, 1350. oudt 49. Iaer. Sijn Graf-schrift is dit:
Stephano Florentino pictori, faciundis imaginibus, ac colorandis figuris, nulli unquam inferiori. Affines moestiss. pos. vix. anno xlix.
Eyndt des levens van Steffaen Florentijn.
98r
T'leven van Pieter Laurati, Schilder van Siena .
T'is jeughlijck voor deuchtsaem fraey gheesten, te beleven, dat sy sien hun wercken binnen en buyten hun Vaderlandt in weerden, geacht, en zy over al begeert, en welcomen te wesen: het welck gheschiedt en gheluckt is met Pieter Laurati, die over al Tuscanen was geroepen, en wel ghesien. Veel fraey wercken zijn van hem te sien, beginnende te Siena, zijn ghebooorten Stadt, daer men haest bemerckte, dat hy Cimabue en Giotten haest te boven soude gaen, alst nae gheschiedde: Want hy een History maeckte, daer Maria jongh in den Tempel de trappen opclimt, verselschapt met Ioachim en Anna, en van den Priester wort ontfangen. Daer by is oock het Houwelijck: de figueren zijn wel toegemaeckt, seer wel ghelakent, en in hun cleederen soo tamelijcken gewonden, datse in de wesens der aensichten toonen een
treffelijckheyt, en in de stellinghe der beelden een seer schoon bevallijcke maniere. Om cort te maken, en veel onnoodichs voorby te gaen: soo heeft hy tot Aretso ghemaeckt een Marien Hemelvaert op't natte kalck, onder met groote Apostelen vier ellen hoogh: maer t'bysonderste en t'beste werck, dat is in't welfsel, daer de Engelen om de Maria in eenen ringh, met een vrolijcke beweginge dansen, en schijnen te singen: daer sietmen geschildert een gewisse Engelsche en Godlijcke vreuchde: Daer toe had hy ghemaeckt de ooghen der Engelen, die op Musijck instrumenten spelen, al verheven, en opmerckich naer eenen anderen Choor Engelen, die haer op voeren ten Hemel, alle schoon actien doende: een werck, dat hem veel ander dingen veroorsaecte te maken. Hy heeft zijn wercken meest ghedaen, ontrent het Iaer ons Heeren 1350.
Het leven van Bonamico Buffalmacco, Schilder van Florencen.
Wonderlijcke verscheydentheden der Natueren sietmen in den Menschen, ghelijck als van Moeders lijf hun aengeboren wesende, sommighe tot verdriet van daer sy mede omgaen, sommige tot yeghelijcx vermaken en tijtverdrijf: Van welcken
vrolijcken aerdt een was, desen Florentijnschen Schilder, Bonamico Buffalmacco,
discipel van Andries Tafi. En ghelijck hy boerdigh was, oock vrient van Bruno en
Calandrino. Schilders, die seer genuechlijck waren, zijn verscheyden cluchten, door den vermaerden Poeet Ioannem Boccatium, van hun beschreven. Om nu te verhalen van zijn jonckheyt aen: Buffalmacco, woonende met Andries zijnen Meester, werdt in de lange wintersche Buffalmacco belet sijnen eester het vroegh opstaen. nachten altijt voor den daghe opgheweckt met ander knechten om te wercken: Bonamico
verdroot dit opstaen in't beste van zijn slaep, en docht middel, om zijn Meester dat vroegh opstaen te beletten, het welck geschiedde: want hy creegh by een dertich beestgens, gelijck die wy Torren heeten, en wat connen draghen: dese vestighde hy elck een cleen keersken op den rugghe, en stackse al een by een door een splete oft gerre van der deure met dese ontsteken keerskens, recht op den tijdt, dat zijn Meester was ghewoon hem op te wecken. Den Meester dese lichtgens siende, begon vol vreesen te beven, en oudt wesende, door verschricktheyt hem Gode te bevelen met zijn ghebedekens en Psalmen, en zijn hooft met den dekens bedeckende, hadde gheen sinnen om Buffalmacco te wecken: maer lagh soo al bevende tot den claren dagh. Smorgens vraeghde hy Buffalmacco, of hy niet en hadde ghesien een duysent Duyvelen, gelijck als hy: die antwoorde, Neen: want hy hadde gheslapen, en d'oo/
98v
ghen toegehouden, en was verwondert, dat hy niet was opgeroepen geweest.
Opgeroepen, seyde Tafo: ick heb ander dinghen in't hooft gehadt, als te schilderen, en ben gantsch bedacht, te gaen woonen in een ander huys. Den volghenden nacht, alhoewel Buffalmaccus maer drie lichtkens in zijn Meesters camer en bestelde, en conde evenwel, siende die weynich Duyvels, bin den nacht van vreesen niet slapen. Ten was soo haest gheen dagh, hy en trock uyt dat huys, om niet weder daer in te
comen, en men hadde genoech te doen om hem te stellen. Doe haelde Bonamico den Pastoor om hem te beraden: soo sprekende van desen handel, seyde Buffalmacco, Ick heb oyt gehoort, dat de Duyvelen de meeste vyanden zijn van Godt, waerom sy oock (acht ick) zijn der Schilders meeste tegenpartijen: want boven dat wyse altijt soo leelijck schilderen, soo gaen wy, dat noch ergher is, end' en schilderen met, als Santen en Santinnen in de Kercken, waer mede wy te spijte der Duyvelen, den
Menschen meer en meer devotigh maken, oft beter, waerom de Duyvels op ons
vergramt, als die meerder macht hebben by nacht als by daghe, comen en maken ons elck een spel, en noch ergher sullen, ten zy dat wy dit nacht-wercken naelaten. Dit conde hy met soo veel woorden eenen schijn gheven, dat het van mijn Heer den
Priester werdt bevestight. Soo dat Tafo achterweghe liet het opstaen des nachts, en de Duyvels met lichtkens te gaen achter de Camer. maer Tafo, door de giericheyt ghedreven, weynigh maenden daer naer, en de vreese schier al vergheten hebbende, begon weder het nacht-wercken, en Buffalmacco op te wecken, oock begonden stracx dese Torren met den lichtkens te gaen achter de camer: soo dat Tafo ghenootsaeckt werdt, het nachtwercken gantsch te laten berusten, hier toe oock van den Priester ernstelijck gheraden wesende. Soo dat dese sake openbaer wordende, de ghewoonte by alle Schilders van der Stadt, van by nachte te wercken, af gingh. Doe nu
Buffalmacco genoech gheleert hadde, en dat hy op zijn selven aenving te wercken, als die genoech te doen creegh, soo had hy een huys om woonen en wercken, neffens eenen Wollewever, ghenaemt Capodoca, wiens Wijf ghemeenlijck moest opstaen, als Buffalmacco moede ghewrocht gingh slapen, en haer wollewiel stondt vast by
Buffalmaccons bedde: alwaer sy den nacht over spinnende, met dat gerucht den
slaeplievenden Schilder wacker hiel. Hier hadde Buffalmacco eer langh weder een nieu remedie bedacht: want hy sagh van in Buffalmacco belet sijn Buer-wijf t'vroegh opstaen. zijn huys door een splete recht op den heert door den muer, al wat zijn
Buerwijf maeckte, soo nam hy een doorgheboort riet, waer mede hy (als het Wijf
den pot opgehangen hadde, en den rugghe ghekeert was) door de splete so veel sout blies in den pot, als hy mocht: soo dat Capodoca, als hem potagie oft vleesch voorgeset was, en conde noch eten, noch proeven, dat het so sout was: een oft twee reysen gingh dat soo met kijven voorby: maer dit soutten altijts duerende, heefter de arme Vrouwe wel en bet om gheslagen. Een andermael de Vrouwe gheslagen zijnde, haer seer ontschuldigende, werdt hy te meer vergramt, en te harder slaende, soo dat de gebuyren door des Vrouwen gecrijsch in huys zijn ghecomen, en onder ander Buffalmacco, den welcken hoorende Capodoca zijn Wijf beschuldigen, en t'Wijf haer onschult doen, seyde: Magher, ghy moest reden ghebruycken: ghy claeght, dat u ghecoocksel noen en avont versouten is: en my verwondert, dat u Vrouwe yet can doen dat dooght: ick en weet niet, hoe sy by dage can op haer voeten staen, dewijle sy den nacht
99r
over is doende aen haer spinnewiel, en qualijck een ure bin den nacht slaept: laetse niet meer te middernacht opstaen, en laetse slapen soo't behoort, sy sal by dage beter weten wat sy maeckt en sy en sal so niet versoutten: so wel wist hy't te segghen, dat hem elck ghelijck gaf, en Capodoca beloofde, en dede also: van doe voort was de pottagie-pot altijt matelijck ghesouten, tot dat haer Man haer weder uyt giericheyt vroegh dede spinnen, soo dat hy't moest naelaten, soo dat Buffalmacco mocht slapen nae zijnen lust. Sijn eerste schildery, daer hy hem wel in droegh, was in een Kerck van Nonnen, nu al vergaen: daer hadde hy gheschildert t'leven Christi, maer bysonder seer aerdich de Kinderdoodinge Herodis, daer d'affecten der moorders, en der Moeders en Voesters, met weer-bieden bijtende en crabbende, en de droefheyt der vertsaechder Vrouwen wel uytgebeeldt was. Dit werck doende, dede weder wat belachelijcks: want hy niet al te moy ghecleedt wesende, meenden de Nonnekens, hy waer den knecht, en vraeghden, waerom den Meester niet self en quam wercken: doe gingh hy met stoelen en andersins eenen Meester maken, omhangen met Buffalmacco doet een clucht by Nonnekens. eenen moyen mantel, en een mutse boven op eenen waterpot, en liet hem soo sitten schilderen, end' en quam self niet in lange te werck. De Nonnekens belust om sien wat den Meester maeckte, saghen sulck een statigh Meester door een splete van het omhangsel, datse niet en dorsten kijcken: maer s'nachts comende, sagen dat het een gemaeckt schuw was: daerom seer gelachen worde, en Buffalmacco werdt ghebeden zijn werck te vervolghen. Elder maeckte hy noch op den natten kalck de vier Patriarchen, en de vier Evangelisten, alles met fraey actituden, bysonder S. Lucas, den welcken hy heeft ghemaeckt blasende in de pen, op dat sy inckt soude gheven, dat aerdich te sien was. Veel wercken, en oock cluchten, en ghenuechlijcke bootsen zijn van hem ghedaen, te langh om vertellen. Doch den meesten Cluchtenaer wesende van de Weerelt, werdt hem een clucht van een Dier gedaen, tot Aretso, in een Kerck voor den Bisschop werckende: alwaer des Bisschops aep oft Meercatte, hem daghelijcx siende wercken, en zijn verwe toemaken, met goet opmerck, is eens op eenen Sondagh op de steygeringhe geclommen, en beschilderde het werck Buffalmacco geschie een clucht van eenen aep. van Buffalmacco, van boven neder, in tronien, en over al. S'anderdaegs siende den Meester zijn dinghen also becladt, was seer verwondert, en claeghdet den Bisschop, meenende dat het eenigh Schilder binnen Aretso had uyt nijdicheyt ghedaen. Den Bisschop trooste hem, weder te verhelpen dat verdorven was, en met den wercke voort te varen: hy soude ses knechten wel ghewapent heymelijck bestellen, die loeren souden, als hy niet en wrocht, wie hem dat ghedaen, oft wederom doen soude: soo gheschiedet. En soo sy de wacht hielden, sagen sy den aep de steygeringe opclimmen, en de verwen vermengen, en schilderen als hy te vooren gedaen hadde, en riepen Buffalmacco, te comen sien den nieuwen Meester, soo dat sy hun schier t'eynden adem loegen. Eens had hy voor eenen Boer gemaeckt een Mary-beeldt op't natte kalck: en gedaen, en drooge wesende, woude hem den Boer niet betalen: des gingh hy, en schilderde met water en verwe in plaetse van het kindeken een Beer-jong: waerom den Boer heel bedroeft, den Schilder ging bidden, dat uyt te doen, en weder het kindeken te maken, hy wilde hem geern betalen. Buffalmacco gingh, en nam een sponsie, en waschtet Beer-jong uyt, toondet daer naer den Boer, die hem doe willigh betaelde. Bruno, een Schilder, daer hy seer ghemeen mede
99v
was, beclaeghde hem, dat zijn figueren geen levendige actien en hadden, als de zijne: des Buffalmacco hem in't hooft bracht, dat hyse niet alleen soude levendigh maken, maer sprekende, gelijck hy ghesien hadde aen de figueren van Cimabue, te weten, met letters, die uyt den mondt souden comen met eenige woorden, die sy spreken
souden. Dit behaeghde Bruno, en t'ghemeen volcxken seer wel: en dit, dat maer so eenen Cluchtenaer uyt spotterije opgebracht en heeft, behaeght noch dickwils eenige slechte Menschen, als oft yet bysonders waer. In summa, Buffalmacco, als hy widle vlijt doen, en op zijn dinghen passen, dede hy dingen die weerdigh te sien waren. En dit is t'Aenmercken in die oude Meesters, dat sy veel seldtsaem cleedingen en
toemaecksels nae den ouden tijt maeckten, die somtijts te passe ghebrocht wesende, den ordinantien een schoon vercieringhe gheven. Hy starf, en was begraven, Anno 1340.
Het leven van Ambrosius Lorentzetti, Schilder van Siena.
Ghelijck als ongetwijffelt de Constenaers van edelen gheeste grootlijck zijn
ghehouden, dancbaer te wesen der Natueren, desgelijcx zijn wy ooc, oft meer, hun schuldenaers: terwijle wy sien hun fraeye wercken, ons veelsins nut en bevallijck, met welcke sy de Weerelt vercieren, en hun selven toevoeghen eere, fame, en
rijckdom, alsoo dat oock gheschiet is desen Ambrosio Lorentzetti, Sieneesche Schilder. Desen hadde veel aendachticheyt en gratie in zijn Historien te ordineren. Hy was d'eerste, die tempeest, en reghen, en dergelijcke Tempeest en reghen by den Modernen eerst uytgebeelt by wien. dingen wist uyt te beelden. In Eyverwe en op't natte kalc was hy goet Meester: veel wercken heeft hy gedaen: was oock wel gheleert: hiel hem seer statich en matich, en in alles verduldich: geleeck beter een Edelman oft
Philosooph, als een Constenaer. Hy was oock in de regeringhe der Stadt
voortghetrocken, en ghebesight. Starf t'zijnen 83. Iaren.
Het leven van Pieter Cavallini, Roomsch Schilder.
Doe het oudt vermaert Roome veel Eeuwen berooft hadde geweest van geleertheyt, wapen-roem, en alle goede Consten, soo is in haer gheboren gheweest Pieter Cavallini, welcken doe Giotto (die de Schilder-const ghenoech het leven hergheven hadde) daer ghecomen was, is zijn Discipel gheworden, heeft met hem veel wercken ghedaen, oock helpen maken die History met het Schip van Mosaick, in den voorhof van S. Pieters, oock veel wercken op sich selven, te lang om verhalen: maer dat meest aenmercklijck is, is tot Alcesi, daer hy een Crucifix maeckte, daer men siet veel verscheyden Volck te Peerde, met veelderley tuygh van wapenen, en cleedinghe van veel vreemde Natien: oock Enghelen in de locht, die op de vlogelen rusten, met veelderley actien, schreyende, en droefheyt bewijsende, eenighe de handen
wringhende, oft druckende de borst cruyswijs, en dergelijcke gesten, en alle dese
van den middel nederwaert zijn verandert in locht: Dit is soo wel ghewrocht in zijn
nat kalck, en soo schoon ghebleven, al haddet al op eenen dagh ghedaen gheweest. Eenighe willen segghen, dat hy oock wel gewrocht heeft van ronde Beelden, en dat van zijnder handt is het Crucifix buyten Room in S. Pauli Kerck, t'welck men seght Ao. 1370. tot S. Brigitta soude hebben ghesproken. Hy was oock ghehouden voor
eenen Sant, soo devotich van leven wesende. Hy over/
100r
leedt t'zijnen 85. Iaren, van pijn in de huepen: zijn wercken waren meest Ao. 1364. Was begraven tot S. Pauwels buyten Room, met dit Graf-schrift.
Quantum Romanae Petrus decus addidit urbi Pictura, tantum dat decus ipse polo.
T'leven van Simon van Siena, Schilder.
Wel is waer, dat sy gheluckich worden gheacht, die van de Natuere aengheleydt zijn tot sulcke Const, die hun tot nut en welvaren brengt, en maecktse wel ghesien en bemint by groot en cleen: maer de Menschen hebben dese meeninghe, datse bysonder noch gheluckigher zijn, die een eeuwighe faem naelaten in yeghelijcx mondt, van hun loflijcke wercken, het welck alderbest can te weghe ghebracht zijn, als vermaerde Poeten yemants naem Vermaerde Poëten connen yemants naen onsterflijcken. in hun gheschriften stellen, daer sy vaster blijven als in harde Porphyren met Diamanten ghesneden. Dit geluck hadde Simon van Siena, welcken levende ten tijde van den ghelauwerden Poeet Fransoys Petrarca, diens vriendinne Laura hy conterfeytte, en was van hem daerom zijnen naem in zijn versen plaetse ghegheven, tot onsterflijcke ghedachtenisse. Simon en was den alderbesten niet in Const van teyckenen, maer van natueren vielen hem veel inventien by, veel en seer wel dede hy nae t'leven: en
maeckte seer veel wercken buyten en binnen s'landts. Starf Ao. 1345. oudt 60. Iaren. Op zijn graf was dit schrift ghestelt:
Simoni Memmio pictorum omnium, omnis aetatis celeberrimo. Vixit An. lx. Mens. 2. dies 3.
T'leven van Taddeus Gaddi, Florentijnsch Schilder.
Wisselijck is het een goede en lovelijcke sake, dat deuchtsame Const mildelijck
worde gheloont, en hare gebruyckers bemint en gheeert, want anders souden veel
Edel gheesten slaperich blijven, die nu hier door gheprickelt, in hun ghemoet
opgheweckt, wacker en vlijtich zijn, om tot volmaecktheyt in soo deuchtsaem
oeffeninghe te gheraken, daer dickmael hun en hun Vaderlandt nut en eere van mach comen, en hun naecomers tot eenigen goeden graedt: Alsoot ghebeurt is met Taddeo Gaddi, en zijn nacomelingen. Welcken Taddeus was den Sone van Gaddo Gaddi,
en nae zijns Vaders doot, discipel van Giotto, 24. Iaer lang, den welcken hy eenichsins passeerde in't coloreren. Hy maeckte een History van S. Niclaes, alwaer hy uytbeeldede een gheturbeerde Zee door eenen storm, daer de Schippers uyt een Schip, om te verlichten, de packen der comenschap over boort werpen, t'welc grooten lof wert ghegheven, en hem groot voordeel was, door ander wercken, die daerom hem waren doen maken. In zijn dinghen beelde hy beter uyt d'affecten oft
gheneghentheden, Affecten uytbeeldinge verciert seer t'werc, en vereert den Schilder. als blijschap, droefheyt, en derghelijcke, t'welck een dinghen doet welstaen, en den
Schilder altijdt grooten lof toelangt. Sijn Vader-stadt Florencen dede hy groot
voordeel, met de oude brugghet'ordineren verwelst, daer op elcke sijde staen 22. winckels, daer Iaerlijcx af comen van huyr acht hondert gouden Croonen, welcke brugghe sindert niet is van den grooten waterganck verdorven, ghelijck wel ander zijn gheweest. Noch een seer groote brugghe ordineerde hy van der Triniteyt, die met der Deluvie Ao. 1557. den 13. September verdorven is. Hy schilderde in een raedthuys, en maeckter de
100v
ses raedts-heeren met Poetelijcke versieringhe, de welcke staen toe en sien, hoe de waerheyt, die over het naecte met een dunne doeck overtogen is, de logen de tonghe uyt treckt, welcke met swart becleedt is, daer by desen sin gheschreven.
De waerheyt reyn doet nae t'bevel Van t'heylich recht, om straffen snel Misdaet: en treckt met groot vermoghen Tongh' uyt de mondt der valscher loghen,
In Aretso maeckte hy een Crucifix, daer veel Peerden in waren, en de moordenaers gecruyst, welck seer ghepresen wordt, om de seldtsaemheyt der verscheyden actien van sommighe, die aen oorden trecken, de sponsie toelangen, den Ridder de sijde
opent, bysonder de Krijchsknechten spelende om t'cleedt, in welcker tronien men
siet de hope en vreese in't werpen der dobbelsteenen: alwaer eenen staet in een
ongemackelijcke postuere, verwachtende zijn beurte om werpen, schijnende soo
begheerich, dat hy zijn onghmack vergheet: een ander treckt zijn wijnbrouwen in,
en sit vast met open ooghen en mondt toesiende, als vreesende bedrogh, toonende voor wie dit siet een begheerte om te winnen: eenen derden, die schijnt met schuddenden aerme de dobbelsteenen te willen werpen. In een plaetse, ten halven van den wercke, door begheerte van eenen Prioor, nam hy in zijn gheselschap te wercken, Simon Memmi, die een mede discipel met hem was gheweest by Giotto, en altijdts goede vrienden, welcker vrientschap was eenvuldich, en sonder dobbel schorsse, als edel Edel gheesten behoorden in liefden verbonden te wesen. gheesten behooren in liefden verbonden te wesen: dese deelden het werck, en elck was begeerich eens anders eere, als zijn selfs. Hy schilderde op eenen muer eens de seven vry Consten, elck met sulcken figuere als behoort: Grammatica leerende een kindt, heeft onder haer sittende Donatum een schrijver: voorts elck soo een Beeldt van haer conditie. Elder waren de seven Deuchden, oock met hun toeghedane bygevoeght. Oock maecte hy de vier Cardinale Deuchden, en de dry Theologische, met meer ontallijcke bediedenissen. Hy liet maken nae Giotto zijns Meesters teyckeninghe den Thoren van S. Maria del Fiore. Hy was seer vast en veerdich n zijn teyckeninghe: heeft binnen zijn leven veel wercken ghedaen: en ghecomen tot zijn 50. Iaren, is van een strenghe Cortse ghestorven, Anno 1350. Sijn Graf-schrift is dit:
Hoc uno dici poterat Florentia felix Vivente: at certa est non potuisse mori.
T'leven van Andries Orgagna, Florentijnsch Schilder, Beeldt-snijder, Bouwmeester, en Poeet.
Onder Edel gheesten is dit veel tijdt ghemeen, dat die in een dinghen bequaem is te leeren, wel oock is in meer, bysonder alst yet is, dat malcander niet onghelijck, maer als uyt een Fonteyne vloeyende is, ghelijckt gheschiet is met Andries Orgagna
Florentijn, welcken was Schilder, Beeldtsnijder, Bouwmeester en Poeet. Sijn eerste leeringhe in zijn jeucht was Beeldtsnijden, van welck de Natuere hem ooc aenleydde tot de Const van teyckenen, want hy begheerich was tot veel inventien der Historien.
Doch om niet alle dinghen, die hy seer veel in dry Professien dede, te verhalen, sal alleen de weerdighste t'Aenmercken, aenroeren. Eerstlijck maeckte hy een History binnen Pisa, daer hy alderley staten der Weereltscher Heeren figureerde, toeghedaen
101r
wesende den lusten deser Weerelt: Dese maeckte hy sittende in een schoon Aerdighe versieringe eender sinrijcke Historie, door Andries Organi. bloeyende beemdt, en in de schaduw van schoon Oraengieboomen, op welcker tacken zijn eenighe Liefden, welcke oock vlichelen over de hoofden eenigher Iongvrouwen van dien tijden, al
nae t'leven ghedaen wesende, en maken de maniere te schieten nae een deel edel
Heeren, die staen en sien en hooren dansen en spelen, en amoreuse gesten bedrijven, hier waren veel Heeren oock van dien tijden nae t'leven ghedaen: eyndlijck, hy maeckte hier alle de ghenuechten der Weerelt, met sulcken vlijt als hy best mocht. Op d'ander sijde der Historien, maeckte hy op harde rootse al Volck, dat de Weerelt ontvloden, daer in penitentie, Eremijten wesende, Godt dient, verscheyden actien doende, met levendighe affecten: d'een leeft met grooten vlijt, oft bidt met grooter innicheyt en aendacht, oft arbeydt om den cost te winnen. Onder ander sietmen eenen Eremijt, die een Geyte melckt, so aerdich gedaen, alst moghelijck is. Beneden is eenen S. Macharis, welcken dry Coninghen (die der jacht met hun Vrouwen, en met grooten pracht rijden) toont d'ellendicheyt der Menschen, en laetse sien in een graf ligghende drie doode Coningen, die schier verrot zijn. Dese worden aengesien in verscheyden verwonderige actien van den levende Coningen, welcker tronien schijnen te bedencken, wat hun oock toecomende is: en van dees drie Coninghen te Peerde, was een nae t'leven, stoppende de neus voor den stanck der dooden. In't midden deser Historie vlieght de Doot in de locht, in't swart ghecleedt, hebbende een seysen in de handt, toonende beneden in den grondt verscheyden dooden, van allerhande volck, rijck, arm, creupel, en wel op hun leden, van allen ouderdom, en kunne oft sexie. Veel sulcke bediedtsels, met schriften by, heeft hy ghedaen. Somtijts eenighe
Oordeelen, daer de verdoemde bewijsen seer groote droefheyt, als sy van de quade Orgagni schilderde sijn vrienden in den Hemel, en sijn vyanden in de Helle. Engelen zijn ghetrocken nae de verdoemenis. Sijn vrienden schilderde hy in den Hemel, ander in de Helle, te weten, die hem yet misdaen hadden, als oock yemandt van der Iustitie, en Notaris, die hem ghequelt hadden: oock eenen seer vermaerden Toovenaer van dien tijdt, gheheeten Ceccho du Ascoli, en meer ander dinghen. Hy starf t'zijnen
tsestich Iaren, Anno 1389.
T'leven van Tomas, toegenaemt Giottino, Florentijnsch Schilder.
Wanneer onder ander Consten, de ghene die uyt der Teycken-const ontstaen, worden van den Constenaers gheoeffent om strijdt, oft om te best: sonder twijffel, de goede gheesten met vlijtich ondersoecken baren, en brengen daghelijcx nieuwe fraey dingen in't licht, tot vermakinge, en voldoeninge der verscheyden ghesintheden, oft apetijten der Menschen. En om te spreken van t'schilderen, eenige makende welgeschaduwde en overschaduwde ongewoon dingen, doen in't verdonckeren claerlijck blijcken
hunnen gheest en verstandt: Ander, werckende veel soeter en delicater, meenen also den aenschouwer behaeghlijcker te wesen: Ander, hun verwen vlack legghende, en wel verwerckende, het licht en de verdiepinge der figueren op hun plaetsen sekerlijck ghevende, verdienen grooten lof, toonende met groote behendicheyt des gheests
t'beloop huns begrijps en verstants: ghelijck met een soete maniere altijts in zijn
wercken ghedaen heeft Tomas Giottino, welcken gheboren Ao. 1324. nae dat hy met Steffaen zijn Vader had aenghevangen te leeren de beginselen der Const van schilderen, nam vooren, te willen naevolghen de handelinghe van
101v
Giotto, t'welck hem eyndelijck wel gheluckte: want by Giotto leerende, vercreegh een beter manier van wercken als zijn Meester, en oock den toenaem Giottino, die hem noyt ontviel: hy werdt oock van velen miswaent, den soon van Giotto. Hy was seer vlijtigh en lieflijck van wercken, hoewel men niet veel van hem meer en siet. De selve wercken, die in wesen zijn, met een goede maniere ghedaen, om dieswille dat de lakens, hayr, baerden, en ander dingen, zijn soo vloeyende, glat en aerdigh, datmen seggen magh, dat hy de stucken der welstandicheyt onser Consten, eerst ten rechten versamelt en vereenight heeft. Onder ander veel wercken maeckte hy een stuck, tot verachtinghe van eenen Hertogh van Athenen, met zijnen aenhangh: Den Hertogh maeckte hy om Gheen schimp te schilderen op Heeren.t'hooft een deel
Gieren en Roofvogels, een dingen (mijns achtens) de Const tot oneere, daer yeder hem voor te wachten heeft, latende Princen, die Godt verordineert heeft Princen en Heeren, in hun weerde blijven. Een Tafel van Eyverwe maeckte hy, en daer in eenen dooden Christum, met schreyende Marien, verselt met Nicodemus, en ander figueren, die alle met soeter actitude dese doot beclaghen en beweenen, met verscheyden
beweginghe der handen: oock in d'Aensichten is bewijslijck te sien, de bitter droefheyt die sy hebben, dat onse zonden soo dier hebben moeten betaelt wesen: een sake hooghlijck te verwonderen: niet alleen, dat hy met zijnen gheest soo hooge inbeeldinge doorgegront heeft: maer dat hy't met den Pinceel soo levendich voor ooghen conde stellen. En is t'Aenmercken dit, niet alleen d'Inventie, oft den sin der uytbeeldinge: Affecten constich uytgebeelt, door Giottino. maer dat desen Constenaer, in de
weenende tronien, al ist dat de trecken der wijnbrauwen, oock in ooghen, neus en
mondt, crom loopen, de schoonheyt en vriendelijckheyt, die in't schreyen dickwils verdorven wort, noch in gheheel blijven: waer in lichtelijck dolen soude, die der Const niet wel en is ervaren: doch Giottino, mits hy meer nae eere als ghewin
begeerigh was, en meer een ander als sich selven te behagen socht, was vlijtigh, en in alles aendachtigh. Desen dan weynich lettende op t'gemack zijns levens, veel moeyten hem onderwerpende, starf van teeringhe, t'zijnen 32. Iaren.
T'leven van Lippo, Florentijnsch Schilder.
Altijts in verscheyden Consten, t'zy Metselrije, Poesie, oft Schilderije, is gheweest, en sal wesen d'Inventie de rechte Moeder van alle uytnemende wercken, die fraey gheesten te weghe brengen. Dese sonderlinge gratie der Natueren, is te deele geworden
en toegevallen Lippo Florentijnsch Schilder, geboren Ao. 1354. welcken, alhoewel hy hem begaf tot de Schilder-const ghenoech spade, heeft nochtans haest rijpe vruchten daer in voortghebracht, met schoon Inventien, in't t'samen voegen der Historien, en vroylijck in't coloreren: bysonder was hy d'eerste, die begon, de oude ghesette maniere verlatende, met zijn beelden te spelen, en der Schilders slaperighe sware sinnen te Dello begon eerst onder Moderne de Musculen t'onderscheyden. wackeren. Ick gae willens voorby eenighe Namen der Schilders, en hun wercken, soo wel die voor als nae hem gheweest zijn, om dies wille datter niet bysonders van te segghen is. Dan wil alleen dit weynigh verhalen, van noch eenen Florentijnschen Schilder, geheeten Dello, den welcken van den Coningh in Spaengien was Ridder
ghemaeckt, om zijn const wille, hoewel hy den besten Meester niet en was in
teyckeninge: maer was wel d'eerste, die met goet oordeel begon t'onderscheyden de musculen der naeckte lichamen. Nu weder/
102r
keerende tot Lippo: zijn wercken waren ontrent den Iare 1410. En wesende een Man, die liever twist als vrede hadde, en geern pleytede, werdt van een zijn partije, dien hy veel smadelijcke woorden gheseyt hadde voor der Cooplieden recht, op eenen avondt in de borst ghesteken, dat hy starf.
Het leven van Masaccio, van het Casteel S. Ian te Valdarno, Schilder.
Dat de Const van wel schilderen, so veel belangt haer volcomen cracht, bestaet in't gheheele, in't uytbeelden der Natuerlijcke en levendighe sienlijcke dinghen, heeft aendachtlijck, met goeden ghelucke wel waerghenomen Masaccio Schilder, wiens gheboort-plaetse was een Casteel, gheheeten S. Ian te Valdarno. Hy was een Mensch van jongs seer eyghen, volck schouwich, en gheheel inhuysich: als den ghenen die gantsch zijnen sin en ghemoedt hadde alleen ghevestight aen de Schilder-const, soo dat hy weynich acht op hem selven, en noch min hadde op ander. Hy was niet
becommert in de dingen der Weerelt, noch selfs op zijn cleedinghe: Iae oock niet
ghewent zijn ghelt in te manen van zijn schuldenaren, hy en wasser uyt grooten noot toe ghedrongen: en om dat hy soo stoffich was, wert hy, die Tomas hiet, ghenoemt van elcken Masaccio, welck soo veel als sloeffuyn oft sloeffaert wil gheseyt zijn: Doch was hy niet quaet-Aerdich: maer soo bereet yeder lief en vriendtschap te doen, als men begheeren mocht. Met een stadich aenhouden leerende, quam hy tot sulcken volcomenheyt, dat hy wel van d'eerste was, die in de Schilder-const Schilder-constseer verbetert door Masaccio, welcken schier wel mocht van nieus den vinder der selver heeten. wech ghenomen heeft de mismaecktheyt, hardicheyt, en confusige swaricheyt der selver, en voortghebracht heeft een onghemeen schoon actitude, bewegentheyt, cloeckicheyt, en een seker aerdighe verheffinghe, seer eygentlijck met het leven, oft natuerlijcke over een comende: t'welck voor hem soo gheen ander Schilder gedaen en hadde: noch gheen en hadde noch soo wel met goeden oordeele ghelet op de
vercortinghe der leden van alderley ghesichten. Sijn dingen schilderde hy alles seer vloeyende, en met goede overeencominge, en versellinghe, in de verwen der Lakenen neffens, tronien en naeckten, welcke Lakenen hy geern maeckte met weynich ployen, en vlack, ghelijck veel in't leven te sien is, het welck alles is gheweest seer nut den Constenaers en de Const: want hy schier wel mocht den vinder daer van heeten: om dat de dinghen voor zijnen tijdt van ander ghedaen, wel mochten gheschildert, en de zijne levendich zijn ghenoemt. Hy socht seer nae te volgen in zijn stelsel der figueren de voetstappen van eenen Philips en Donaet, Beeldtsnijders, so dat door stadich
ondersoecken hy tot sulcken veerdicheyt quam, so in't trecken, als in zijn schilderen, dat zijn wercken moghen in verghelijckinghe plaetse houden, neffens alle teyckeninghe, en coloreringhe van desen tijdt. Hy was seer constigh oock in Prospective, sochte meer als ander Meesters de naeckten en de vercortinghe Masaccio begon den standen eenen welstant te geven. der selver te maken, en in alles had hy een natuerlijcke veerdicheyt. De Beelden om hoogh staende, maeckte hy van onder op te sien: en alsoomen voor zijnen tijdt ghewoon was, den staenden Beelden ghelijcklijck te'planten op beyde voeten, was hy d'eerste, die soo een been oft voet liet spelende verschieten, latende t'Beeldt uytswancken: veel schoon wercken heeft hy naghelaten. Onder ander maeckte hy daer S. Pieter den chijns-penningh uyt den Visch neemt, en daer hy den Tol betaelt, daer men mocht sien de groote begheerte in't ghelt telen in den ontfangher, als belust nae t'ghelt wesende. Voorts een
102v
Historie, daer S. Pieter doopt, maeckte hy eenen naeckten, den welcken puerlijck
van coude scheen te beven, die seer ghepresen worde, gelijck al zijn ander dinghen, als die de schoon maniere van desen tijdt eerst voort heeft ghebracht en ghebaert. End' in teecken van desen, hebben alle fraey edel gheesten nae zijn dinghen
ghepractiseert, soo Schilders als Beelt-snijders, als Broer Ian van Ficsole, Broer
Philips, Philippino, Alesso Baldovinetti, Andries del Castagno, Andries van Verrochio, Domenicus del Grillandaio, Sandro di Botticello, Lionard da Vinci, Pieter van Perusa oft Perugino, Broer Bartolomeus van Sinte Marcus, Mariotto Albertinelli, Iae den wonderlijcken Michel Angelus Bonarotti, Raphel d'Vrbijn, en meer ander, als Andreas del Sarto, Rosso, en dergelijcke, en dit al meest in de Capelle van Brancacci tot
Florencen, daer d'History van S. Pieter van hem is. Summa, de dingen van Masaccio zijn altijt gehouden gheweest, als oock noch, in grooter weerden. En men acht, dat hy in der Const noch beter vrucht soude hebben voortgebracht, had hem de Doot niet wech ghenomen t'zijnen 26. Iaren, in den lenten zijns ouderdoms, en so onversiens,
datmen achtede, meer van vergift, als andersins. Hy was begraven Ao. 1443. nae zijn doot worden dese Graf-schriften t'zijner eerlijcker gedachten ghemaeckt:
Pinsi, & la mia pittura al ver fu pari;
L'attegiai, l'auvivai, le diedi il moto;
Le diedi affetto, insegni il Buonarotto.
A tutti gli altri; & da me solo impari.
Door Annibal Caro.
(Dat is)
Mijn schildery ghelijck was t'leven, haer vermeerd' ick; Ick gaffe roeringh', aerdt, beweghende ghemoedt:
Den grooten Bonarot toond' ick haer wesen soet.
Ick leerde d'ander al, maer van my selven leerd' ick.
Ander Graf-schrift.
Invide sur Lachesis primo sub flore juventae,
Pollice discindis stamina funereo?
Hoc uno occiso innumeros occidis Apelles.
Picturae omnis obit hoc obeunte lepos.
Hoc Sole extincto extinguuntur Sydera cuncta.
Hen decus omne perit, hoc pereunte simul.
Door Fabio Segni.
T'leven van Leon Baptista Alberti, Florentijnsch Schilder, en
Bouwmeester.
Ongetwijffelt is het grootlijcken nut, en voordeel in de Consten, die onder de
teyckeninghe zijn begrepen, dat den oeffenaer der selver zy ervaren in spraken, oft gheleert zy in de goede Letter-const, gelijck als desen Florentijn, Leon Baptista Alberti, die de Latijnsche sprake condigh wesende, tot de Schilder,
Bouwmeester-const, en prospective, hem beghevende, oock anderen nut heeft ghedaen, met soo veel hy verstaen heeft de selve Consten in schrift uyt te strecken, en den aencomenden voor te draghen, soo dat hy wort gheacht beter Schrijver als Schilder; maer was goet Bouwmeester, Cijffermeester, en
103r
Landtmeter. Hy schreef van Architectura thien Boecken in Latijn, die hy in't licht
gaf Ao. 1481. dry Boecken van de Schilder-const, en een Tractaet van hooghten te meten: eenige Boecken van t'Borgerlijcke leven, en meer ander dingen. Hy was van edelen huyse, begevende hem meer tot sulcken staet, en geleertheyt, als tot de Const. Hy was te Room by Paus Nicolaes de vijfde seer ghemeensaem, alwaer veel schoon ghebouwen met zijn ordinantien zijn ghemaeckt. Twee Schilders ben ick voorby
ghegaen, die weerdigher ghenoemt mochten wesen, eenen Pieter della Francesca, van Borgo San Sepolchro: desen Pieter della Francesca was seer inventijf van nachten, en alderley deelen der Schilder-const. was seer inventijf in nachten en duysternissen te schilderen: oock eenighe bataille hadde hy ghemaeckt met veel werck, en daer in uytghebeeldt de vreese, de moedicheyt, de behendicheyt, cracht en ander affecten
des krijchs, daer by allen ommestandt van dooden, ghequetsten, schitterende wapenen, vermenginghe des strijdts, groeppen der Peerden, vluchten, en derghelijcke. Veel Boecken heeft hy oock gheschreven van Arithmetica, en Geometria: was seer constigh oock in prospective, een goet Conterfeyter nae t'leven: en heeft veel wercken gedaen, die uytnemende zijn geacht geweest. Den anderen is, Broer Broer Ian van Fiesole goet Schilder en verlichter. Ian van Fiesole: desen was goed Schilder en verlichter. In zijn geestlijcke Beelden was te sien een seker uytnemende gratie van devotie. Hy starf Anno 1455. oudt 68. Iaren. Om nu te eyndighen het leven van Leon Baptista, hy maeckte noyt yet groots in schildery: doch in t'ghene hy dede, toonde hy ghenoech daer in zijn meeninghe. Hy is gestorven, en heeft grooten lof naegelaten.
Het leven van Broer Philippo Lippi, Florentijnsch Schilder.
Geen sonderlinge ghetuyghnisse en behoeftmen, om te bewijsen, dat de Schilder-const een aensoetende oeffeninge is, om de Ieught aen te verlieven, dat sy oock van alle Natien van volcken, met een soet vermakelijck behaghen wort aenghesien: want dat leert daghelijcx ghenoech d'ervarentheyt: en sulcx sal oock wel waer maken de
vertellinghe des levens van Broer Philips Lippi. Desen was gheboren tot Florencen, een arm kindt, welck t'zijnen twee Iaren was Weese, hebbende Vader noch Moeder, en van zijn Moeye met swaer moeyte opghevoedt tot zijn acht Iaren, werdt ghedaen in't Clooster der Carmelijten, alwaer hy (als die gheen lust tot Letter-const en hadde) werdt te teyckenen in een Capelle, die nieuwelijck was gheschildert van Masaccio: hier toe van natueren ghedreven wesende, vorderde daghelijcx meer als ander
Ionghers, die daer oock quamen hun beginsel nemen, soo datmen sagh en verhopen mocht, dat hy in toecomenden tijdt wonder dinghen doen soude: t'welck gheschiedde: want hy al in zijn groene en onrijpe Iaren soo loflijcke vruchten van wercken
voortbracht, dat het seer seldtsaem om sien was, verscheyden Historien op den natten Kalck makende in't Clooster voornoemt, daer hy als een nieuwelingh hem onthiel, en hiel seer de manier van Masaccio, soo dat eenighe dinghen de selvighe niet
ongelijck te achten en waren. En also hem grooten lof moedigh maeckte, verliet
t'zijnen 17. Iaren de cappe. En also hy hem vondt in La Marca d'Ancona, en hem
begaf met eenighe zijn vrienden in een Schip ter Zee, werden alle t'samen van een roofschip der Barbaren oft Mooren ghevangen, en in Barbarien ghevangen ghebracht, daer sy al slaven worden met ketenen aen de beenen. Hier was Philippo in groot
onghemack den tijt van 18. maenden: maer also hy met zijn Meester gemeensaem
103v
werdt, en hem den lust quam, en ghelegentheyt hadde, conterfeytte hy den selven
ten voeten uyt op eenen witten muer, met een kole uyt het vyer. Dit van Philippo
Lippi, in Barbarijen gevangen, quam los door sijn Const. d'ander slaven gesien, worde den Meester geseyt, daer elck van verwonderde: want men daer van gheen Teycken oft Schilder-const en wist: dit was oorsaeck, dat hy van de keten verlost werdt. Een heerlijcke sake waerlijck voor de Const, dat hy, die met Wetten toeghelaten was,
zijn slave te veroordeelen en dooden, in plaetse van dien, om zijn deuchtsaemheyt vrijheyt verleende: want doe hy daer noch eenighe dinghen van verwe hadde ghedaen, werdt hy met vry gheleyde ghebracht tot Napels. Te Napels maeckte hy een
Altaer-tafel voor den Coningh Alphonsus met Eyverwe. Hier nae quam hem lust,
weder tot Florencen te keeren, alwaer ghecomen wesende, maeckte een ander
Altaer-tafel, welcke grootlijcx behagende Cosimo de Medicis, werdt hem seer
ghemeensaem vriendt, voor welcken hy oock eenighe Tafelen maeckte, waer van
eenige aen den Paus Eugenius de 4e. ghesonden worden: waerom Broer Philips oock in groote ghenade by den Paus ghecomen is. Men seght, dat hy soo seer versot was door onmatelijcke oncuyssche begeerte, dat hy alle wat hy hadde, wel aen
Vrouwe-volck soude hebben verquist: soo dat, als hem dese rasery oft beestlijckheyt in't hooft quam, hy niet en conde wercken. Des Cosimo hem binnen zijnen huyse gesloten heeft op een Camer, op dat zijn werck mocht ghevordert worden: maer doe hy twee dagen dus ghesloten was gheweest, end' hem weder de buyen quamen, sneet de slaeplakens overlang door, maeckter tauwen af, en liet hem op eenen avondt daer mede af door een venster: Soo dat Cosimo hem liet soecken, en werdt nae eenighe daghen weder ghebracht op het werck. Van doe voort liet hem Cosimo vrijheyt hebben te gaen waneer, en waer hy wilde, doe werdt hy beter ghedient als te vooren: want (seyde hy) d'excellentie der seldtsame gheesten, zijn Hemelsche beelden, en geen lastdraghende Vracht-Eselen. Veel wercken, alle seer constigh, en allen Meesters behaeghlijck, heeft hy tot Florencen en elder ghedaen. Tot Prato by Florencen, daer hy vrientschap hadde werckende, werdt hem aenbesteedt van de Nonnen van S. Margriete, het hoogh Altaer Tafel, alwaer werckende, sagh daer een jonghe dochter, eens Florentijnschen Burghers dochter, ghenoemt Fransoys Buti, dese was daer te bewaren, oft om Nonne te worden, en was seer gracelijck en schoone, ghenaemt Lucretia. Hy maeckte soo veel by de Nonnekens, dat hyse ghecreegh.om een
Conterfeytsel te maken in hun werck, tot een Marie-beeldt. Hier door te meer versott, maeckte soo veel, door boden en behendicheden, dat hy de Nonnekens dese dochter afhandigh maecte, en leyddese wech op den dagh datse gingh sien ons Vrouwen
riem, een seer gheeert Relijcke, in dat Casteel wesende: by dese Lucretia hadde Broer Philips eenen soon, ghenaemt oock Philips, die namaels oock ghelijck den Vader werdt een seer constigh en vermaert Schilder. Van Broer Philips zijn tot Prato fraey stucken te sien, in een de Doot van S. Bernard, alwaer ghemaeckt zijn verscheyden Creupelen, die de bare aenroerende ghenesen worden, en bysonder wonderlijc om aen te sien, zijn medebroeders hem beweenende, daer de droefheyt deser seer aerdigh uytghebeeldt is. Daer sietmen in deser Monicken cappen wonder schoon ployen, die seer goede teyckeninge hebben, oock alles met zijn constighe handt wel ghecoloreert, ghestelt, en gheproportioneert. In een ander plaetse, in t'voornoemde Casteel, maeckte hy noch een schoon werck,
104r
daer laken en tronien zijn, die seer heerlijck zijn. De figueren maecte hy meerder als t'leven, en cleedinghen die te vooren niet ghemeen en waren, ontweckende de geesten, die oude slechte wijse te verlaten. In dit werck zijn d'Historien van S. Steven, de
disputatie, en steeninghe. In de disputatie sietmen de nijdicheyt en de gramschap der Ioden in den tronien uytghebeeldt: oock den spijt, dat sy verwonnen zijn van S. Steven, wiens aensicht bewijst sulcken Godlijcken ernst, dat het wonder om bedencken is. In de steeninge is te mercken den grooten toorn, met de tanden toeghebeten, in cleen en groot, een wreede rasery bewijsende, daer evenwel S. Steven in midden gheknielt, met opgeheven aensicht, met versekert ghemoedt, vol liefden, om zijn dooders misdaet vergevinghe bidt, t'welck ghewislijck weerdich t'Aenmercken is, om anderen kennelijck te maken, wat deucht en cracht dat het is, in de Schildery goede Inventie te hebben, en te connen uytbeelden d'affecten. En hier in was hy Affecten uytgebeelt wonder constigh. sulck een Meester, dat hy in't begraven van S. Steven actituden maeckte, soo droefachtich van ghelaet, en aensichten so benouwt, en t'eynden van schreyen, dat het schier onmoghelijck is te sien sonder beweghentheyt. Ter ander sijden maeckte hy de Geboorte, Predicatie, Doopsel, Avontmael Herodis, en d'onthoofdinge Ioannis Baptistae, alwaer in't aenschijn des Predickers men bekent den Godlijcken gheest, en in het volck toeluysterende verscheyden actien: In't Doopsel sietmen de schoonheyt der lichamen: In't Avondtmael Herodis den Coninghlijcken pracht, de behendicheyt van Herodiane, het verbasen der ghenoodde, en t'verschricken in't aensien t'hooft Ioannis in de schotel. In dese wercken waren oock verscheyden Conterfeytsels, oock het zijn, en Diamants zijns discipels. Was Broer Philips fraey in alle zijn wercken, ander te boven gaende, soo gingh hy noch hem selven te boven in cleen Beeldekens, die men niet beter ghemaken en mochte. Ten lesten had hy tot Spoleten een werck in de Kerck begonnen, en alsoo hy altijt vrouwlijck was, werdt van de vrienden, van eene die hy vrijdede, vergheven, by datmen seyde, en starf
t'zijnen 57. Iaren, Ao. 1438. Daer was hem ghemaeckt een heerlijck Marberen graf, met dit opschrift, door den Poeet Angelus Politianus.
Conditus hic ego sum Picturae fama Philippus,
Nulli ignota meae est gratia mira manus.
Artifices potui digitis animare colores,
Sperataque, animos fallere voce diu.
Ipsa meis stupuit natura expressa figuris;
Meque suis fassa est artibus esse parem.
Marmoreo tumulo Medices Laurentius hïc me Condidit: antè humili pulvere tectus eram.
Het leven van Antonello van Messina, Schilder.
Groot voordeel is onse Const gheschiet door de vlijtighe sorghvuldicheyt oft
curieusheyt onser Voorouders, die de selve oeffenende hebben metter tijdt gebracht tot beter en beter gestaltenis, daer aen sy te coste gheleyt hebben veel tijt, moeyten, en ondersoeckinge. Doe men oudts tijts van geen Olyverwe wist, hebben de Meesters veelsins beproeft en gheraemt, om op houten penneelen bestandiger dingen te moghen schilderen. Onder dese was eenen
104v
Alesso Baldovinetti, eenen Pisello, en meer ander, die eenigh dunne vernis
vermengden onder d'eyverwe, maer al vruchteloos, oft te vergheefs. maer ten lesten is gheweest eenen Antonello, van Messina gheboren: Desen Siciliaen is d'eerste gheweest, die in Italien heeft ghebracht de nieuw inventie van d'olyverwe: want uyt Vlaender is ghesonden gheweest van Coopluyden aen den Coningh van Napels, Alphonsus d'eerste, een stuck Schildery van olyverwe, datmen mocht met water wasschen, en behiel zijn verwe, t'welck desen Coningh seer aenghenaem was. Dese nieuwicheyt van Schilderije maeckte eenen grooten toeloop: onder ander isser oock by gecomen Antonello, den welcken seer verwondert was van sulcken uytnemende werck, siende die verwe soo levende, so schoon en glat verdreven: en verstaende, dat sulcken Meester, die dese nieuwe maniere gevonden, en alleen by hem hadde, woonde in Vlaender, verliet alle zijn nootsaken, en nam de reyse aen nae Brugghe in Vlaenderen, en is eyndelinghe ghecomen by Ioannes van Eyck, met welcken hy met aller beleeftheyt groote gemeenschap maeckte, hem ghevende veel teyckeninghen op d'Italiaensche maniere, en ander dinghen, soo dat Ioannes te vreden werdt dat hy hem sagh wercken, en de orden die hy hiel in dat wercken met olyverwe. Antonello seer begeerigh wesende, en scheyde niet van daer, hy en hadde alle dinghen vast gheleert. Doe nu Ioannes, die alree een oudt Man geworden zijnde, ghestorven was, keerde Antonello van Brugghe in Vlaender weder nae Italien, om aldaer deelachtigh te maken sulcken seer nutten en schoonen vondt en Const. Ten lesten kiesende voor zijn woonstadt Venetien, heeft aldaer veel schoon en constige stucken van olyverwe gemaeckt, de welcke onder die edel Magnifici in grooter weerden waren, want hy goede teyckeninghe hadde, end' een goet Meester was. Onder de fraeye Meesters die Antonello tot Venetien ghevonden heeft, was eenen Domenicus, den welcken al de vrientschap Antonello dede, die een hertlijck vrient den anderen doen mach: waerom Antonello, die van niemant met beleeftheyt wou overtoffen wesen, heeft desen vriendelijcken Domenico de Const van olyverwe ghemeen ghemaeckt, t'welck wis geen cleen sake en was. Desen Domenicus wert om dese nieuwe Const doen comen tot Florencen, alwaer hy seer wel ghesien was, en by den Borgeren wel onthaelt, het welck eenen Schilder, ghenoemt Andries del Castagno, qualijck mocht lijden,
bysonder om dat hy wel sagh, dat hy beter Meester was als hy. Desen Andries, die van eenen Boeren jonghen tot een Schilder was gheworden, conde seer wel hem gheveynsen, en als een argh Mensch, met een blijde soet aenschijn een bitter quaet herte bedecken, soo dat hy hem gheliet Domenico een gantsch toeghedaen vriendt te wesen, den welcken hem weder alle vrientschap bewees, en hem oock wees de heerlijcke nieuwe Const van de Olyverwe: maer was eylaes al te qualijck gheloont: want also Domenicus een goet vroylijck Mensch was, oeffenende hem in Musijck singhen, en met de Luyt te spelen, en dese twee t'samen Camer-ghesellen waren, en dat Andries uyt bitteren nijdt niet langher mocht verdraghen den lof, die Domenico boven hem gegheven was, nam vooren hem om te brenghen. Soo geschiedet, dat op eenen avondt Domenicus met de Luyt uyt gingh, soo hy ghewoon was, en Andries doe ter tijdt, soo hy wel plocht, niet mede wou gaen, hem ghelatende yet bysonders te moeten teyckenen. Domenicus nu alleen uyt wesende, is hem Andries op eenen hoeck van een straet onbekent op
105r
t'lijf ghevallen, en heeft hem met eenigh loot op de borst, de Luyte doorbrekende,
Domenicus van Venetien, was van Andries del Castagno verraderlijck omghebracht. seer ghequetst: en denckende, of hy niet genoech ghetreft en was, heeft hem noch in't hooft met dit loot ghetroffen, en liet hem also over doot liggen, is al stille nae zijn camer gekeert, die hy toe sloot, en begaf hem weder te teyckenen, als vooren. Des Stadts dienaers, en ander volck, zijn door t'gerucht toegeloopen: en soo hy gekent worde, liep men Andries halen, die hem grootlijck bedroeft conde ghelaten, segghende: O mijn broeder, o mijn broeder: soo dat eyndelijck Domenicus in zijnen arem den gheest gaf. Dese schandelijcke verradighe moort bleef verborgen, wat vlijt men om weten dede, tot dat het Andries in zijn dootbedde zijnen Biechtvader te kennen gaf. Desen Andries hadde wel goede inventie, en teyckeninghe, dan hadde t'gebreck, dat zijn dinghen te wreet en hardt stonden. Nu, den voorverhaelden Antonello dede tot Venetien veel wercken, conterfeytsels nae verscheyden Heeren, en anders. Doe hem aenbesteedt waren eenighe Historien in't Paleys tot Venetien, is sieck gheworden, en ghestorven, zijns ouderdoms 49. sonder dat werck te beginnen. Sijn Graf-schrift was dit:
D.O.M.
Antonius Pictor, praecipuum Messanae & Siciliae totius ornamentum,
hac humo contegitur: Non solum suis picturis, in quibus singulare artificium, & venustas fuit; sed & quöd coloribus oleo miscendis splendorem, & perpetuitatem primus Italicae picturae contulit; summo semper artificium studio celebratus.
Het leven van Domenicus Girlandaio, Florentijnsch Schilder.
Alsoo men bevindt, dat de Schilder-const van langer handt is opgheclommen tot der
volcomenheyt, opghebeurt en verheven door vlijtighe Liefhebbers en oeffenaers der selver: soo can ick niet achter weghe laten Domenicus Girlandaio, die eerstmael een
Silversmidt wesende, hem stadigh begaf tot de Teycken-const, daer in so vast wordende, dat hy de passanten, voorby zijnen winckel gaende, stracx nae bootste, datmense kennen conde. Doe hy hem tot de Schilder-const begaf, heeft oock altijts
seer veel conterfeytsels in zijn werck te weghe ghebracht. In zijn eerste wercken maeckte hy in een Capelle van den gheslachte der Vespucci, t'conterfeytsel van Americus Vespucci, die in Indien varende, dat vierde deel der Weerelt zijnen naem
heeft ghelaten. Onder ander veel wercken zijn d'Aenmercklijckste te Florencen tot S. Maria novella. Eerst een History, daer Ioachim is versteken en verdreven uyt den Tempel, daer men in zijn tronie siet de lijdtsaemheyt, en in der Ioden aensichten den haet en verachtinge over die sonder kinderen ten Tempel quamen. Ten tweeden, een History der gheboorte Mariae, ghemaeckt met grooter vlijt, daer een Camer in't
vercorten is, en een venster daer den dagh van comt, die den ooghen der aenschouwers bedrieght. Boven desen, Sint Anna te bedde ligghende, daer eenighe Vrouwen haer besoecken, oock eenighe die t'kindt Maria wasschen met grooter sorchvuldicheyt, d'een giet water, d'ander maeckt de wieghe toe, en voort elck zijnen dienst doende:
En t'wijlen elck dus doende is, isser een Vrouw, die t'kindt op den arem heeft, en
met een gracelijck vrouwlijck wesen al grinnickende doet lachen. In de derde is, daer Maria de trappen op gaet, daer een redelijcke moy prospective is, oock eenen naeckten,
105v
doe ter tijdt seer ghepresen. Voort isser de dry Wijsen, oft Coningen, een History
vermeerdert, en wel geschickt, met veel Beelden, Peerden, Dromedarissen, en ander dingen. Dan isser d'onbarmhertige wreede daet Herodis, daer d'onnoosel kinderen ghedoodt worden, daer men siet een gewoel onder de Soldaten en Vrouwen, en
Peerdevolck die hen aenrennen. En wislijck, van alle d'Historien is dit de beste,
wesende beleydt met groot oordeel, verstandt, en Conste: want men siet daer die
groote felheyt der Moorders der kinderen, Affecten, en aerdige actien, in een
kinderdoodinge. onder welcke men een siet, stervende van een steke in de kele, daer het noch hangt aen de borst zijns Moeders, des sietmen de melck vloeyen met den bloede, een dingen, dat de medelijdenheyt (alwaerse begraven) mocht verwecken. Daer is noch een krijchsknecht, die met gheweldt een kindt heeft ghenomen, en
t'wijlen hy daer mede wech loopt, druckt hy't teghen zijn borst om te dooden, en van achter sietmen de Moeder hem aenhanghen en by den hayr trecken, met sulcken grooten toornicheyt, dat zijnen rugghe van achter cromt als eenen boghe door haer ghewelt, soo datmen hier siet drie schoon affecten: het een des kindts, welck men siet versmachtende sterven: t'ander de wreetheyt des Soldaets, die hem voelende also by t'hayr ghetrocken, betoont het affect hem aen t'kindt te wreken: het derde de Moeder, siende de doot haers kindts, bewijst toorn en rasenden ijver, om haer aen den Moorder te wreken, niet willende lijden, of hy en moet oock van haer ghestraft zijn, eer hy van daer scheydet: een dinghen seer aenmerckelijck, meer schijnende eens Philosophen, als eens Schilders aendachticheyt te wesen. Daer is oock te sien t'leven van Ioannes de Dooper. Onder ander isser een History der geboorten Ioannis, daer een schoon dingen t'Aenmercken is: daer Elisabeth te bedde zijnde, eenige ghebuerinnen comen haer besoecken: onder welcke eene comt by de Voester, die by t'kindt sitt, en schijnt met lachenden monde t'kindt van haer te begeeren, om dees ander Vrouwen te laten sien, wat de Vrouwe van den huyse in haer oude dagen hadde ghedaen, als wesende een nieuw seldtsaem sake: Oock isser een Vrouw, die brengt fruyten en flasschen wijns van haer Dorp, op de Florentijnsche wijse. Elder is
Zacharias, die stom zijnde, hem der gheboorten halven oock schijnt te verwonderen, en t'wijlen hem den naem ghevraeght wort, schrijft op eenen knie, hebbende zijn oogen op t'kindt, welck van een Vrouw voor hem knielende eerbiedich ghebracht wordt, end' hy wijst met die pen op t'kindt, als seggende, Ioannes is zijnen naem: daer sietmen oock in den omstandt een groot verwonderen. Voort in de Predicatie sietmen der Schriben en Phariseen spottighe onweerdicheyt, in het toehoorende volck vlijt in't toeluysteren, oock verscheyden persoonen en actien. In d'History des Doopsels sietmen aen t'wesen Christi, met wat gheloof en ootmoedt men sulck een Sacrament behoort aen te nemen: en toonende sulcx niet vruchtloos te wesen, sietmen
verscheyden, die alree naeckt zijnde, in't aenschijn bewijsen uytghebeeldt Godlijcken ernst om ghedoopt te worden: onder ander isser een, die eenen schoen uyt treckt, die de vlijticheyt selve bewijst te wesen. Ten lesten isser t'Avondtmael Herodis, met
groote heerlijckheyt, en den dans van Herodiane, daer veelderley actien der beelden zijn, en oock in prospective een groot Coninghlijck edificie. Dit is ghenoech om bewijsen, wat Domenico voor een inventijf Constenaer is gheweest: want te lang soude wesen al zijn wercken te verhalen. Hy was soo lustigh tot wercken, dat hem verdroot zijnen tijdt in
106r
eenighe huysighe nootsaken te laten, seggende: Nu ick beginne te kennen de Grooten werck-lust van Domenicus Girlandaio. maniere van deser Conste, soo is my leedt, dat my niet en is aenbesteedt te beschilderen met Historien den geheelen muer van de Stadt van Florencen. Hy starf Anno 1493. oudt vier en veertich Iaer.
T'leven van Antonis en Pieter Pollaivoli, Schilders va n Florencen.
Dickwils die van slechten ghemoede waren, en hadden aenghevanghen nederighe
aenslaghen, zijn van meerderen gheest gheworden, als hun cracht met der Const oft deuchtsaemheyt vermeerdert is gheworden, in sulcker voeghen, datse opstijghende tot hoogher voornemen, den Hemel comen te ghenaken met hun heerlijcke gedachten. Als hun dan d'avontuere hantreykinge doet, met hun toestieren eenigh machtigh
Const-lievende Prince, wort hunnen arbeydt en dienst wel so beloont, dat sy't en hun naecomers rijcklijck en eerlijck lange tijdt welvarende bevoelen, en sy een goet leven daer van hebben, en gheven der Weerelt een verwonderen, als ghedaen hebben
Antonis en Pieter Pollaivoli, die met hunnen gheest en arbeydt hebben vercreghen, door deuchtsaem oeffeninge, eerlijcken naem, gherucht, en tijdelijcke middel, om te leven in voorspoet. Dese waren te Florencen gheboren van schamel Ouders. Antonis is gheraeckt aen t'Goutsmeden, waer in hy excellerende fraeye wercken dede: en Pieter was op het Schilderen, daer hem Antonis ten lesten byvoeghde, begeerigh wesende tot meerder fame, en leerde in weynigh maenden de handelinge van het Coloreren, wordende goet Meester, wrochten dese veel dinghen t'samen. Antonis maeckte in een Capelle een History van Sinte Bastiaen, waer in zijn fraey Peerden, en naeckten, oock fraey vercortende beelden: den Sebastiaen was ghedaen nae t'leven. Dit werck was het beste, dat Antonis oyt dede, om dieswille hy in veel dinghen hem met t'leven beholpen hadde. Een van de Schutters had hy ghemaeckt, die eenen
Cruysboge tegen Cruysboogh-spanner aerdich geschildert. d'Aerde stellende, aen
zijn borst heeft, en al bockende treckt om te spannen, daer in sietmen de cracht van trecken, en in de armen de musculen, en de geswollen aderen, oock het inhouden des adems, om te meerder cracht te doen: oock in alle actien sietmen, dat hy
aendachtigh en geestigh was in zijn inventien. Hier voor hadde hy 300. Croonen, dit
was Ao. 1475. Elder maeckte hy eenen S. Christoffel, van thien ellen hoogh, een
Beeldt van goeden proportie, dat voor henen geen beter gedaen en was, Hy maeckte oock dry Herculessen, eenen daer hy Anteum verdouwt, toonende het trecken der zenuwen en musculen in den Hercules, oock zijn tanden bijtende, en t'verheffen zijnder teenen, om alsoo te bewijsen crachtigen arbeydt. In Anteo is oock
waergenomen het afgaen des crachts, en t'gheest-gheven met openen monde. Den
anderen, daer hy den Leeuw verwint: en den derden, de Hydra: zijn alles seer constigh en wel ghedaen. Tot Aretso maeckte hy in Olyverwe (die hy van zijn Broeder, en zijn Broeder van Andries del Castagno hadde gheleert) eenen S. Michiel, die met den Draeck strijdt, een seldtsaem fraey dinghen te sien: want in die naeckten des vallenden Enghels, heeft hy bewesen te verstaen de musculen, en de vercortinghen, meer als voor hem eenighe Meesters ghedaen hadden: want hy veel dooder Menschen lichamen hadde gevilt, om der musculen begin en eyndt te verstaen. Hy was oock
d'eerste, die de maniere ghewesen heeft, de musculen Eersten onder moderne, die
de musculen socht op goede forme. te soecken, op een goede forme. Hy soude oock coper platen ghesneden heb/
106v
ben, daer hy al ander voor hem te boven in is ghegaen. Hy is naderhant by twee Pausen geweest in weerden. Beyde ghebroeders zijn seer rijcke, wesende te Room, ghestorven, Ao. 1498. begraven tot S. Pieter in vincula. Hun Graf-schrift was dit:
Antonius Pullarius, patria Florentinus, Pictor insignis, qui duorum
Pontificum, Xisti, & Innocentij, aerea monimenta miro opific. expressit.
Re famil. composita ex Test. Hic secum Petro fratre condi voluit. Vixit an.
72. Obiit anno salutis M.IID.
Het leven van Sandro Botticello, Florentijnsch Schilder.
Ghelijck als Florencen was het bedde, daer ten lesten mael de Schilder-const haer
jongste gheboorte hadde hercregen: soo zijn uyt haer vervolghens veel goede
Constenaers voortghecomen, die alle te verhalen veel tijdt souden behoeven. Doch can niet wel voorby gaen Sandro Botticello Florentijn, die van t'Goudtsmeden, ghelijck den voorverhaelden Antonis, quam op t'schilderen, en nae zijn groote begeerte by Broer Philips. wiens maniere hy gantsch wel nae volghde: en noch jong zijnde, maeckte veel fraey wercken op nat kalck, en van Eyverwe, soeckende alle ander van zijnen tijde in de Const t'overtreffen, oft voorby te varen, bysonder Domenico Girlandaio, den welcken had gemaeckt eenen S. Ieronimus, daer hy Sandro hadde te maken eenen S. Augustijn, het welck hem wel gheluckte t'zijnen grooten lof: hebbende uytghebeeldt in de tronie die diepe ghedachten, en scherpsinnighe
inghetrocken imaginatien, die ghemeenlijck zijn in verstandighe Sielen, die
volckschouw ghestadich trachten nae hooge en onbegrijpelijcke dingen. Hier door is hy dan gheruchtich gheworden, en betrouwt veel ander dingen te maken. Van zijnder handt zijn twee stucken te sien in s'Hertogen speelhof: in d'een, daer Venus gheboren wort, daer Aura, en sulcke Winden, met een deel Liefdekens, diese te lande brengen: in d'ander oock een Venus, daer de Gratien met bloemkranskens haer vercieren, daer mede uytbeeldende den Lenten: dit was alles Dry Coningen aerdich uytgebeelt, met verscheyden versieringhen. gracelijck geschildert. Groote eere behaelde hy oock in een dry Coningen, daer hy den eenen maeckte t'kindeken de voet kussende met grooter liefde, schijnende wel te vreden soo lange reyse ghedaen te hebben, en was t'conterfeytsel van Cosimo de Medicis d'oude, gantsch natuerlijck gelijckende: d'ander twee toonen oock groote affectie tot t'kindt, wesende al goede Conterfeytsels. T'is niet te bedencken, wat schoonheyt Sandro in alle tronien te weghe brochte, en op verscheyden actien, soo van vooren in profijl, op half ooghe, ghebogen, en andersins: oock verscheyden wesens van ouderdommen, en meer vremdicheden, die eens Meesters volcomenheyt betuyghen, hebbende met eenen oock uytghebeeldt de dry verscheyden Hovelingen en knechten, datmen siet, welck den eenen oft den anderen Conings ghesin is. Dit werck was, en is voor allen Constenaren seer
verwonderlijck, soo van inventie, teyckeninghe, en coloreringhe. Den lof hier van dede hem te Room comen, door de begheerte van Paus Sixtus de vierde, om in de Capelle, die hy hadde doen maken, van zijn Schilderije te hebben: hier won hy een groot deel gelts. Keerende te Florencen, bracht met ongewercken den tijdt en zijn
ghelt om, makende een deel uytlegh op den Poeet Dante, en figueren van zijn Helle, om te drucken: des hy hem ten lesten vondt oudt en arm. Hy was al zijn leven langh seer boertich.
107r
Eens had hy ghemaeckt een groot rondt, daer in een Mary-beeldt, midden acht Engelen. Dit had ghecopieert een zijn discipel, henoemt Biagio. Dees Copie vercocht Sandro aen een Burger ses guldens, waerom Biagio seer blijde was. Laet dit stuck (seyde Sandro) wat om hoogh stellen, dat het schoonen dagh heeft, en gaet haelt morghen vroegh den Burger, dien hy hem noemde, dat hy't also besie, dan sal hy u t'gelt tellen. Biagio dede also, en gingh om den Clucht van Botticello, aen zijn discipel Biagio. Burger. Terwijlen Sandro, en noch een knecht, Iacob ghenoemt, maeckten van papier acht roode capkens, oft clapmutskens, gelijck doe ter tijt die van den raedt van Florencen droegen, en vesteden dese op de hoofden der Engelen met wit was. Smorgens vroegh soo comt Biagio met den Burger, die (onwetens Biagio) van dese bootse wiste. Biagio op den winckel comende, opsiende, sagh zijn Marie-beeldt, niet midden Engelen, maer midden den raetsheeren van Florencen, met hun clapmutsen op: hy was verbaest, niet wetende wat segghen: dan alsoo den Coopman het stuck seer prees, en nergens van en vermaende, sweegh hy stille, en gingh so met den Man, die hem t'geldt telde, terwijlen deden sy de clapmutsen af: weder ghekeert zijnde met de ses guldens, sagh zijn raetsheeren weder Engelen gheworden, des hy hem seer verwonderde, hem vast daer over bedenckende, seyde ten lesten tot Sando: Meester, ick en weet niet oft my droomt, oft dat het waer is: dees Engelen, doe ick hier met den Man was, hadden al roode mutsen op, en nu en hebben sy geene, wat wil dit beduyden? Ghy ghemist u sinnen, seyde Sandro, dit ghelt maeckt u al van u selven: hadde dat geweest, meynt ghy dat het den Burger gecocht soude hebben? T'is oock waer, antwoorde Biagio, hy en heefter my doch niet van gheseyt, evenwel duncket my een wonderlijcke sake. Meer cluchten waren van hem te vertellen, die te lang te verhalen zijn. Hy beminde seer alle die in de Const vlijtigh waren. Hy won ghelt ghenoech, maer qualijck besteedt zijnde, gingh al verloren. Eyndelijck, wesende oudt en swack, op krucken gaende, is te zijnen 78. Iaren ghestorven, Ao. 1515.
T'leven van Andries Verrocchio, Schilder, Beeldt-snijder, en
Bouwmeester, Florentijn.
Sommige zijn van soo overvloedigen gheest, en van natueren soo bequaem yet
constich aen te vanghen, datse hun tot verscheyden constighe oeffeninghen
ghelijckelijck begheven: ghelijck desen Florentijn, Andries Verrocchio, die Goutsmit, Geometer, Prospectiver, Beeldthouwer, Graveerder, Schilder, en Musicien, te samen was. maer om de waerheyt te segghen, in Schilderen en Beeldtsnijden stonden zijn dinghen wat te wreet. Van alle zijn wercken waer veel te segghen: dan t'comt in onse propoost niet te passe. Hy viel dicwils van d'een op d'ander, als hem soo eenich
dinghen door te veel doen verveelde. Hy was een goet Teyckenaer: hy teyckende
eenen Cartoen met der Penne, een Bataillie van naeckten, die seer fraey was, en meer ander dinghen, die hy meende te schilderen, maer bleven onvolmaeckt: Hy teyckende met goet verstandt en gheest oock eenighe Vrouwe troenien, seer aerdich van wesen, met lustige hulselen, welcke Leonardo da Vinci zijn discipel, om de schoonheyt
wille, altijts socht in zijn wercken te volghen. Hy teyckende oock Peerden op de
mate, wijsende de maniere om de selve te vermeerderen. En hoe wel hy veel Cartoenen niet in't werck en bracht, schilderde doch eenighe dingen:
107v
onder ander een Doopsel Christi. daer Leonardo den Enghel schilderde, waer van
naemaels verhaelt sal worden. Hy begon eerst alle dinghen op het leven af te gieten met plaister, te weten, een beslach ghemaeckt van eenen sachten Plaister gieten, by wien eerst in't ghebruyck gebracht. steen, en wort ghegraven by Volterra, Siena, en veel meer plaetsen in Italien, die ghebrant wesende, wort ghebroken, en dan
ghetempert met warm water: Hier mede drucktmen yet af, en wort dan soo hardt,
datmer heel figueren in gieten mach. Dus werden in zijnen tijdt veel doode en levende troenien afgegoten, die men noch veel in de huysen van Florencen boven deuren, vensters, cornicen, en schoorsteenen, als natuerlijcke conterfeytsels siet. Hy worde op een reys tot Venetien ontboden, om op de plaetse van S. Ian en Paulus, te maken een coperen Peerdt, en daer op een Capiteyn, ghenaemt Bartolomeus van Bergamo, daer sy door victory hadden ghehadt, om alsoo hem te vereeren. Andries daer wesende, hebbende gemaeckt t'model van t'Peerdt, en beginnen wapenen om van coper te gieten, middeler tijdt hoorde hy, dat door de jonste van eenighe van den Edeldom, het Beeldt soude worden ghedaen van eenen Vellano da Padoua, soo brack hy zijn model de beenen en t'hooft, en keerde weder sonder yet te segghen al verstoort te Florencen. De Signorie dit siende, ontboden hem, dat hy nemmermeer soo stout soude wesen, te Venetien te comen, of Aerdighe antwoorde Verrochij aen die van Venetien. hy soude t'hooft zijn afgheslaghen: waer op hy schriftelijck antwoorde, dat hys hem wel wachten soude: want soo sy hem het hooft af sloeghen, sy souden hem gheen soo goet connen maken, alst zijne te vooren was: maer hy conde t'hooft van t'Peerdt, dat hy af gheslaghen hadde, wel beter als t'eerste maken. D'antwoorde en mishaeghde den Heeren niet: dan ontboden hem weder, en gaven hem dobbel provisie. Daer heeft hy zijn werck weder aenghevangen, en in't gieten doende zijnde, hem verhittende en vercouwende, werdt sieck, en starf, 56. Iaer oudt, Anno 1388.
Het leven van Andreas Mantegna, Schilder van Mantua.
Hoe veel de belooninge der Consten vermach, by den genen diese deuchtsamich
oeffent, is ten besten bekent die t'gheniet daer van gheluckelijck te deele wort: want hy bevoelt alsdan gheen pijne van moeyte noch onghemack, door de soeticheyt der eeren en ghewin: ghelijckt gheschiedde Andreas Mantegna, die van leegen gheslachte geboren was, in een Dorp by Mantua, die hoewel hy in zijn jeucht een Beesten herder was, werdt soo verhooght door Const, en geluck, dat hy verdiende te wesen een
eerlijck Ridder. Doe hy wat groot begon te worden, werdt ghebracht in de Stadt, daer hy op t'schilderen quam by Iacob Squarcione, een Schilder van Padoua, den welcken doe hy wert te bekennen zijnen fraeyen gheest, hem aennam voor een erfghenaem soon: En dewijl den Meester hem selven den besten Schilder niet en vermat te wesen, liet hy Andreas hem oeffenen nae plaister van d'Antijcken afgegoten, en nae doecken van ander fraey Meesters, soo dat hy door sulcke, en ander middelen ghenoech wel leerde: oock door de prickelinghe der eeren, om voorloopen zijn medeghenooten,
die hem in't leeren trotsen wilden: Onder ander eenen Nicolaes Pizzolo van Padoua, zijn mede discipel. Doe Andreas 17. Iaer oudt was, hadde hy een Altaer-tafel ghemaeckt, in S. Sophia te Padoua, die van een oudt ervaren Schilder schijnt te
wesen. Andreas en Niclaes maeckten noch een Tafel t'samen, daer in maeckte Niclaes eenige Beelden, die niet min ghepresen
108r
en worden, als de dinghen van Andreas. Van Niclaes is weynich, maer fraey Niclaes
Pizzolo, fraey Schilder, jongh vermoort. dinghen te sien: en soude wonder gedaen hebben, hadde hy de wapen niet boven de Const bemint: maer alsoo hy hem veel
vyanden maeckte, wert op eenen avont van wercke comende, verradelijck vermoort. By t'voornoemde Niclaes dinghen, maeckte Andreas noch vier Evangelisten, die seer ghepresen waren, soo datmen wel bemerckte, dat Andreas wat bysonders worden wilde. Waerom Iacob Bellino, Schilder tot Venetien, Vader van Gentile en Ioan Bellino, den welcken oock van jongs een trotser in de Const was tegen Iacob Squartione, soo veel te weghe bracht, dat Andreas zijn Dochter te Wijve nam: waerom Squartione soo toornich wert, datse t'sindert altijt vyanden waren: Vyandige berispinge is somtijts voorderlijck. En alsoo seer hy voorhenen altijt Andreas dinghen had
gepresen, soo seer heeft hy't van doe af altijts openbaerlijck veracht: segghende, dat Andreas Beelden niet en doogden, om dat hy die hadde geconterfeyt na d'Antijcke
steenen Beelden, waer naer men niet can leeren schilderen te deghe: want die steenen dinghen behouden altijts herdicheyt, nemmermeer hebbende een seker teere soeticheyt,
die t'vleesch oft het leven heeft, dat hem roert en bouwt op verscheyden actien: voeghende noch daer by, hadde Andreas zijn Beelden van wit en swart als marber
ghemaeckt, sonder van soo veel verwen, sy souden meer gratie ghehadt hebben: want
dan soudense emmer te minsten Antijcksche steenen Beelden gheleken hebben. Dusdanige berispingen quelden Andreas, maer waren hem vorderlijck: want
bekennende dat hy ten deele de waerheyt seyde, begaf hem van doe voort levende
persoonen te conterfeyten, en nam so toe, dat hy in een Historie, die hy in de Capelle maeckte, daer zijn ander dinghen waren, wel toonde, dat hy van het leven, en
t'natuerlijcke so wel conde wat goets te weghe brenghen, als uyt de dingen, die metter Const gemaeckt zijn. Evenwel behiel Andreas dit ghevoelen, datter meer
volcomenheyt was in d'Antijcke Beelden, en datse veel schoonder deelen hadden, dan t'leven uyt en wijst: Om dat de uytnemende Meesters (soo hem docht) hadden uyt veel levende Menschen lichamen, alle de volmaecktheyt der natueren by een vergadert: welcke schoone deelen alle t'samen zijn seer selden in een eenich lichaem
te vinden: daerom, docht hem, mostmen hier en daer so een deel van verscheyden nemen, en vergaderen. Boven desen dochten hem d'Antijcke Beelden beter gestelt,
en de musculen, aderen en senuwen beter geroert, en aengewesen: maer of hem dit docht, en dat hy meende het vleesch met zijn soeticheyt en gladdicheyt die dingen
te seer verborgen hiel, so toonen sy somtijts meer herdicheyt, als eenich oudt ot uytgeteert lichaem, dat van de Constenaers, om meer oorsaken, moet zijn geschouwt.
Wt deser oorsaeck, dat hem sulcx behaeghde, sietmen zijn dinghen eenichsins ghesneden te staen, treckende meer nae t'steen, als t'leven. In zijn dinghen bracht hy seer veel troenien nae t''leven te passe: En hoewel hy in zijn lakenen hardt, en wat
cleen van ployen was, hebbende wat drooghachtighe maniere, soo sietmen nochtans alle zijn dinghen ghedaen met grooter Const, en vlijt. Hy maeckte te Mantua voor den Marquijs Lodewijck Gonzaga, Triumphe van Iulius Caesar, constigh gheschildert. in een sale de Triumphe van I. Caesar, welck t'best is dat hy oyt maeckte. Hier
sietmen den wel ghecierden waghen, oock den ghenen die den Triumpheerder lasterde, voort alle ordenen, de vrienden, de ghevanghen vyanden, de rotten der Soldaten, de reuckwercken, wierroocken, de offer ossen gecroont, den roof der Soldaten, de wapenrooven, d'Elephanten, de victorien, de ghe/
108v
daenten der Steden en rootsen, op verscheyden waghens naeghebootst, met oneyndlijcke Tropheen op de pijckstaven, verscheyden hooft en lijf-wapenen, toemaeckselen, vercieringhen, en Antijksche potten: En onder den hoop van alle de beschouwers deser Triumphen, isser een Vrouw, die aen haer handt een kindt heeft, dat al weenende haer toont eenen dooren, die't in zijnen voet heeft, met een seer gracelijcke actie. Noch hadde hy in dese Historie een dingen wel verstandich waerghenomen, dat is, dewijle dat zijn figueren met den voeten mosten comen boven t'ghesichte, so maeckte hy der voorenste Beelden voeten voor aen op d'onderste waterpas streke te rusten, doende de ander voort en voort inwaert, nederwaert, vercortende en verschietende, dalen, latende de voeten verliesen: desghelijcx liet hy de potten en ander dinghen al van onder sien. Summa, dit werck mocht niet schoonder noch beter ghewrocht zijn, alst en is, des was hy van den voornoemden Marquijs altijts bemint, en gheeert: En wert soo gheruchtich, dat Paus Innocentius de achtste, om hem schickte. Alsoo hy dan nae Room reysde, heeft hem den Marquijs noch vereert, en hem Ridder ghemaeckt. Hy wert van den Paus vriend'lijck ontfanghen, die hem stracx in Belvider liet maken een cleen Capelle, die hy, soo welfsel als mueren, op nat kalck alles soo vlijtich en soo net dede, als haddet verlichtery geweest. Boven den Altaer was Ioannes doopsel, daer onder ander is een die zijn cousse averecht uyt treckt, toonende onghemack en arbeydt in zijn troenie, dede menich der welstandicheyts halven verwonderen. Men seght, dat den Paus, door veel ander occupatien die hy hadde, Mantegna niet soo dickwils ghelt en gaf, als hem wel behoeft hadde, dat hy daerom schilderde van graeuw eenighe Deuchden, onder ander de Discretie, soo dat den Paus eens t'werck besiende, Aerdighe antwoorde van den Paus Innocentius de achtste. vraeghde wat het voor een Beeldt ware: Hy antwoorde, t'is de Discretie: waer op den Paus seyde, Wilt ghyse wel vergheselschappen, stelter by de Patientie. Den Schilder verstont wat den heyligen Vader seggen woude, en sweegh stille. Het werck voldaen, sondt hem den Paus met eerlijcken loon, en veel faveurs, weder tot den Hertoghe. Te Room noch wesende, schilderde hy noch in een cleen Tafereel een Mary-beeldt, met een slapende kindt: en in't Landtschap, in een rootse, maeckte hy Steenhouwers, die steenen groeven tot verscheyden wercken, met sulcken patientie, en soo net, dat te verwonderen is. Hy teyckende seer net, en wassende met sap, liet t'papier de hoochsels, daer hy eenighe wint-hayren soo subtijl onder d'ander liet drijven, dat het te verwonderen was. By Vorsten en Princen was hy in grooter eeren, om zijn beleeftheyt, deucht en Consten wille. Hy sneet oock verscheyden coperen platen, daer in maeckte hy zijn Triumphe voor verhaelt, oock zijn Bacchus feest, den strijdt der Zee-monsteren, d'afdoeninghe van den cruyce, de begravinghe Christi, en ander dinghen, alle sonderlinghe en weerdich om sien. Hy toonde eerstmael van al d'alderbeste maniere, om de Beelden te doen vercorten. En om zijn uytnementheyt in de Const, en zijn edelheyt des levens, wert zijnen naem onsterflijck ghemaeckt van den Poeet Ariosto, in de eerste clause van zijn 33e. Ghesangh, daer hy hem by de vermaerste Schilders van zijnen tijdt aldus verhaelt:
Leonardo, Andrea Mantegna, Gian Bellino.
Hy maeckte en schilderde hem selven binnen Mantua een schoon huys, daer hy zijn leven langh in woonde: en hebbende veel schoon wercken ghedaen,
109r
starf oudt 66. Iaer, Ao. 1517. Op zijn Graf by zijn conterfeytsel in coper, was oock dit schrift ghestelt:
Esse parem hunc noris, si non praeponis Apelli,
Aenea Mantinea qui simulacra vides.
T'leven van Philippo Lippi, Florentijnsch Schilder.
Alhoewel de Schilder-const geen erfgoet en is, dat de Kinders van hun Ouders
genieten mogen, maer een ding is, daer yegelijck door de aenporringe der natueren met langsaem oeffeninge toecomt te geraken: so scheen nochtans, dat Philippo Lippi de Const van den Vader gheerft hadde, oft datse hem natuerlijck aengheboren was. Hy volghde van jongs aen de manier van zijnen Vader, Broer Philips Carmelijt,
leerende doch by Sandro Botticello. Desen Philippo Lippi dan was soo overvloedich van gheest, en inventie in zijn schilderen, jae soo bootsich, en soo heel nieusnuffich in zijn vercieringen, dat hy d'eerste was, die den Moderne in't hooft bracht de
cleedingen te veranderen, en op een nieu manier, en met schoon ornamenten zijn
figueren toe te maken, en op d'Antijcksche wijse t'omhangen, en gorden. Hy was
d'eerste die den Grotisken Philippo Lippi bracht eerst op, de Beelden te cleeden en chieren, op zijn Antijcks. het licht hergaf, op de gedaente der Antijcksche, die selve makende van graeuw en ooc van verwe, in frijsen, met beter teyckeninge, als ander voor hem ghedaen hadden, soo dat het een lust om sien was, wat hy al cluchtigher goet versierde, en in't schilderen te weghe bracht. En dat meer is, noyt maeckte hy werck, hy en brachter in met grooter studien, d'Antijcksche dinghen van Room te
passe, in vaten, cannen, breuskens, schoenen, wapenroof, schilden, helmen,
corseletten, sweerden, en ander sulcke fraeyicheyt, t'welck hem, die onse Const so veel voordeel dede, eeuwichlijck te dancken is. Veel wercken in verscheyden plaetsen zijn van hem constich ghedaen. Voor Coningh Mathijs van Hongerijen, maeckte hy twee schoon Tafereelen. Hy reysde nae Room, ontboden van Cardinael Caraffa, daer hy in een Capelle schilderde, in de Kercke van Minerva, daer fraey bedietselen
uytghebeeldt waren: onder ander, daer t'Gheloove t'ongheloove ghevangen heeft, en alle Heretijcken, en daer Hope wanhope verwonnen heeft, en meer Deuchden, die hun wederpartijen t'onder hebben: oock een disputatie van S. Thomas van Aquinien, daer hy onder hem heeft, en verwonnen Sabellius, Arrius, en ander Ketters, alles met sulck een fraey handelinghe ghedaen, dat het niet te verbeteren is. Doe hy weder tot Florencen quam, begon een Capelle voor Philippo Strozzi: maer most weder nae Room, een sepultuere van Stucco te maken, en een Capelle voor den voornoemden Cardinael, daer van hadde hy vry ghelt, twee duysent gouden Ducaten: en alsoo
weder keerende, voldede de begonnen Capelle voor Strozzi, en dat met sulcken
Conste, en teyckeninge, dats hem yeder verwondert, om de nieuwicheden, en
veranderinghen der versierselen, dieder in te sien zijn: gewapende Mannen op zijn Antijcksche, met alle boven verhaelde fraeyicheyt van bywercken, oock Vrouw hulselen, en Priesterlijck ghewaedt: Een History isser daer Ioannes Evangelist verweckt Drusiana, daer hy den omstandt heeft seer verwondert ghemaeckt, dat een Man met slechs een teecken des cruys een doot Mensch verweckt: onder ander
verwondert hem boven al eenen Priester oft Philosooph, hebbende een cruyck in zijn handt, op zijn Antijcks ghecleedt. Desgelijcx in dees History, onder veel Vrouwen, verscheyde/
109v
lijck ghecleedt, sietmen een kindeken al verschrickt, van een Spaens hondeken, dat hem by de slippen heeft ghevatt met den tanden, en vliedt hem berghen onder de cleederen zijns Moeders, de welcke oock is vol verbaestheyt, om de verweckinghe van Drusiana. In een ander History wort Ioannes in d'oly ghesoden: daer sietmen de gramschap in de tronie des Richters, welcken schijnt ghebieden, datmen meerder vyer aenstoken soude: daer sietmen het vyer zijn weerschijn gheven, in den aensichte des ghenen die blaest: en oock alle ander figueren zijn ghemaeckt met schoon en verscheyden actituden oft werckinghen. aen een ander sijde maeckte hy S. Philips in den Tempel van Mars, daer hy van onder den Altaer doet comen het Serpent, welck met zijnen stanck des Conings sone doodet: daer heeft den Schilder aen de trappen van den Altaer ghemaeckt een hol, daer t'Serpent uyt comen was, als oft een scheur waer in een rootse, soo natuerlijck, dat op eenen avondt een van zijn knechten (doe aen de deur geclopt was) yet meenende verberghen, liep om dat in het hol te steken, maer vondt hem bedroghen: Ooc bewees den Schilder sulcken Const in t'Serpent, zijn fenijnicheyt, vier spouwen, en wasem, dat het niet geschildert, maer levendich scheen te wesen. D'inventie der History wort oock seer ghepresen,
schilderende den voornoemden Sanct gecruyst te wesen, daer sy hem op aen cruys trecken met seelen, die aen sommighe ruwijnen zijn vast ghemaeckt, oock aen stucken van pylasters, en basementen, daer oock ter ander sijden eenen met een leere t'cruys ghevatt heeft, en een ander met eenen stock, en schoorent soo om hoogh, t'wijlen
twee ander met een hout t'cruys aen den voet onderhouden, om so in den kuyl te
beweghen: summa, t'is alles niet te verbeteren. Hy was een Man seer edel van
manieren, en ghespraecksaem, en sulck van leven, dat hy alle de vlecken zijns Vaders bedeckte: want hy seer vriendelijck was, en beleeft. Veel meer dinghen in schildery ghedaen hebbende, starf van een felle cortse, en benautheyt in de kele, t'zijnen 45. Iaren, en wert van zijn kinderen so heerlijck begraven, Ao. 1505. datmen alle
winckelen in de strate van Servi toesloot, ghelijckmen ghewoon is, als men een groot Prince begraeft.
T'leven van Francesco Francia, Schilder van Bolognen.
Dat den Constenaer in zijn ghemoedt oock heeft een verborghen moedighe
latendunckenheyt, die zijnen lust levende maeckt, en is soo verwonderlijck niet: maer t'is bespottelijck, als die latendunckenheyt te heel blindt en onmatelijck is: ghelijck het ten lesten te deele is gheschiet met Francesco Francia, geboren tot Bolognen, Ao. 1450. Hy was in't opwassen seer wel gestelt van tronie, lijf en leden, en soo
bevallijck, dat hy met zijn praten die bedroefste Menschen diemen vondt, conde
vermaken en verblijden, wert deshalven van veel Princen en Heeren in Italien bemint. Eerst was hy een Goutsmit, daer hy veel fraey wercken in ghedaen heeft, seer schoon Medaillien nae t'leven, en andersins: maer tot meerder lof ghenegen, begaf hem tot de Schilder-const, eenighe jonghe Schilders in huys nemende, om de maniere van t'coloreren te leeren, so dat hy, hebbende goede teyckeninghe en oordeel, begon
eenighe conterfeytsels en cleen dinghen te maken. Dus wert hy veel wercken in veel
plaetsen en voor velen te maken, soo voor den Hertoogh van Vrbijn, en ander, dat hy grooten loon en lof behaelde. Eyndelijc hy te Bolognen woo-
110r
nende, veel eere ghenietende van zijnder Const, rijck en gherust levende, hoorde
daghelijcx veel lofs van Raphael van Vrbijn, te Room woonende, en dat door eenighe vreemdelingen, en Edellieden van Bolognen, die van Room quamen: en wederom, als die van Bolognen te Room quamen (gelijck yeder geern zijn eygen prijst), hadden veel lof te seggen van Francesco Francia: dus werdt door sulcx groote kennisse
tusschen dese twee, datse malcander met Brieven ten lesten groetten. Francia was seer belust, door t'groot gheroep, om Raphaels dinghen te sien: maer alsoo hy een oudt Man was, bleef in zijn ghewoon Bolognen. T'gheviel Raphael maeckte voor den Cardinael de pucci santi quatro, Francesco Francia sterft van verbaestheyt, siende Raphaels schilderye beter als de zijne. een Altaer-tafel van olyverwe, wesende een S. Cecilia, die te Bolognen tot S. Ioan op den bergh most staen, welcke hy in een casse ghesonden heeft aen Francia, dat hy als goet vriendt, sooder yet aen bedorven waer, oft soo hy eenige mercklijcke faute saghe, t'selve soude verhelpen, hy soude hem groot lief doen, en stellent soo op zijn plaetse, met zijn toebehoorende cieraet. Doe hy dit uyt Raphaels Brief had verstaen, dede hy met groote blijschap de casse open, en stelde dit stuck daer het schoonen dagh hadde. maer dese soo onghewaende uytnemende constighe Schildery siende, werdt soo wonderlijcke verbaest, in't
bemercken zijnder dwase dolinge in latendunckenheyt, dewijle hy zijn dingen doe bekende soo nietigh daer by te wesen, dat hem dit so ter herten sloegh, dat hy starf,
hebbende eerst het stuck doen stellen op zijn plaetse. Hy wert begraven Ao. 1518.
t'zijnen 68. Iaren. Op zijn doot was ghemaeckt dese Epigramme:
Me veram Pictor divinus mente recepit:
Admota est operi, deinde perita manus.
Dumque opere in facto defigit lumina Pictor,
Intentus nimium, palluit, & moritur.
Viva igitur sum mors: non mortua mortis imago,
Si fungor quo mors fungitur officio.
T'leven van Pieter Perusijn, Schilder.
Wat een voorderlijcke aenporrende roede de Armoede somwijlen is, voor eenige
Ieught van levendigen en verstandigen gheeste, en wat een crachtighe oorsake, om ghedreven te gheraken ter volmaecktheyt, in wat Const-oeffeninghe dat het mach wesen, is claer te mercken aen de handelinghe, oft leven van Pieter van Perusien: wiens armen Vader hem bestelde in dienst van een Schilder binnen Perusia. De
welcke al was hy den besten Meester niet, hiel Pieter altijts vooren, hoe dat de
Schilder-const soo heerlijck, en soo ghewin-ghevende was, voor diese wel conde
oeffenen, verhalende de groote belooninghe der selver, soo in den ouden als
teghenwoordighen tijdt: waer mede hy Pieter om leeren lustich maeckte, om een van die vermaerde te worden, soo hem t'geluck dienen woude. So was hy veel maenden, dat hy sonder bedde sliep in een kist, en dede groote moeyt en vlijt om leeren,
makende dickwils van den nacht den dagh: soo dat hy, die ghewoonte aenghenomen hebbende, gheen ander vreucht en wiste, dan hem te bemoeyen in de Const, en altijt te schilderen: want altijts voor ooghen hebbende den schrick van der Armoede, dede
neersticheyt tot winninghe. T'welck hy misschien niet en hadde ghedaen, soo hy onderhoudts ghenoech ghehadt hadde: want den Rijckdom
110v
hadde hem den weg tot der deucht mogen sluyten, die hem nu door d'armoede wert gheopent: en voort gestiert zijnde van de behoefticheyt, hopte, mocht hy niet ten hooghsten graedt climmen, dat hy mocht comen om hem eerlijck te mogen
onderhouden. Hierom en maeckte hy geen werck van coude, honger, onghemack,
arbeyd, noch schande, om eens te comen tot rust en ghemack. En hadde dit altijt voor een Spreeckwoort: Dat nae de quade daghen, goede Spreeckwoorden Petri Perusini. dagen mosten comen: En alst moy weder is maecktmen huysen, om in't vuyl weder onder te woonen in't drooghe. Dickmael vraeghde hy volck, die hier en daer gereyst hadden, bysonder zijnen Meester, in wat plaetse dat de Schildery best gheloont worde. Den welcken hem antwoorde: tot Florencen, daer de Schilder-const in meeste perfectie is, en veel goede Meesters altijdt zijn, en meer propoosten. Soo dat Pieter
vertreckende, quam te Florencen, op hope, een excellent Schilder te worden, t'welck hem gheschiedde: want zijn handelinghe doe ter tijdt seer worde ghepresen. Hy hadde daer zijn studie, en leerde onder Andreas Verrocchio, alwaer van zijn eerste wercken waren: onder ander eenen S. Ieronimus, den welcken seer gheacht werde: want hy was gemaeckt gantsch oudt, mager en drooge, gelijck een Anatomie, hebbende de oogen ghevestight op t'Crucifix. Voor de Nonnen van S. Clara, maeckte hy een Tafel van eenen dooden Christus, met soo schoonen coloreringhe, dat de Schilders wel
dochten, dat hy een excellent Meester worden soude: want hy hadde in dit stuck
ghemaeckt veel schoon tronien, soo van oude Mannen, en Marien, die uyt grooter liefden bitterlijck schreyen, aenmerckende met verwonderen den Dooden: en achter had hy ghemaeckt een Landtschap, dat doe ter tijdt wonderlijcke schoon gheacht
worde, want men daer te vooren geen goede maniere daer van en hadde ghesien,
gelijck als men nae wel heeft. Men wilde de Nonnekens drymael meerder van gheven, als sy ghedaen hadden: maer sy wouden niet, om dat Pieter seyde, dat hy dergelijcke geenen moedt en hadde te maken. Hy werdt in corten Iaren in sulcken groot achtinghe, dat zijn dinghen werdt ghesonden over al, in Italien, Spaengien, Vranckrijck, en meer ander Landen. Hy wrocht veel in een Clooster, van die men hiet Ingesuati, buyten de poorte Pinti, t'welck door krijgh al verdestrueert is. Daer was eenen Prioor, die
seer wel Asuyr oltramarijn conde maken, en om dat hys overvloedich hadde, dedes Pieter veel op de mueren ghebruycken. Desen Prioor was vreck en wantrouwich, en wilder altijt by wesen, om te sien, of Pieter niet het Asuyr en soude behouden: waerom Pieter, die van natueren oprecht was, dit merckende, niet wel te vreden en was, dochte hoe hy hem mocht beschamen, soo hiel hy by hem eenen pot met schoon water, daer hy alleen zijn borstelen in spoelde, als hy asuyren lakenen maeckte, en dede den
Prioor even seer zijn vrecke sacxken openen, en spoelde seer dickwils den borstel. Den Prioor siende zijn sacxken seer minderen, seyde dickmael: Ey hoe veel oltramarijn verslindt dat kalck. Dat siet ghy, seyde Pieter. Den Prioor wech zijnde, vergaderde hy uyt den pot het oltramarijn, dat in den grondt ghesoncken lagh, drooghdet, en gaft den Prioor weder, segghende: Pater, dits uwe, leert op een ander mael lieden met eeren betrouwen, die niemant bedrieghen: maer wilde men, men conde wel bedriegen de ghene, die soo misvertrouwigh zijn, als ghy zijt. In Fresco en Olyverwe was hy seer goet Meester. Onder ander was hem aenbesteedt van eenen Bernardino Rossi Florentijn, eenen S. Bastiaen,
111r
om in Vranckrijck te seynden, voor hondert gouden Croonen. Dit stuck vercocht Bernardino aen den Coningh van Vranckrijck vier hondert gouden Ducaten. Door veel constighe wercken vermaert zijnde, werdt Pieter te Room gheleydet, om voor Paus Sixtus de vierde te schilderen in zijn Capelle. Daer maeckte hy d'History, daer Petro de sleutelen gegheven worden: oock de gheboorte en Doopsel Christi: oock daer Moyses ghevischt wordt: En daer nu t'oordeel van Michael Angel is, maeckte hy d'opvaert Mariae. Veel meer dinghen in Roome ghedaen, en geheel veel gelts gewonnen hebbende, wouw weder nae Perusen, en is met groot faveur van al t'Roomsch Hof vertrocken. T'waer lang te verhalen, wat hy in zijn Vaderstadt Perusia, en daer ontrent, al werck dede, soo in Fresco als in Olyverwe. Hy keerde weder te Florencen, doende seer veel dinghen, en ghewin soeckende. Bracht dickwils eenderley Beelden weder in't werck, soo datse al veel eenderley wesen hadden. Ten selven tijde werdt Michael Angel door zijn werck geruchtich, t'welck Pieter qualijck mocht lijden, des sy in woorden quamen, en hem gheseyt worde, dat hy plomp was in de Conste: Pieter mocht van Michael dit niet verdragen, des sy voor Recht quamen, daer Pieter met veel eere van behiel. Pieter maeckte daer noch een groot werck, daer hy oock zijn voorgaende Beelden te passe hadde gebracht, des hy van den nieuwe Schilders seer bespot was, seggende, hy hadde van giericheyts wegen cleen vlijt geoeffent, en maeckten hem veel schimpige Sonnetten: Soo dat hy alree oudt wesende, keerde nae Perusia, daer wrocht hy in een Cloosters Kerck, daer Raphael d'Vrbijn, zijn discipel, noch jongh wesende, eenighe Beelden maeckte. Buyten Perusia, op t'Casteel Pieve, maeckte hy eenigh werck van cleender importantien, alwaer hy gaende en keerende, altijt al t'ghelt dat hy hadde over hem droegh, als niemant betrouwende, des hy op den wegh werdt waergenomen, en berooft, doch met veel biddens t'leven ghelaten: maer door middelen, en veel vrienden die hy hadde, creegh een groot deel van t'genomen ghelt weder: doch had hy schier van droefheyt ghestorven. Hy was een Mensch van weynigh Religie, en van sulck een Porphyren harden hooft, datmen hem d'onsterflijckheyt der Sielen niet inbeelden en conde, hebbende alleen zijn hope op t'geluck van deser Eeuwen, en soude om gelts wille wonder dingen ghedaen hebben. Hy won grooten rijckdom. Binnen Florencen timmerde en cocht hy veel huysen: desgelijcx tot Perusia en tot Pieve had hy veel onroerende goederen. Hy nam te Wijve een seer schoon jonghe Dochter, en hadde soo groote ghenuechte, datse moy cleederen en hulselen droegh, so binnen als buytens huys, datmen seght, dat hyse dickwils selfs metter handt paleerde. Hy maeckte van zijn discipelen veel goede Meesters, bysonder den wonderbaerlijcken Raphael Sanzio van Vrbijn, die langhe met Pieter wrocht: soo dede oock Ioan de Santi, Raphaels Vader. Pieter starf t'zijnen 78. Iaer, en werdt begraven te Pieve, Ao. 1524.
Het leven van Lucas Signorelli, van Cortona, Schilder.
Gemeenlijck sietmen in de Ieucht, alsmer met goet oordeel op acht, aen de manier van doen en wesen, waer toe de kinderen gheneghen zijn, en wat sy in hun ouderdom te worden hebben. Eenighe sietmen, die in hun draghen en manieren zedich en puntich zijn, en geern in eerlijcke cleedinghe, waer mede sy altijts oock eerlijck gheacht worden: ghelijck dat oock gheschiede met
111v
Lucas van Cortonen. Hy was discipel van eenen Pieter van Borgo san Sepolcro,
wiens manier hy so volghde, datment qualijck con onderscheyden. Zijn wercken
waren in soo groote achtinghe, als oyt van eenigh ander Schilder in Italien. Hy toonde in zijn wercken, datmen met arbeydt en Const de naeckten in Schildery het leven can doen ghelijcken, en hoe men de vercortinge te weghe can brengen. Onder veel schoon wercken, is tot Orvieto, in de groote Kerck, een Capelle van hem, van t'vergaen van der Weerelt, daer hy hem wel bewesen heeft een versierlijck en geestigh vinder der Historien, van vreemder ordinantien. Daer sietmen Enghelen, boose gheesten, ruwijnen, aerdtbevingen, branden, en mirakelen van Antichrist, naeckten, vercortingen, en veel schoon figueren, oock de vervaerlijckheyt, die in den lesten bevenden dagh sal wesen. Hier mede heeft hy menigh nae hem comende den gheest gewackert. Des waren oock de wercken van Lucas hoogelijck altijts van Michael Angel gheacht en ghepresen. Oock sietmen in zijn Oordeel te Room, dat hy hem nae dese dingen
beholpen heeft: in dit werck heeft Lucas veel Conterfeytsels te passe ghebracht. Tot S. Maria de Loreta zijn van hem vier Evangelisten, en vier kercksche Doctoren, en ander Beelden, alle seer schoone, waer van den Paus Sixtus hem hooghlijck loonde. Doe eens binnen Cortona zijnen sone vermoort was, wesende een schoon gheselle van lichaem en aenschijn, liet hem naeckt ontcleeden, en conterfeytte hem also naeckt, willende altijts als hy wilde door zijn constigh handtwerck sien, wat hem de Natuere ghegheven, en t'ongeluck benomen hadde: Dit dede hy, alhoewel bedroeft, met groot ghedult, sonder weenen oft tranen te laten. Hier nae werdt hy te Rooom ontboden van Paus Sixtus, in de Capelle te wercken, neffens, oft teghen ander fraey Schilders: daer maeckte hy, daer Moyses zijn Testament maeckt met t'volck Israels, hebbende ghesien t'Landt van Beloften, en oock daer hy sterft. Summa, doe hy schier voor alle Princen van Italien hadde veel wercken ghedaen, tot zijnen grooten lof en gewin,
keerde oudt wesende tot Cortona, daer hy voortaen maer uyt lust en wrocht. Hy was seer goet van zeden, oprecht, vriendelijck met de vrienden, soet om mede om te gaen, een yeder behaeghlijck, en beleeft tot wie zijns behoefde. Hy was vrypostigh, en
hadde lust, puntigh en wel gecleedt te wesen: En was om al dit, binnen en buyten
zijn Vaderlijcke Stadt, lief, weerdt, en in grooter eeren. Hy starf Ao. 1521. oudt 82. Iaren.
Het leven van Lionardo da Vinci, Schilder, en Beeldt-snijder, van
Florencen.
Het is verwonderlijck, hoe den Hemel soo mildelijck somwijlen afstort, in een eenigh Menschen lichaem, soo groote natuerlijcke en overnatuerlijcke gaven, als schoonheyt, snelheyt, sterckheyt, en begrijpelijckheyt van eenen deuchtsamen vernuftighen gheest, soo dat sulcken begaefden den wegh over al open is, tot wat Const hem de Natuere aenlockt: t'welck ontwijslijck Godlijcker handtreyckinghe meer, als alle Menschelijcke leeringhe, oorsakelijck te dancken is. En dit is wel ghesien gheweest aen Lionardo da Vinci, die schoonlijvich, en in al zijn doen gracelijck, behendich, en groothertich was. Sijn verstandt was sulck, dat waer zijnen gheest toe streckte, hoe swaer oft
ondoenlijck, hem alles licht en doenlijck viel, en met goede uytcomste gheluckte. Dan (soo men seght) geen Cooren sonder Caf is, was dit zijnen maer,
dat hy onstadighe sinnen hadde, en haest veranderde in zijn voornemens. Hy
overleerde meest al zijn Meesters, t'zy in Arithmetica, Geometria, oft ander Consten. In de Letter-const soud' hy wonderlijck gheworden hebben, hadde hy daer in willen volherden. Hy leerde oock Musijcke, maer bysonder vedelen, als die blygeestigh
was, en songh al spelende Liedekens uyt den gheest uytnemende aerdich: Doch
hoewel hy hem in dus veel dinghen oeffende, en liet noyt nae te teyckenen, en
verheven dingen te maken: want tot desen meer als tot anders zijnen sin gheneyght was: des werdt hy besteedt by Andreas Verrocchio voorbeschreven. Daer begaf hy hem in alles, wat de Teycken-const in haer bevangen mach, en maeckte (jongh
wesende) van aerde eenighe lachende Vrouwen hoofden, die onder de Const in
plaister ghemeen zijn: oock eenige Kinder hoofden, die van groote Meesters handen gheleken te te wesen. Van Architectura teyckende hy verscheyden gronden en gebouwen. Hy was d'eerste, die (hoewel jong zijnde) discoureerde, om de Riviere Arnus, in een Canael te brengen van Pisa tot Florencen. T'waer langh te verhalen, wat hy al teyckende, om met water te wercken, van Molens, en ander dingen: oock hoe men water van onder op met buysen trecken soude: maeckte oock dagelijcx modellen en teyckeningen, hoe men lichtelijck berghen nederleggen soude en doorbooren, om van d'een dal in d'ander te gaen: En bewees, hoe men groote gewichten mocht oplichten, oock in tegenwoordicheyt van veel verstandige, die alsdoe Florencen gouverneerden: hoe hy wilde opheffen de heele Kercke van S. Ian, en daer onder trappen brengen, sonder de selve te hinderen: en versterckte dit met sulcke redenen, dat het een yeder wel doenlijck docht te wesen. De Schilder-const boven al verkiesende, teyckende hy veel nae t'leven, oock wel op linnen doecken, met den punct der pinceelen, alles uytnemende. Het gheschiedde, dat Andreas zijn Meester maeckte een Tafereel van een Ioannes Doopsel, en liet Lionardo maken eenen Engel, die een cleedt ophiel, den welcken hy (eenen jonghen zijnde) soo maeckte, dat hy beter was, als eenigh ander Beeldt van den Meester. Waerom Andreas noyt verwe oft pinceel wilde aenroeren, Andreas Verrochio liet af verwe te handelen, hem siende van sijn discipel overtroffen. hem siende overtroffen te wesen van een kindt. Hy maeckte een Patroon, om een behangh voor een deur, om den Coning van Portegael, t'welck in Vlaender van goudt en sijde soude zijn ghewrocht, het was van Adam en Eva, daer sy sondighen, van wit en swart, te weten, gehooght met loot-wit: Hy bracht te weghe een beemdt vol cruyden, en ghedierten, soo natuerlijck, en met sulck een vlijt alst moghelijck is. Den Vijghboom was soo ghedaen, dat niet te bedencken is, hoe yemant sulcken vlijt en patientie mocht hebben, in't beleyden der tacken, en de bladeren op't vercorten seer eyghentlijck ghedaen, met noch ander dinghen. Lionardi Vader was van eenen Boer buyten Florencen ghegheven eenen ronden houten Schildt, die hy self van eenen Vijghboom had ghemaeckt, dat hyen voor hem in t'Stadt liete schilderen. Den Vader, die desen Boer dickwils in vogelen en visschen behoefde, wildet hem niet weygeren, en lieten t'huys brengen, gaf hem also zijnen soon, dat hyer wat op schilderde. Doe nu Lionardo in de handen quam desen Schildt, dien hy sagh te wesen scheel, en oneffen, rechte hem met vyer, en gaf hem eenen Draeyer, die maeckten heel glat en aerdigh. Lionardo primuerde hem, en maeckte hem toe op zijn maniere, en bedocht, hoe hy daer op yet mocht schilderen, dat elcken, dien hy voortgebracht waer, mocht verschricken, om t'effect te doen van
112v
t'hooft van Medusa: So bracht hy op een Camer, daer niemant op en quam dan hy
alleen, by een, verscheyden ongedierten, Eghtissen, Loofvorschen, Krekels,
Vijfwouters, Sprinckhanen, Slangen, Vledermuysen, en meer sulck vreemt ghedrocht. Van al dese ghedaenten yet nabootsende, maeckte hy een seer schrickelijck ghedierte op desen schilt, als comende uyt een doncker gat van een roots, en was so ghemaeckt, dat het uyt zijn open kele scheen fenijn te schieten, vyer uyt den ooghen, en roock uyt de neusgaten, dat het grouwlijck aen te sien was: want hy bemoeyde hem soo
om dit te maken, dat hy niet eens en roock den stanck, daer zijn camer van al dit doot onghedierte mede bevleckt, en vervult was. Dit werck voldaen, en van den Boer en den Vader vergeten, Houten Schilt van Lionordo da Vinci wonderlijc geschildert.
bracht Lionardo zijn Vader boven, die onversien hier van verschrickt te rugghe liep. Lionardo hiel hem, en seyde: Dit werck dient daer het toe ghemaeckt is. Het docht den Vader een mirakel, en prees die versieringe seer: gingh en cocht heymelijck
eenen anderen Schilt, gelijck die veel in Lombardien te coope zijn, en daer stont op een Herte doorschoten, en gaf hem den Boer, die hem altijts daerom beminde, en te wille was. Den Vader vercocht desen anderen voor hondert Ducaten, die corts daer nae aen den Hertoogh van Milanen vercocht was dry hondert Ducaten. Hier nae
maeckte Lionardo in een Tafereel een Marie-beelt, daer onder ander dingen by stondt een glas met water, en Bloemen daer in, op welcke hy druppelkens douw had ghemaeckt, dat het levender als t'leven selfs scheen te wesen. Hy hadde altijts sulcke vreemde diepsinnighe dinghen in't hooft, datse met handen niet uyt te beelden en waren, des hy veel dinghen onvolmaeckt heeft ghelaten. Hy was soo lustich om by te wesen, dat hy der Lieden herten seer tot hem trock: En hoewel hy (te seggen) niet en hadde, en weynich oock wrocht, so hiel hy al stadich Knechten, en Peerden, daer hy groote ghenoecht in hadde: Oock had hy sin in veelderley ghedierten, die hy met grooter liefden en ghedult besorghde. Doe hy quam te passeren daer Voghels te coop waren, nam hyse uyt de muyten, en gaffe hen vrijheyt in de locht weder, en betaeldese diese te coope hielen. Hy hadde wonder dinghen in zijn Imaginatie. De dinghen der natueren, de eygenschappen der cruyden, des Hemels loop, en oock van Son en maen, hy met subtijlen gheest al philosopherende ondersochte. Hem behaeghden soo seer eenige bootsige tronien, met hayr oft baerden, oft so andersins in't leven, dat hy sulcke Luyden gantsche dagen nae liep, en dese soo vast in zijnen sin stelde, dat hyse t'huys so natuerlijck maeckte, al ofse tegenwoordich by hem hadden geweest. Van desen hadde hy al veel geteyckent. Hy teyckende in een blat eenen Neptunus so constich met een beroerde Zee, Zee-peerden die den wagen trocken, Zee-monsters en Goden, met so schoon tronien, datter dit Epitaphium op gemaect worde.
Pinxit Virgilius Neptunum: pinxit Homerus,
Dum maris undisoni per vada flextit equos.
Mente quidem vates illum conspexit uterque,
Vincius ast oculis; jureque vincit eos.
Hem quam in den sin te schilderen t'hooft van Medusa, in een Tafereel, van olyverwe, met een hooft-hulsel en vlechtsel van Slanghen, en begon daer van de vreemste en versierlijckste Inventie van der Weerelt: doch soo't een werck was dat veel tijt
behoefde, bleef (als veel zijn ander dingen) onvolmaeckt. Dit
was namaels bewaert in't Paleys van den Hertoogh Cosimo, met oock t'hooft van
eenen Enghel, die eenen arem opheft, en comt van de schouder tot den elleboghe in't vercorten, d'ander handt comt op de borst, in welcken men siet, hoe vlijtich hy zijn dinghen socht te doen verheffen, soo verre varende met den diepselen, dat hy
t'alderbruynste swart ghebruyckte, en op de hooghsels van t'alderlichtste wit. Dit
scheen meer nacht dan dagh licht om de herdicheyt te ghelijcken: doch wast hem
ghedaen, om met cracht der Consten zijn dingen te doen voortcomen, rondt en
verheven staen. Hy begon noch te Florencen een dry Coninghen, daer veel schoon tronien in quamen: maer bleef oock onvolmaeckt. Doe Lodewijck Sforza werdt
ghecoren Hertoogh van Molanen, Ao. 1494. werdt hy by hem met grooter reputatie ghebracht. Desen Hertoogh begeerich tot t'geluydt oft spel der Liere, die wy de Vedel noemen, speelde Lionardo op eene van silver gemaect, als een Peerdtshooft, wonder versierlijck, op datse te meerder gheluydt gave: daer ging hy alle de Musijck-speelders te boven. Boven desen was hy den besten in zijnen tijdt, van onverhoedts uyt den
gheest voor de handt in rijm te singhen: soo dat den Hertoogh ongelooflijcke seer, op zijn Const verliefde. Ter begheerte van den Hertoogh, maeckte hy een Altaer-tafel van eenen Kerstnacht, die den Hertoogh sondt aen den Keyser. Te Milanen, voor de Monicken van S. Domenicus, maecte hy een Avont-mael: Avont-mael van Lionardo da Vinci, verwonderlijck. alle d'Apostelen tronien waren heel aerdich: de Christi
tronie liet hy onvolmaeckt, niet wetende hoe hy daer in te weghe mocht brenghen
die Hemelsche Godtheyt. Dit stuck worde van die van Milanen, en Wtlanders, altijt met groot verwonderen in weerden ghehouden, en ghepresen. Hier sietmen in dese tronien der Apostelen, de twijfelinghe en verlangen om weten, wie den Verrader is: ooc in hun herten de droefheyt, de liefde, en vreese die sy hadden. Daer beneffens in Iudas tronie, was te sien den haet, verstocktheyt, en t'verradich voornemen: alle dinghen was oock soo net, dat in het Tafel-laken oock het weef-werck was
uytghebeelt. Men seght, dat den Prioor van aldaer, Lionardum dickwils al te moeyelijc vermaende t'werck te voleynden, hem verwonderende, dat Lionardo half daghen langh zijn werck met aendencken sach en besach: en hadde wel ghewilt, dat hy hadde gedaen ghelijck zijn volck, dat in zijnen hof wrochte, dat hy den Pinceel altijts gheroert hadde, ghelijck sy ooc hun houwen en graven deden. Dit was hem niet genoech, maer beclaeghde Lionardum noch aen den Hertoogh: den welcken om Lionardum schickte, hem sulcx te kennen ghevende. Lionardo wetende den Hertoogh verstandich te wesen, discoureerde met hem seer breet van der Const, hoe den Constenaer eerst in zijnen gheest alles heeft te beelden, en daer nae metten handen, en seyde, hem resteerden alleen twee tronien, te weten, de Christi, en Iude. De Christi Antwoort oft verantwoordinge Lionardi, aen den Hertoogh van Milanen, seer aerdigh. tronie wist hy op der aerden niet te vinden, en mocht oock niet bedencken, hoe hy mocht uytbeelden die schoonheyt en Hemelsche gratie, die daer mocht wesen in die Mensch geworden Godtheyt. In de Iude tronie, wist niet hoe hy soo wreeden Siele soude beelden, die nae soo veel ontfanghen weldaedts voor hadde, te verraden zijnen Heere den Schepper der Weerelt: hier toe soude hy doch moghen soecken eenighe: maer soo hem eene ontbroke, eyndlijck soude des Prioors tronie daer in te passe brenghen, die doch soo moeylijck en onverstandich is. Dit heeft den Hertoogh seer hertlijck veroorsaeckt te lachen, segghende: ghy hebt duysentfoudich ghelijck. Des den Prioor beschaemt, mocht
113v
zijn hof-gravers gaen vermanen, latende Lionardum met zijn schilderen begaen, den welcken de tronie van Iudas voldede, schijnende daer in te hebben gheconterfeyt de verradery en onmenschelijckheyt selve, de Christi bleef als voorverhaelt onvoldaen. Dit werck so uytnemende, dede den Coning van Vrancrijck lust hebben, en vlijt doen, om dat in zijn Coninghrijck te laten comen, soude geenen cost gespaert hebben, dan om dat het op den muer was, most also te Milanen blijven, midts dat het onmogelijck was. Hy maecte noch des voornoemden Hertoghen conterfeytsel, oock des
Hertoginnen Beatris, en de twee sonen, Maximiliaen en Franciscus, die noch beyde hertogen worden, en waren uytnemende gedaen. Terwijlen brocht hy den Hertoogh in't hooft, een coper Peerdt te maken, van wonderlijcker grootte, om daer op tot een gedachtenisse te setten den Hertoogh: dit heeft hy dan so groot begonnen, dat het
noyt voldaen en worde: want niet mogelijck was so grooten stuck op een reyse te
gieten. T'is wel te gelooven, dat zijnen grooten excellenten geest, al te veel willende te wege brengen, volcomenheyt boven volcomenheyt, heeft het achterwege blijven veroorsaeckt. Men seght, dat noyt schoonder noch grootmoediger dingen ghesien en was, als dit groot eerden Model, t'welck doe de Fransoysen te Milanen met hun
Coning Lodewijck quamen, gebroken wert, en oock verloren worde een cleen Model van wasch, t'welck excellent was, met t'samen eenen Boeck van Peerden Anatomie, die hy voor zijn eygen studie hadde ghemaeckt. Hier Anatomien van Peerden en
Menschen, van Lionardo da Vinci ghedaen. naer oeffende hy hem met noch meerder vlijt in Menschen Anatomie, in welck hem hielp, en hy weder hielp, eenen Meester Marcus della Torré, excellent Philosooph, die door Galenum, de Medecijne, en
Anatomie, welcke doe ter tijt met onverstandt verduystert waren, het ware leven en licht hergeven heeft. Hier in was hem den cloecken gheest Leonardi een groot behulp, die hier van teyckende eenen Boeck met root crijt, en daer in getrocken met de Pen: En hy vilde de leden self metter handt, conterfeytende alles met grooter neersticheyt. Eerst maeckte hy al t'gebeente, daer naer voeghder hy by alle de senuwen in haer
ordinantien, daer nae met de musculen, die naest t'ghebeente behoeven, en voorts
met die vast blijven, daer nae met de roerende t'ghebeente bedeckende, en alle deelen hadde hy beschreven met der slincker handt, datment niet conde lesen, dan in eenen Spiegel. Dit Boeck bleef in handen van een Milaens Edelman, Francisco da Melzo, die dit in grooter weerden heeft. En t'is te verwonderen, jae het schijnt onmogelijck, hoe verstandigh desen hoogh begaefden geest van alles onderscheydlijck heeft
ghehandelt: Ghelijck hy oock van de Schilder-const, Lionardo heeft van schilderen gheschreven. teyckenen en coloreren, seer verstandich en cloecklijck heeft geschreven, dan ick weet niet, of dit leste werck oyt ghedruckt is gheworden, ghelijck den
eyghenaer wel in den sin hadde, soo hy teghen Vasary mondelijck hadde verclaert. T'is oock geschiet, doe Lionardo noch te Milanen was, dat daer quam den Coningh van Vranckrijck, welcken hem badt yet vreemts te maken: hy maeckte eenen Leeuw, die een deel stappen ging, en doe hem opende de borst, toonende die vol Lelien te wesen. Lionardo comende weder te Florencen, verstondt, dat de Monicken van Servi aen Philippino hadden besteedt d'hoogh Altaer-tafel van de Muntsiata, die hy
wenschte self te mogen maken, oft sulck bysonder werck. Philippino dit verhoorende, een edel borst wesende, liet t'werck Lionardo over, welcken de Monicken daer toe in huys namen, hem met zijn ghesin den cost ghevende: Daer hyse vast met praet onderhiel,
en niet met allen dede eenen langhen tijdt. Ten lesten maeckte hy eenen Carton, en daer in een onse Vrouw, en S. Anna, met eenen Christus, t'welck niet alleen en gaf groot verwonderen den Constenaren: maer twee daghen langh quamen Mannen en Vrouwen, oudt en jongh, als oft processy, oft feest-dagh waer geweest, te besien dit uytnemende werck, dat yegelijcken verwonderde: want in dees Mary-beelde was te sien, alles wat met simpelheyt en schoonheyt der Moeder Christi mocht tot
vercieringhe behoeven: bewijsende een ghestadich, en ootmoedich wesen. In dese vroylijcke maeght, aensiende haer schoon lief Kindeken, op haren schoot teerderlijck sitten, vergetende daer mede, ootmoedich neder siende, eenen S. Ian, die vast speelde met een Schaepken, en een S.Anna, die dit besiende, met grooter blijschap, soetlijck belacht: Een stuck van grooter opmerck, als sulcken gheest van soo cloecken verstande beraemde te maken. Desen Carton quam noch in Vranckrijck, als gehoort sal worden. Hy dit werck verlatende, maecte verscheyden conterfeytsels seer constigh, oock van eenighe edel jonghe Vrouwen, onder ander een voor Francesco del Giocondo, die hem zijn Huysvrouwe liet schilderen, ghenaemt Mona Lisa, wesende een seer schoon Vrouw. Hier was hy vier Iaren over doende, en liet het noch onvolmaeckt: dit voer oock ten lesten in Vranckrijck, en wert bewaert tot Fonteyne Bleau voor den Coningh. In dees tronie was te sien, VVonderlijck conterfeytsel, daer Lionardo vier Iaer over doende was. hoe veel de Const vermocht, om de Natuere ten naesten by te comen. Alle de minste dinghen die te schilderen mogen wesen, waren hier op't scherpste
waer ghenomen: d'ooghen hadden dat waterachtich blincken, op de blauwicheyt die cleen roode draeykens, de cleen hayrkens der ooghschelen, de wijnbrouwen met de hayrkens even alsoo sy ghekeert uyt t'vleesch wassen, hier dicke, daer verdunnende: summa, neuse, mondt, wanghen, en kin, alles was soo eyghentlijck met alle zijn
deelen ghedaen, dat het scheen vleesch te wesen. In't putgen van de kele, die daer
neerstlijck op lette, sacher natuerlijck den puls inspelen. Dit was waerlijck een werck soo ghedaen, dat het mocht verschricken yeder Constenaer, hoe cloeck hy wesen mocht. Terwijl hyse conterfeytte, had hy altijdt yemant by haer, die speelde oft sangh, oock Cluchtenaers, om haer vroylijck te maken, op dat dit Conterfeytsel niet
swaermoedich waer, ghelijck veel ander door t'lange sitten gedaen worden: maer in dit was een seer vriendlijck grenicken, een dinghen schier boven de Natuere te achten. Lionardo dus gheruchtich wesende, werdt hem aenbesteedt voor de Stadt, de sale
vant' raethuys, op datse van hem memorie behouden mochten. Soo begon hy weder eenen Carton seer groot, daer in een bataillie van Nicolaes Piccinino, Capiteyn van Philips Hertoogh van Milanen: Hier had hy voor aen gheteyckent eenen Carton van Lionardo, wonderlijcke constigh. hoop Peerde-volck, vechtende om een Baniere,
een dinghen seer gepresen, om de groote aendachticheyt in dese vlucht
waerghenomen: want men sacher in dat tornich woeden der Mannen en Peerden,
twee Peerden met de voor voeten verheven, en met den tanden, maeckten soo veel strijdts als de berijders selfs deden, die de Baniere wilden nemen, de welcke een Ruyter, wendende zijn Peerdt ter vlucht, met gekeerden lijve by den staf ghevatt hadde, om ontsnocken uyt de handen van viere, waer van de twee elck de handt daer aan hadden om behouden, en d'ander handen verheven met sweerden, om den staf af te houwen, terwijlen een oudt Ruyter met een rode muts al crijtende, ooc een handt aen den staf hadde, en met d'ander op hief een crom sweert, om de twee
114v
handen af te houwen van de voorverhaelde: en sy met t'samen bijtende tanden,
bewesen met gheweldighe actien te beschermen, en willen behouden hun Baniere. Onder de voeten der Peerden, laghen twee Soldaten in't vercorten, daer den eenen een handt met een Dagghe verheft, om den anderen, die alle macht doet om de doot t'ontwijcken, in de kele te steken. T'is niet te segghen, wat Lionardo voor aerdighe wapeninghen, helmen, en cleedingen hier hadde versiert, en wat schoonder trecken en actien te weghe ghebracht in de Peerden, daer hy den besten Meester van der
Weerelt in was, soo in verstant van musculen, als in schoonheyt, en werckelijckheyt uyt te beelden. Om dit Carton te maken, had hy ghemaeckt een wonder fraey steygheringe, die men hoogen, leegen, crimpen, en breeden conde. Doe hy nu schilderen soude, had hy den muer met sulck een dicke misture beset, om in Olyverwe te wercken, dat hy ten lesten sagh dat het al bederven soude, en lietet oock alsoo begonnen staen. Lionardo edel van conditien, en in alle zijn wesen grootmoedich, gaende (soo hy alle maenden ghewent was) eens om zijn gelt, tot den Oversten, geheeten Pieter Soderini, wilde den Cassier hem gheven Papieren huyskens met quatrinen (datmen hier soude segghen, duyten) wilde hyse niet nemen, seggende: Ick ben gheen Schilder van quatrinen. Hy trock nae Room met den Hertoogh Iuliaen de Medicis, tot de verkiesinghe van Paus Leo de thiende: en daer ghecomen, dede hy veel bootsen. Hy maeckte Vogelkens, en Dieren, van eenigh dunne deech, die hy vol windt blasende, dede vlieghen in de locht, en als den wint uyt was, vielen neder. Hy dede ooc veel Schapen dermen t'vet af doen, en dunne maken, en vast aen een, datmense al mocht bevanghen in de palme van een handt, en van in een ander Camer liet hy in beyde eynden blasen, met twee Snuits blaesbalcken, dat hy de geheele Camer, daer hy met den Heeren was, mede vervulde, al was sy nochtans groot: en hier by geleeck hy hun de Const, die van cleen tot groot gheworden was.
Oneyndelijcke veel deser sotticheden stelde hy al voort: hy socht oock op veel
manieren oly om schilderen te maken, en vernissen om t'werck langhe tijdt te mogen versch en schoon houden. Hy maeckte voor een Edelman van den Paus een Marie-beeldt van olyverwe, met uytnemende vlijt en Const: maer t'zy door faute van den genen, die t'penneel bereydt hadde, oft door zijn seldtsaem misturen, der verwen menghselen, soo isset nu seer bedorven. Op een ander penneel conterfeytte hy een Kindt, dat schoon en wonder gracelijck is. Men seght, doe hem een werck van den Paus worde besteedt, dat hy stracx begon distilleren olien en cruyden, om vernis te maken, des Leo den Paus dit verstaende, seyde: Aymy, desen Mensch en salder niet af maken, dewijl hy sonder yet beginnen, op t'leste gaet dencken. Daer is gheweest tusschen Lionardo, en Michael Angelo een groote verbolghentheyt, soo dat Michael Angelo, ontboden wesende nae Room van den Paus, om de Facciata van S. Laurens te maken, is van Florencen vertrocken, te liever om Leonardo in de Const te trotsen: doch nam zijn excuse op den Hertoogh Iuliaen, daer te reysen: maer Lionardo de rechte wetenschap hier van hebbende, vertrock van Room, en reysde in Vrancrijck, alwaer den Coningh, die van zijn werck hadde gehadt, hem seer toeghedaen worde, begheerende dat hy den voorverhaelden Carton van S. Anna, en Maria, woude in't werck leggen, en schilderen: maer gelijck zijn gewoonte was, hiel den Coning t'hooft in de windt met woorden. Eyndlijck, oudt gheworden zijnde, werdt
veel maenden sieck, des hy hem, de Doot siende naken, vast socht t'informeren van de Christlijcke Religie, en biechtede hem met groot leetwesen, en veel tranen, en nam t'heylich Sacrament met devotie, doende hem met zijn knechten en vrienden overeynde houden, op zijn voeten buyten t'bedde. Daer is by gecomen den Coningh, die hem ghewent was dickmael vriendlijck te besoecken, en soo hy weder te bedde was, uyt eerbiedinghe rechtede hy hem selven op, vertellende zijn swackheyt,
beclagende al stadich dat hy Gode veel hadde verbolghen, en oock den Menschen
zijn devoor in de Const niet ghedaen te hebben, Lionardo sterft in de armen van den Coningh van Vrancrijc. als hy behoorde: is dus flouw gheworden, en den Coningh hem in den arm nemende, om hem wat te verlichten, en zijnen gheest als Godlijck wesende, ghelijck of hem docht hem niet eerlijcker mocht gheschieden, is uyt den lichaem, dat doe in sulcken Conings arm was, gescheyden. Hy was een wonder Man, van schoonheyt, welsprekenheyt, en sterckheyt, metter handt een muyr ancker, en hoefijser voudende, als oft loot waer gheweest: verscheyden coper Beelden zijn tot Florencen, in S. Ian, en elder te sien, seer constich gedaen. Hy starf oudt 75. Iaer, zijn doot bedroefde den Coning, en alle die hem kenden, seer. Dese versen werden t'zijnder eeren, van Ioan Baptiste Strozzi dus gedicht:
Vince costui pur solo Tutti altri: & vince Fidia, & vince Apelle,
Et tutto il Lor vittorioso stuolo.
Het leven van Giorgione da Castel Franco, Schilder van Venetien.
Doe het Constbarighe Florencen, door t'voortbrenghen van beter, en beter
Constenaren, van d'alvernemende Fama, dus heerlijc vermaert was, wert het edel
Venetien oock niet weynich verciert door haer Borger Giorgio, die in Castel Franco
op het Trevisaensche geboren wert, Ao. 1478. die om zijn Const, en grootmoedicheyt, wert namaels gheheeten Giorgione: hoewel van cleen gheslacht gheboren zijnde, was van manieren al zijn leven lang edel, en wacker van gheest. Hy was binnen Venetien opghevoedt, seer Vrouw liefdich wesende: was goet Luytslagher en
uytnemende goet sangher, des hy als een weerelts Mensch seer voortgetrocken was in Musijck by den Edeldom. Hy oeffende de Teycken-const, op de schoone welstandicheyt der selver seer verlievende: wilde niet in't werck brenghen, als dingen, die hy self nae t'leven hadde gheconterfeyt. Hy werdt gheruchtich, niet alleen, Gentijl, en Ioan Bellijn te hebben overtroffen: maer te moghen ghelijcken alle die in Tuscanen de Moderne maniere oeffenden: want hy socht altijdt verscheyden schoonheden in't werck te brenghen. De Natuer had hem soo begaeft, dat hy in Oly, en in Fresco, sulcken levende gladde coloreringhe, en vloeyende diepselen gebruyckte, dat veel excellente Constenaers van dien tijdt, hem bekenden gheboren te wesen, om in den Beelden gheest te brenghen, en om de verschicheyt van t'levende vleesch uyt te beelden. In zijn begin maeckte hy veel Mary-beelden, en conterfeytsels, seer levendich en schoon, datmen niet beter de vlecken en verwen van vleesch noch diepselen soude moghen sien: onder dese conterfeytselen was eenen Consalvo Ferrando. In Fresco heeft hy seer fraey dingen ghedaen, die met t'weder en Zee-winden te Venetien zijn
vergaen. Doe Anno 1504. t'Duytsche Cooplieden huys was verbrant, en weder costlijcker,enschoonderherbouwt,wordetGiorgioneinFrescobesteltteschilderen, altemael nae
115v
zijn believen, op dat hy slechs de Const toonen soude: daer heeft hy seer seldtsaem dinghen ghedaen, doch canmen niet sien, datter eenighe onderscheyden History zy, noch weet niet dat yemandt den sin oft meyninghe weet: dan hier is een Man, en daer een Vrouw, van verscheyden actie, d'een heeft een Leeus hooft, d'ander een Enghel als Cupido by: maer men weet niet watter mede ghemeent zy. Een Vrouw isser met een sweerdt, die een doot Reusen hooft by haer heeft, en sy schijnt te spreken met een Duytsch, die beneden sit, het schijnt oft een Germania wilt wesen: men sieter in seer fraey dinghen, en aerdich gheschildert, alles seer nae het leven ghedaen zijnde. In de Kerck van S. Rochus te Venetien, is van hem een Tafereel met een
Cruysdragenden Christus, en eenen Iode die hem voort treckt, die men seght dat
Mirakel soude doen. Hy wrocht noch in verscheyden plaetsen, als tot Castel Franco: oock noch veel conterfeytsels van Princen: en veel werdt zijn werck buytens Landts gesonden. Men seght, dat Giorgione te Venetien quam spraeck te hebben met eenighe Beldtsnijders, ten tijden dat Andreas Verrocchio t'coper Peerdt maeckte, en sy wilden dat t'beeltsnijden voorginck het schilderen, om dat een rondt Beeldt verscheyden
postueren oft stelselen toont, alsment om en om keert, en datmen in schildery een
Beeldt maer van eender sijden en mach sien. Giorgione wilde bewijsen, datmen in een History verscheyden actituden, sonder t'stuck te keeren, conde toonen: daerenboven, dat hy in een eenigh Beeldt in schildery, wilde vier sijden toonen. Hie op ginck hy toe, en schilderde een naeckt Beeldt Een eenigh Beeldt gheschildert, datment van vier sijden teffens conde sien. van achter, dat voor hem hadde een claer blinckende Fonteyne, daer hy t'Beeldt van vooren in dede spiegelen: op een van de sijden hadde hy een bruyn glansende Corselet ghemaeckt hanghende, daer men t'lichaem op die sijde in profijl sagh: ter ander sijden, de ander in eenen spiegel, die daer gehangen was ghemaeckt, willende bewijsen, dat de Schildery met een ghesicht, meer conde laten sien, als de Beeldtsnijdery. Dit werck werdt hoogh ghepresen, om de schoonheyt en de geestige inventie. Terwijlen hy dus hem, en zijn Vaderlant vereerde, converseerde hy by een Vrouwe, waer van hy de Pest ghecreegh, en starf
Ao. 1511. oudt 34. Iaer, tot groot leedtwesen zijner bekende vrienden, en schade der Conste: welcke schade weder voorcomen wiert, met twee zijn excellente discipelen, Sebastiaen del Piombo, en Tiziano da Cadore, die hem niet alleen ghelijck wierdt, maer voorby en te boven gingh.
Het leven van Antonio van Corregio, uytnemende Schilder.
De grootdadige moeder Natuere, haer niet partijdigh bewijsende, oock onbekende plaetsen te willen deelachtigh maken seldsame uytmuntende Mannen, begaeft met uytnemenden edelen gheest, heeft laten als een licht uytbreken, tot Corregio in
Lombardijen, eenen Antonio, nae zijn geboort-plaetse genoemt, da Correggio om
dat Landt oock in onse Const te verlichten. Hy is wonderlijcken haest by ghecomen, aenvangende de eerste van al in Lombardijen de schoon Moderne maniere, die hy nergens hadde ghesien, noch d'Antijcke Roomsche dinghen, als die noyt uyt zijn Landt ghereyst heeft. T'waer vreemt te bedencken, wat hy miraculeus dinghen soude hebben ghedaen, had hy, als ander, sulcke sonderlinge voorbeelden ghehadt. Hy was
van natueren seer bloo, oeffenende de Const met eenen stadigen arbeydt, beladen
zijnde met een swaer huysghesin: wesende getrocken van een goetwillighe Natuere, dede
schier boven zijn vermoghen. Hy socht in de Conste veel moeylijcke dingen te weghe te brenghen: als wel ghetuygen de dingen, van hem in de Dom-kerck tot Parma, daer van onder op te sien zijn groote Beelden, in't vercorten, seer wonderlijcken en wel ghedaen, op het natte kalck. In de selve Kerck dede hy twee Altaer-tafelen van
Olyverwe: In een van dese sietmen eenen dooden Christus, die seer gepresen is.
Oock tot S. Ians, in de selve Stadt, maeckte hy noch in eenen ronden thoren, van
onder op te sien, een Marien Hemelvaert, de welcke om haer heeft een menichte
Engelen, en Heyligen, daer te verwonderen is, hoe hy met handen heeft connen
maken, en noch meer in zijnen gheest bedencken, de schoon sloeren en swieringen der lakenen, en wesens, die hy die Beelden gegheven heeft: daer beneffens eenighe Frisen met kinderkens zijn seer aerdigh. Het is gewis in onse Const een seldsaem
werck, dat wy verscheyden Hooftstucken hebben om te volghen: onder ander is, het wel teeckenen: VVel schilderen, t'meeste hooftstuck in onse Const. maer het boven al gaende is, het wel schilderen, waer toe al het ander streckt, en hier in excelleerde meer als in't trecken oft teeckenen desen Correggio. Iae dat van hem ghetuyght wordt voor ghewis, dat noyt niemant beter met de verwe en handelde, noch met vrolijcker welstandt, jae dat noyt Schilder verhevender schilderde, noch soo glat en swadderich van sachten vleesche als hy, noch zijn dinghen met sulcken gratie en voldede. Noch in dese Stadt Parma is van hem ghedaen, tot den Caputsijnen, een Marien Booftschap, soo wel ghedaen in Fresco, dat doe in't vertimmeren den muer most zijn ghebroken, dit stuck met grooten ernst werdt uytghenomen, en elder in de Kerck ghestelt. Noch boven een Stadt-poorte schilderde hy een Mary-beeldt, dat een seldtsaem dingen te sien is, sulcken coloreringhe op't natte kalck, t'welck veel reysende vreemdelinghen, die anders niet ghesien en hebben van hem, heeft doen verwonderen, en zijnen lof uytbreyden sonder eynde. In de selve Stadt, in S. Anthonis, schilderde hy een Tafel, in welcke is een Mary-beeldt, en Maria Magdalena: hier by is een Enghelken als
een kindt, dat eenen Boeck houdt, lachende soo heel natuerlijck, dat het yeghelijck die't siet doet lachen, en alle swaermoedige verheughen. Daer is noch eenen S. Ieronimus, soo wonderlijck gecoloreert, dat het den Schilders verbaest maeckt in't aensien: want het qualijck waer beter te schilderen moghelijck. Hy heeft noch Tafereelen ghemaeckt en Schilderijen, om veel Heeren in Lombardijen: onder ander
twee Tafereelen in Mantua, voor den Hertoogh Frederick de 2e. om te seynden aen den Keyser: dinghen die wel voor sulcken Prince weerdigh waren. De welcke wercken siende Iulius Romanus, seyde noyt te hebben ghesien coloreringe, die tot sulcken
graedt mocht reycken: d'een was een naeckte Leda, en d'ander een Venus, van sulck gladdich coloreren, en vleeschige diepselen, dat het geen verwen, maer levende vleesch geleeck te wesen: In een was een Landtschap, soo aerdich, dat noyt geen Lombarder beter als hy en dede: boven desen sulck een schoon hayr, soo wel gedaen, dat het niet te verbeteren is. Daer waren eenige Amores, oft Cupidons, die op eenen steen proefden hun schichten, den eenen van goudt, en d'ander van loot, dese waren seer constich ghedaen. By de Venus quam uyt steenen een Fonteyne met claer water, t'welck haer voeten bewaterde, en nochtans weynich verhinderde, dit was seer gracelijck te sien, het gaf medelijden te sien die teericheyt in dat blinckende water: Des Antonio grooten lof is weerdigh. Hy schilderde noch in Modena een Mary-beeldt, dat
van alle Schilders de beste Schildery wort gehouden, die in de Stadt is. Te Bolognen is eenen Christus in't hofken, by Maria Magdalena, dat oock een seer schoon dingen is. In Reggio was oock een seer schoon Tafereel, t'welck vercocht wert, en als een Iuweel te Genua gesonden. Noch is in Reggio een Tafel van eenen Kerstnacht, daer van Christo een schijn comt, dat de Herders en den omstant verlicht: onder ander
isser een Vrouw, die dit Godlijck licht niet can verdraghen, en de handt voor
t'Aenschijn seer gracelijck houdt. Boven het stal is eenen Choor Engelen die singhen, soo ghedaen, datse beter schijnen uyt den Hemel gedaelt, als geschildert met Menschen handen. In de selve Stadt is een Tafereelken, eenen voet groot, daer in is Christus in't hofken, daer den Enghel verschijnende, Christum beschijnt met het licht, en beneden aen den voet van den Bergh liggen dry Apostels, beschaduwt van eenen hoeck van den Bergh, en al op den nacht ghemaeckt: Daer is by een verschietende Landtschap, en aen d'een sijde begint de roode dagherade te verschijnen: oock sietmen Iudas van verren met een deel Soldaten aencomen: Dit is alles soo wel ghedaen, verstaen, en soo net, dat het niet te vergelijcken en is. Van veel dinghen hadde men moghen noch verhalen: dan dit docht my niet dat ick verswijghen mocht, dat hy eens sieck wesende tot Parma, oft elder, hem grooten dienst geschiedde van een Vrouw, gheheeten Catharina: waerom hy (niet ondanckbaer wesende) voor haer maeckte, tot vergheldinghe, een Tafereel van Sinte Catharina, daer Christus sittende op Mariae schoot, Catharina den ringh aen den vingher steeckt: Daer by is noch eenen Sinte Bastiaen, met noch eenigh ander Beeldt, doch al halve beelden: en dit Tafereel is teghenwoordich te Room, ten huyse van eenighe Gravinne, die onse Const
beminnende is. En in de Camer daer dit is, zijn noch verscheyden stucken, als van Lucas van Leyden, Raphael d'Vrbijn, Andreas del Sarto, en meer ander: maer ghelijck als de Son ander Hemelsche lichten passeert in claerheyt: also uytmuntende in
excellentie gaet dit de ander te boven: by dat ick uyt den mondt des goet oordeelenden Goltius hebbe verstaen, die dit te Room wesende te sien quam, alwaer stracx zijn Const-lievende ooghen nae toe ghetrocken waren, met grooten lust en vermaken, hem seer verwonderende in die seer fraey handelinghe, en de schoon gloeyentheyt des colorerens. Antonio was een Man van stadigher conditie, en cleenen moede, hem niet latende voorstaen veel verstandts in de Const te hebben, bekennende groote swaricheyt te wesen, om ter uyterste volcomenheyt in't naervolghen der Natueren te gheraken. Hy was met weynich te vreden, levende als een goet Christen Mensch, en seer sparigh. Alle Schilders hebben hem te dancken, dewijl sy uyt zijn handelinghe veel swaer dinghen lichtelijck connen te weghe leeren brenghen: insonderheyt de gheesticheyt in zijn hayr, ghedaen wesende op een schoon vloeyende maniere. Alsoo't hem nouwe stondt, door zijn groot ghesin, wort gheseyt, dat hy tot Parma had
ontfanghen tsestich goude Croonen, al in quatrinen, van zijn werck, en daer mede te voet gaende na Correggio, in een seer heet weder, somtijts water drinckende om zijn vercoelen, moste t'huys comende te bedde, bevanghen van een seer groote Cortse, en is ghestorven, oudt ontrent veertich Iaer. Sijn wercken zijn gheweest seer ten tijde van Anno 1512. Tot zijnder eeren werdt hem ghemaeckt, door Fabio Segni
Florentijnsch Edelman, dese Epigramma:
Hujus cùm regeret mortales spiritus artus
Pictoris, Charites supplicuère Iovi:
Non alia pingi dextra Pater alme rogamus,
Hunc praeter: nulli pingere nos liceat. Annuit his votis summi Regnator Olympi:
Et juvenem subitò sydera ad alta tulit.
Vt posset meliùs Charitum simulacra referre
Praesens, & nudas cerneret inde Deas.
Het leven van Raphael Sanzio van Vrbijn, Schilder, en Bouwmeester.
Hoe volhandich milt, en goedertieren hem den Hemel somtijden bewijst, in een
eenigh Mensche, te storten zijn overvloedighe Rijckdommen der gratien, en gaven, dat wordt seldtsamich aen de ghenieters der selver ghesien, en gespuert: onder ander claerlijck, aen den niet min uytnemenden, als gracelijcken Raphael van Vrbijn. Den welcken was van der natueren begaeft, gelijck eenighe, in welcke is een seker
statelijck wesen, met een bevallijcke ghesprakelijcheyt verselt. Hy hadde uytwendich een lichaemlijcke schoonheyt, hem bewijsende vriendelijck en sacht, met elcken wie het wesen mocht, voorts was zijnen gheest blinckende vol Constbarighe deuchden. En is door vlijt, en oeffeninghe, tot sulcken uytmuntenden naem gheraeckt, dat zijn gherucht ter Weerelt onsterflijck is. Hy was gheboren in de Stadt Vrbijn, op eenen
goeden vrydagh, dry uren in der nacht, Ao. 1483. Zijn Vader was een verstandig
redelijck Man: doch by ghebreck van goet onderwijs, den besten Schilder niet.
Raphael noch jongh, was den Vader in zijn werck seer voorderlijck, den welcken
siende des jonghens goeden gheest, docht hem nut by eenigh goet Meester te bestellen, des bracht hy hem by Pieter Perusino, die doe van Room ghecomen was tot Perusa. Dit was ten eersten aenmercklijck, dat Raphael in corten tijdt soo zijn Meesters
maniere navolghde, dat men hun dinghen niet en conde onderscheyden, als noch
blijckt aen eenighe figueren tot S. Fransoys binnen Perusen, desgelijcx tot Citta di Castello, een Tafel in S. Augustijn, en in S. Domenico een Crucifix, datmen voor wis meenen soude (en waerder zijnen naem niet) dattet van Pieter waer. Doe Raphael nu wat verder quam, en zijn dinghen voor beter als des Meesters gekent werden, worde hy van Bernardino Pinturicchio van Perusen, die Raphaels vriendt was,
ghebraght te Siena, om hem te helpen, dewijl hy wist dat Raphael seer goet
Teyckenaer was. Raphael daer wat voor hem gheteyckent hebbende, trock nae
Florencen, hoorende t'gerucht van den Carton van Lionardo da Vinci, met die gruppe oft hoop Peerden: daer neffens van een ander Carton met naeckten, ghedaen van Michael Angelo, om Lionardum te trotsen. Daer gecomen, alsoo dese dinghen, en dese Stadt, hem seer wel bevielen, is daer eenen tijdt langh ghebleven. Daer creegh hy grooten aenhangh van jonghe Schilders, en worder seer gheeert, bysonder van Taddeo Taddei, die hem altijts in huys, en aen Tafel begeerde, als die alle
Const-lievende beminde: maer Raphael de beleeftheyt selve wesende, om met
vrientschap niet overwonnen te wesen, maeckte hem twee Tafereelen. Hy hadde
oock groote vriendelijcke gemeenschap met eenen
Lorenzo Nasi, en maeckte hem een Tafereel met een Mary-beeldt, hebbende tusschen de beenen haer kindt: welck van den jonghen S. Ian hem met groote vreucht van beyde, een Voghelken worde ghegheven, tusschen welcke was te sien een rechte kindtsche simpelheyt: en zijn soo ghecoloreert, datse vleesch gelijcken te wesen: de Marie-beeldt heeft ook een heel gracelijck wesen, oock is alles bevallijck en aerdich, soo wel gront als landtschap. Hier nae keerde Raphael d''Vrbijn om zijn dinghen waer te nemen, dewijl zijn Vader en Moeder gestorven waren. Daer woonende, maeckte twee cleen Mary-beelden, maer seer uytnemende, die welcke zijn by den Hertoogh van Vrbijn. Voor den selven maeckte hy een Tafereelken met Christus in't hofken, en dry slapende Apostelen, en is soo voldaen, dat geen verlichtery netter mach wesen. Doe Raphael zijn dinghen daer had beschickt, quam tot Perusa, daer hy wel bewees in de beteringhe zijnder figueren, dat hy te Florencen fraey Meesters dingen gesien hadde: onder ander warender van hem ghedaen eenighe tronien van jonghe heylighe maeghden, die seer schoon en soet van wesen waren, en seer aerdich van hulselen. Eer hy van Perusa vertrock, wert hy ghebeden van Atalanta Baglioni, dat hy haer Capelle in S. Francisco maken wilde, doch reysde om zijn nootsaken nae Florencen, alwaer hy met onghelooflijcken arbeydt toeleyde op de dinghen de Const belangende, teyckende ondertusschen tot die voorverhaelde Capelle den Carton, met meeninghe soo haest hy mocht tot Perusa te trecken. Hy maeckte oock noch eenighe conterfeytsels, en een Mary-beeldt, daer Christus feesteert eenen S. Ian, aenghebrocht van S. Elisabet. Daer is oock eenen Ioseph lenende met beyde handen op eenen stock, met geboghen hoofde besiende die oude Vrouwe, en schijnt
verwonderende Godt te loven, dat dese soo bedaeght wesende, een kindt hadde
ghecregen, en schijnt dat sy alle verwonderen, dat dees twee Cosijntgens, in soo teere jeucht, met sulcken verstandt en eerbiedinghe, malcanderen toeven: boven desen zijn alle Pinceel-slaghen in dese tronien, handen, en naeckten, enckel vleesch, en wordt daer weerdich (alsoo't wel verdient) bewaert. Raphael studeerde vast nae de dingen van Masaccio, die hy sach ghevolght te wesen van Lionardo en Michael Angelo, soo dat hy in de Const seer toenam. Terwijlen hy noch te Florencen was, had hy groote ghemeenschap met Baccio, t'welck is gheweest een Monick, gheheeten Broer Bartolomeo di San Marco, hebbende lust in zijn schilderen, om dat nae te volghen: desen leerde hy de prospective. Op desen selven tijdt wordt hy tot Perusen ontboden, en maeckte daer met den Carton voorverhaelt de Capele: hier is van hem gheschildert eenen dooden Christus, te grave ghedraghen wesende, die soo wel op t'versch kalck is ghedaen, dat het maer heden schijnt ghedaen te wesen. Bysonder is hier uytghebeeldt den druck, die de naeste vrienden van eenigh lief persoon in zijn begravinge bewijsen: hier sietmen de Maria swijmende, en alle tronien gracelijck weenende, bysonder S. Ian, met gecruyste handen neder siende. In summa, de tronien, schoonheyt der lakenen, en alle ander dinghen met grooten vlijt en liefden ghedaen, zijn seer verwonderlijck. Raphael weder tot Florencen wesende ghekeert, hebbende daer eenighe wercken aenghevanghen, wert te Room ontboden van Bramant,
Bouwmeester van den Paus Iulius de tweede. En dewijl Bramant en Raphael van
een stadt, en wat maeghschap waren, schreef hem Bramant, dat den Paus hadde laten maken eenige Camers, daer hy soude moghen comen toonen, wat hy
in de Const vermocht. Dese conditie Raphael wel behagende, quam te Room: daer gecomen wesende, vondt hy een deel Cameren des Paleys alree gheschildert, en eenighe onder handen van verscheyden Meesters. Hy was van den Paus seer
vriendlijck ontfanghen, en begon in de Seghel-camer een History, daer de
Theologienen t'samen vereenighen, de Philosophie, Astrologie, en Poeterie metter Theologie, alwaer gheconterfeyt zijn alle de Wijsen van de Eerste Historie van Raphael te Room gedaen, uytnemende constigh. Weerelt, op verscheyden wijse disputerende. Daer zijn op een sijde eenighe Astrologienen, makende op Tafelkens eenighe Caracteren en figueren, die sy schickten door schoon Enghelen tot den Evangelisten, diese uytlegghen. Onder dese is Diogenes met zijn drinckschotel, liggende op de trappen, een Beeldt daer wel op ghelet is, en weert te zijn ghepresen. Daer zijn oock, Aristotiles en Plato, elck met hun Boeck, Timeo en Etica, hebbende rontom hun een groote Schole van Philosophen. T'is niet te seggen, wat schoonheyt te sien is, in die Astrologienen en Geometricienen, hoe wercklijck sy met den passer doende zijn, en teeckenen hun beeldinghen. Onder dese is een schoon jonghelingh, die verwonderende de armen opent, met gheboghen hooft, en is t'conterfeytsel van Frederick de tweede Hertoogh van Mantua, die doe te Room was. Daer is noch een bockende figuere, met twee passers in de handen, Cirkels treckende op een Tafelken: dit seghtmen is Bramante. Een ander Beeldt daer neffens van achter, met een
Hemel-cloot in handen, is gemaeckt voor Zoroastro. Daer neffens is Raphael self, een seer gracelijcke tronie hebbende. De tronien der Evangelisten oock seer aerdich, daer eenen grooten ernst in te sien is, bysonder in de ghene die schrijven. Veel minute dingen, die t'Aenmercken zijn, mocht ick verhalen: maer grootlijcx is te achten de ordinantie der History, die met een schoon orden onderscheyden, en bedeelt is: oock isser een schoon Prospective van metselry, met veel Beelden, soo dat Raphael met dese eerste proeve daer wel bewees, dat hy t'veldt wilde houden onder al die Pinceelen handelden. Want het was alles ghedaen met sulcken schoon lieflijcke manier, dat
den Paus Pius alles liet afsmijten, wat ander in de ander Cameren hadden gheschildert. T'zy nieu oft oudt, willende dat Raphael alles soude self doen: Doch hoewel in dese Camer daer Raphael hadde zijn stuck ghedaen, hadde den Paus gheboden de schildery van t'welfsel te verderven, de welcke was van Ioan Antonio van Vercelli, dan Raphael behielp hem met dese comparteringe en grotisschen, makende in vier ronden, die
daer waren, verscheyden Beelden, tot gheselschap van zijn Historie. In een rondt is een Vrouw, sittende in eenen setel, gemaect voor kennisse van saken, hebbende op elcke sijde de Goddinne Cibele, met al haer borsten, alsoo by d'Antijcken Diana
Polimaste was uytghebeeldt: de cleedinghe was van vier verwen der vier Elementen, boven den gordel is root als vyer, onder den gordel blaeu als locht, boven de knien groen als aertrijck, de reste tot den voeten licht blaeu als water: Dese zijn verselschapt met eenige schoon kinderkens. In een ander rondt, is voor Poeterije gemaeckt
Polimnia, ghecroont met Lauren, met een Antijck speel-tuygh in d'een handt, in
d'ander eenen Boeck, onderstutt met een been, en sy siet als met een onsterflijck
wesen ten Hemel om hoogh, heeft oock by haer twee schoon kinderkens. In het derde rondt, is een Theologie met Boecken, en ander dingen: oock twee kinderkens schoon als d'ander. In't vierde, een Iustitie, met haer schalen en sweerdt, met oock twee
kinderkens, en elck rondt comt t'accorderen op d'Hi-
story, die op elcke sijde van de mueren comen. In de hoecken van dit welfsel, comen noch schoon Historikens van cleen Beelden, vol schoonheyts en sins: oock op t'ghene, dat onder is, accorderende. Nu aengaende de Historien beneden, alvooren Parnassus bergh van Raphael, seer constigh. op de sijde nae Belvidere, daer is den Bergh van Parnassus, en de Fonteyne van Helicon: om den Bergh is enen dichten Louwerbosch, daer de loovers schijnen te roeren, door t'soet windeken Aura. In de Locht vlieghen een deel Liefdekens naeckt, met schoon tronekens en wesens, de welcke
Louwer-bladen plucken, en maken kransen, die sy op den Bergh neder stroyen. In't aensien deser Historien schijnt, of men siet blasen eenighen Godlijcken windt oft asem, aenmerckende de edel schoonheyt van die figueren der sangh Goddinnen oft Muses, en t'is verwonderlijck te bedencken, hoe een Menschen verstant met soo onvolcomen slechte verwen, en met de Const der Teyckeninghe, die schilderije alsoo levendigh heeft connen te weghe brenghen. Ghelijck oock seer levende zijn alle die Poeten, staende en sittende over al op den Bergh, som schrijvende, som singende, sprekende oft fabulerende, hier vier, daer ses t'samen, nae dat het te passe quam, bedeelt wesende. Boven desen zijnder gheconterfeyt nae t'leven alle Antijcke, en Moderne Poeten, tot op zijnen tijt, die uyt oude Medaillien, uyt statuaen schilderijen, en van hem self nae t'leven, die tegenwoordigh waren, gheconterfeyt zijn geweest. Hier is Virgilius, Ovidius, Ennius, Tibullus, Catullus, Propertius, en Homerus, die blindt met verheven hoofde versen singt, en aen zijn voeten is een, diese
toeluysterende schrijft. Onder de Muses is oock Apollo, seer wel ghedaen: oock isser de gheleerde Saffo. En onder de Moderne, den versierlijcken Dantes, den vroylijcken Petrarcha, en amoreusen Boccaccio, en Tibaldeus, met meer ander, al seer levende ghedaen. In de selve Camer is, daer de Geleerde disputeren over de Ostie, en de
Misse beschrijven. Hier is eenen Hemel, met Christus, Maria, S. Ian Baptiste,
d'Apostelen, Evangelisten, en Martelaren. In de wolcken is den Vader, die den
heylighen Gheest seynt op de Schrijvers: hier zijn veel Gheleerde Theologienen nae t'leven: in de locht zijn vier Kinders, die de vier Boecken der Evangelisten open houden, niet te verbeteren. Op alle dingen, beelden, tronien, lakenen, stelselen, verschieten, affecten, en statelijckheyt, is wonderlijck gelet: want Raphael hadde een gave, dat hy zijn tronien seer gracelijck en lieflijck maeckte. Op een ander sijde, boven d'ander venster, is op d'een sijde Iustinianus den Keyser, die de Keyserlijcke Wetten gheeft, den Doctoren te corrigeren, hebbende boven hun Temperantia,
Fortitudo, en Prudentia, ter ander sijden, is den Paus, die de Canonale Decreten
geeft. Hier is t'conterfeytsel van den Paus Pius de tweede, en ander Cardinalen, doe in't leven zijnde, en meer ander. Dit is alles wel bevallen, en aengenaem geweest, so dat den Paus Raphael liet beginnen, d'ander Camer nader de groote sale. Op desen tijdt conterfeyte hy den Paus op een Tafereel van olyverwe, soo wel ghelijckende, datmender van verschrickte. Dit is nu tot S. Maria del populo, met een Mary-beeldt, als eenen Kerstnacht, daer de Moederlijcke maeght t'naeckt kindeken deckt met een dun doeck: En Ioseph, een oudt eerlijck Man van wesen, leent op zijnen stock, een stuck seer aendachtich en wel gedaen: Dese twee stucken op eenen tijt gedaen, worden daer op hooghe Feestdaghen ghetoont. Op desen tijdt wert Michael Angelo van Room vluchtigh, des Raphael te sien quam, door hulp van Bramant, t'begonnen welfsel van de Capelle: des Raphael siende die maniere op een seker geweldige cloeckheyt, maeckte tot S. Augustijns, den Esaias, met de twee kinderen by. Op desen tijdt Augustijn Chisi van Siena, seer rijck Coopman, en alle Constenaers seer groot vriendt, besteedde hem een Capelle: om dat hy hem weynich te vooren hadde ghemaeckt in een logie van zijn Paleys een Galatea, in de Zee seer gracelijck, voortgetrocken van twee Dolfijnen, alwaer rontom zijn Tritons en
Zee-goden. Hebbende dan Raphael de Cartons van dese Capelle ghemaeckt, schilderde hy dese op t'nat kalck, in de Kerck van S. Maria della Pace: welck werck hem grootlijck dede achten in zijn leven, en daer naer, als wesende t'bysonderste dat hy oyt dede. Hier naer gheport wesende, van eenen Camerlingh van Paus Iulius, maeckte hy t'hoogh Altaer-tafel van Araceli, met een Mary-beeldt in de locht, met achter een schoon landtschap, en onder eenen S. Ian Baptiste, S. Franciscus, en S. Ieronimus als een Cardinael: In de Maria is een seer ootmoedigh sedigh wesen, als een Moeder Christi mocht betamen, en t'kindeken in een schoon actitude, speelt met de Moeders mantel: In Ioannes sietmen de soberheyt, oprechticheyt, en ghewissicheyt des ghemoedts, ghelijck in de ghene, die afgheweken der Weerelt, voor ydel achten, en onder den volcke haten de loghenen, maer vry geern de waerheyt spreken: In S. Ieronimus opsiende, sietmen een seer devote aendachticheyt, en offert met beyde handen den levendschijnenden knielenden Camerlingh: Den S. Franciscus van gelijcken opsiende, bewijst een groote affectie te sien, die twee schoon Hemelsche Beelden. Recht onder de Maria, midden de Tafel, is een kindt, houdende een
Epitaphiken, heffende t'hooft na de Mary-beeldt, t'welck met al zijn leden niet
gracelijcker wesen en mach. Hier nae continuerende in de Cameren van t'Paleys,
maeckter een History van een Mirakel, daer een Priester Misse doet, heel root in't
aensicht van schaemten, siende de Hostie om zijn ongheloof versmilten, bewijsende verschrickt te zijn, en een onstantvastich Mensch, zijn handen doen sulcken actie, dat hy puerlijck schijnt te beven. Al t'Mishoorende volck knielende en staende,
Mannen en Vrouwen, maken verbaest, om dese seldtsaemheyt, verscheyden fraey
actien: Onder ander een Vrouw, onder in de grondt sittende, met een kindt op den
hals, keert haer seer gracelijck om: een ander, vertellende wat den Priester gheschiet is. Hier is den Paus weder, met meer ander gheconterfeyt, Misse hoorende: en also hier in desen muer een venster quam, maeckter hy trappen, so dat het schijnt datser wesen moeten, soude d'History volcomen wesen: waer aen blijckt, wat Raphael voor een ordineerder was. Wederom teghen over, daer oock een venster comt, heeft hy ghemaeckt, daer Petrus in de vanghenis Vanghenis Petri, wonderlijk van Raphael gheschildert. is, en van de ghewapende bewaert wort, daer hy seer aerdich heeft
ghelet op een fraey prospective van een vangenis, en op den text der Schrift achtende, socht daer neffens in alle omstandicheden yet fraeys by te brenghen, ghelijck hy hier uytbeeldt eenen schricklijcken Kercker, en ghebonden aen een ijseren keten desen slapenden ouden Man, tusschen de twee gewapende krijchslieden, daer den Engel met een groote claerheyt de wapenen der Wachters doet vlickeren, en doet sien alle minste dingen, die in den Kercker zijn, welcke wapenen schijnen gebruyneert
natuerlijck, en niet geschildert te wesen. Niet min Const is gebruyckt, daer Petrus
los met den Engel gaet, en schijnt of hem dit eenen droom docht aen zijn wesen:
Oock de verbaestheyt der Wakers buyten de vanghenis, hoorende de ijseren deur
open gaen, daer een Sentinelle met een
toorts in de handt d'ander wacker maeckt, daer alle hun wapenen blincken van t'licht der toortsen: en waer dese geen claerheyt can gheven, daer geeft de maen haer schijnsel. Dese Lichten waren al onderscheydelijck wel uytghebeeldt, oock de duysterheyt der nacht, den roock der toortsen: In summa, het schijnt alles meer levendigh, als gheschildert. En dit is een recht Exemplaer, om Nachten en Reflexien te maken, als ick in dat deel dese History aenghetoghen hebbe. In dese Camer is noch een Historie, daer Paus Iulius de Giericheyt uyt de Kerck verjaeght: daer wort hy ghedragen van de Palferniers, daerder eenighe zijn nae t'leven: daer is eenen hoop volck van Mannen en Vrouwen plaetse makende: stracx sietmen de furie van eenen ghewapenden Ridder te Peerde, en twee te voet, die den Tempel-roover Heliodorum aenrennen, en slaen: Elder zijn Roovers bevreest, den roof neder werpen, en vluchten: Elder sietmen den Priester Onias in zijn Levijtsche cleederen, ooghen en handen ten Hemel heffen, met meer omstants, van die op pedestalen aen colomnen houden, om dit aen te sien, en ander toesienders, op verscheyden manieren: Dit werck is oock van alle verstandighe seer ghepresen. In't welfsel deser Camer zijn Historien, daer Godt Abraham zijns saedts vermenichvuldighen belooft, de Offerhande van Isaac, en Mosis brandenden bosch: in welcke alle is bewesen Inventie, Teycken-const, en gratie. Doe is Iulius de tweede gestorven, en in zijn plaetse quam Leo de thiende, die een groot Const-liefdich Paus was, en liet Raphael voortvaren: die voor de leste Historie, in dese Camer maeckte Paus Leo de derde, daer hy Attila by Monte Maria van Room verjaeght, met zijn eenige Benedictie. In de locht had hy gemaeckt S.Pieter en Pauwels, met sweerden, om de Kerck te beschermen, om also by d'History wat te poetiseren. Daer sietmen in dees Heyligen grooten ernst: daer sietmen Attilas op een swart ghesterde Peerdt steylende sitten, bevreest en bereydt om vluchten. Daer zijn noch meer fraey Peerden, onder ander een Spaensch, ghevleckt, daer op eenen als naeckt, al met schulpen gewapent, geconterfeyt uyt de colomne Trajana, daer een volck is alsoo ghewapent: en men acht, dat het van Crocodille huyden is. Daer is Monte Mario in brandt, bewijsende, dat in't vertreck des Krijghsvolcx, de huysen veeltijts den vyere, ten buyte blijven. Hier quamen in dit stuck veel conterfeytsels, oock den Paus Leo de thiende, seer wel gedaen, en meer ander omstandicheden. Op desen tijt maeckte hy te Napels een Tafel, die daer noch is, met een Mary-beeldt, S. Ieronimus op zijn Cardinaels, eenen Enghel Raphael, die Tobiam gheleyde, noch voor eenen Heer Leonello da Carpi, Heer van Meldola, een Mary-beeldt, daer in men siet als een Godlijck wesen, en in haer werckinghe een onverbeterige sedicheyt, ootmoedich, met t'samen gheleyde handen, aenbiddende den Soon, den welcken feesteert een jonghen S. Ian, die hem oock aenbidt, soo oock doen S. Elisabet, en Ioseph. Noch voor den Cardinael van Santi Quattro, maecte hy een Tafel, om te Bolognen, daer voor in't leven van Francisco Francia van is verhaelt: In dese toonde hy, hoe veel zijn gracelijcke constige handt vermocht: daer in is een S. Cecilia, die beschenen van eenen Hemelschen Choor Enghelen wesende heel staer, als in haren gheest opghetoghen, luystert nae die Hemelsche Harmonie: beneden op den grondt zijn Musijck instrumenten, die levende schijnen, ghelijck oock haer sijden lampers, en gouden Laken. Noch zijnder eenighe ander Beelden, onder ander een Maria Magdalena, die met een
vroylijck wesen bewijst de vreucht over haer bekeeringhe: wie dit stuck siet, heeft te segghen, dat alle schildery doot is, maer dese levende: want men sieter den gheest in spelen, en de sinnen in roeren en beweghen. Datter tot lof veel versen in Latijn en ghemeen spraeck van waren. Onder al dit:
Pingant sola alij, referantque coloribus ora;
Caeciliae os Raphael, atque animum explicuit.
Onder noch veel ander stucken, soo voor d'een en d'ander, en in verscheyden plaetsen, schickte hy een stuck tot Florencen, t'welck heden noch is by den Hertoogh, in zijn Capelle, tot Altaer-tafel: hier in is een oude Sint Anna, de welcke Mariae toelangt haer kindt, so schoon in zijn naeckte en wesen des aenschijns, t'welck lachende
yegelijck verheught maeckt die't siet. Daerenboven heeft Raphael te wege ghebracht in de Mary-beeldt, wat tot een maeghdelijck wesen voeghlijck mach betamen: de oogen zijn vergeselschapt met zedicheyt, t'voorhooft met eere, de neuse met gratie, en de mondt met deuchde, haer cleedt met simpelheyt en eerbaerheyt, soo dat niet moghelijck is, beter te moghen een dinghen sien ghedaen. In Room maeckte hy een tamelijcke groote Tafel, daer in hy conterfeytte onder eenighe Cardinalen oock Paus Leo: hier sietmen de figueren niet versiert of gheschildert, maer rondt en verheven: hier sietmen natuerlijck fluweel, vellen en damast, aen den Paus, oock goudt en sijde, dat het al ruyscht, blickt en clinckt: daer is eenen cloot op eenen bruynen stoel van goudt, daer men in siet vlickeren het weerschijn van des Paus cleedt, t'licht van de venster, en de ghedaente van de Camer, en is alles soo ghedaen, dat niemant te hopen heeft, beter te mogen doen. Raphael, boven grooten lof, vercreegh grooten rijckdom, des hy, om van hem memorie te laten, te Room in Borgo nova liet maken een Paleys. Sijn gerucht so veerdich over de Weerelt vlieghende, sondt Albertus Durerus hem zijn Conterfeytsel ghewasschen op eenen doeck, sonder wit latende de hooghsels van selfs. Dit docht Raphael seer wonderlijck te wesen, en sondt hem weder in
danckbaerheyt veel van zijn teyckeningen. Dit Conterfeytsel was tot Mantua, onder de dingen van Iulio Romaen. Raphael op desen tijdt verweckt, door de uytnemende Printen van Albert Durer, liet oock verscheyden dinghen snijden door eenighe
Italianen, die hoewel sy de tronien wel een gratie gaven, en wel stelden, soo en was hun t'graef-ijser soo niet gunstigh. Den eenen was Marc Antonio van Bolognen, den anderen Marcus van Ravenna, en meer ander. Ten lesten isser gheweest eenen
Const-soeckigen Hugo da Carpi, en vondt de manier, om met dry houten Hugo da Carpi vindt de manier, Printen met houten platen, en verscheyden gronden te drucken. platen, in hout-druck te maken Printen, daer men hooghsels, graeuw en bruyn
diepselen in hadde, t'welck een aerdige Inventie is. Raphael schilderde een Tafel om de Stadt Palermo, eenen Cruysdraghenden Christus, daer oock veel eyghenschappen in zijn. Dit stuck ter Zee ghescheept, vergingh en brack het schip, met alle
Coopmanschap en volck, quam ongeschaedt aen te Genua: want het was wel besloten in zijn casse. Van daer werdt het noch ghebracht tot Palermo, op Mont Oliveto, daer't meer in achtinge en gherucht is, als den Bergh van Vulcanus. Raphael dus voor groote Personagien, die hy niet ontseggen mocht, werckende, hiel evenwel volck te wercken in de Cameren van Brandt van Raphael, constich uytgebeelt. den Paus, daghelijcx alles oversiende, en besorgende. Een Camer werdt ontdeckt, waer in was den brandt van Borgo, daer Paus Leo de vierde, met de Benedictie den selven brant lescht. In
dees Historie zijn verscheyden gevaer-
lijckheden uytghebeeldt: ter eender sijden zijn water-brenghende Vrouwen, der
welcker cleeren, en hayr, met den wint waeyen, hebbende een schoone vlucht:
sommighe blusschen in den roock het vyer met grooten ernst. Oock isser uytghebeeldt de Vaderlijcke affectie, door den Poeet Virgilius beschreven, van Eneas, die zijnen Vader draeght uyt den brandt: soo wort hier eenen ouden siecken uytghedragen, daer sietmen den arbeydt des jongen dragers aen de leden, en door t'ghewichte cracht
bewijsen. Daer is noch wat bysonders uytgebeelt, te weten, de ernstighe liefde eens Moeders, die in de vlamme zijnde, haer lieve kindeken noch berght, en geeftet van eenen muyr, eenen, die dat met grooten ernst en medelijden afneemt. Oock isser een Moeder, die ontcleedt ontvliedt, en jaeght voor haer hare kinderen, op datse mochten ontcomen de verderfnisse van den brandt. In de selve Camer zijn noch meer Historien: eene daer gevangen Turcken zijn gebracht uyt den Schepe te lande: oock zijnder in de Basementen, onder d'Historien ander historikens, ghemaeckt: in summa, t'is alles te verwonderen, wat desen uytnemenden Constenaer, daer al met zijn verstant en
aendachticheyt te weghe heeft ghebracht. T'welfsel van dees Camer, wesende van
Pieter Perugino zijn Meester, woudese niet bederven, om dat hy door hem begin
hadde te comen tot sulcken graet. Zijn grootmoedicheyt was sulck, dat hy Teyckenaers hadde op zijnen cost in gantsch Italien, tot Puzzuolo, tot in Grieck-landt: en liet niet achter te crijghen, alles wat tot onser Consten dienen mocht. Raphael nae de doot
van Bramant, hadde al het last van het Paleys op hem, soo van houwen, als schilderen. Hy maeckte noch een sale, en oock de Logien, ghebruyckende tot grotisschen en Beesten nae t'leven, Ioan da Vdine zijn discipel, die oock de dingen van Stucco dede: Iulio Romano waren de Beelden bevolen, oock Ioan Francesco, Pierijn del Vago, Pellegrin van Modona, Vincent van S. Gimignano, en Polidoor van Caravaggio, dese en meer ander waren al zijn werk ghesellen: dese maeckten met zijn Cartons Historien, Beelden, en ander dingen, die in dese wercken behoefden. Hy maeckte noch veel ander Tafelen, die buyten t'Landt, oock in Vrancrijck voeren: bysonder oock eenen val van Lucifer, daer veel aenmercklijcke dingen waerghenomen waren, en was van den Coningh hooghlijck gheloont: langh waer te verhalen alle zijn
wercken, en Conterfeytsels. Hy was altijdt seer Vrouwliefdigh, alsoo dat Augustijn Gigi zijn goet vriendt, doe hy hem liet schilderen zijn voorste Logie, qualijck conde zijn werck ghevoordert crijghen: om dat Raphael veel tijt was tot een Vrouw, die hy seer lief hadde: waerom Augustijn, die schier desperaet was, soo veel te weghe bracht, dat hy de Vrouw dede comen by hem woonen in zijn Paleys, daer hy wrocht, t'welck oorsaeck was dat t'werck voldaen worde. Hier in dit werck maeckte hy al de Cartons, en self veel figueren in Fresco, met zijnder handt. In't welfsel was d'een History, den raedt der Goden in den Hemel, daer veel fraey dinghen zijn, uyt den Antijcken
genomen, met goede gratie. D'ander Historie was de Bruyloft Psiche, daer Iuppiter aen Tafel ghedient wordt, en de dry Gratien bloemen stroyen over de Tafel. In ander plaetsen van t'welfsel zijn verscheyden Beelden, onder ander eenen Mercurius, seer wel gedaen, als dalende uyt den Hemel, hebbende een fluyt. Elder is Iovis, die
Ganimedem cust: oock isser Venus. die met haren waghen Psiche ten Hemel voert, in t'gheselschap van Mercurius en de Gratien: dan noch eenige kinderkens aerdigh vercortende, en hebben ghe- laden der Goden instrumenten, hebbende by hen eenige dieren, nae hun Natuere en eyghenschappen, wesende dit een schoon Poetelijcke schilderije. Hier liet hy maken veel schoon festonen van bloemen en fruyten, die de Historien bevinghen, door Ioan da Vdine, welcke niet schoonder connen wesen. Raphael begon, door last van Paus Leo, de sale Constantini, welcke Iulius Romaen, en Ioan Francisco, nae de doot van Raphael, met zijn schetsen en patroonen, voleyndighden. Oock maeckte Raphael
patroonen, om Tapijten, die in Vlaender gewrocht wierden, wesende d'Historie van S. Pieter, welck een heerlijck schoon werck, en te Room noch op Hoochtijden te sien is, en coste 70. duysent Croonen. Hy schilderde eyndelijck een Transfiguratie Christi, om te seynden nae Vranckrijck: Daer is Christus op den Bergh Thabor, met zijn dry Apostelen, en twee Propheten, ghetransfigureert wesende, en blinckende: En terwijlen zijn ander Discipelen aen den voet van den Bergh hem verwachten, is hun gebrocht een beseten jongh knecht, die een schricklijcke en natuerlijcke actie doet, en bewijst zijn groote passie, met open ghesperden oogen en mondt, en bleeck in't aensicht, doet een groot ghewelt: desgelijcx den Vader, een oudt Man, bewijst t'samen cracht, en vreese, hebbende oock de ooghen wijdt open: daer beneffens d'Apostelen bewijsen hulp en medelijden. Meer eygenschappen zijn hier t'Aenmerken, als de actituden der dry Apostelen op den Bergh, die de claerheyt met den handen afkeeren, als oock veel schoon aerdige tronien van verscheyden ouderdommen, en wesens. Summa, dit was de leste proeve van zijn vermogen in de Const: want hy noyt hier naer Pinceel meer en handelde. Het en is niet te twijffelen, dat tusschen Raphael en Michael Angel, der Consten halven, jaloursije was, en concorrentie. En also Raphael, siende Angels groote studie in de naeckten, en dat hy daer niet in t'achterhalen was: En Raphael dan wetende, dat d'excellentie der Schilderije niet en bestaet alleen in naeckten te maken, soo vondt hy een wijdt open veldt, om hem in veel dinghen voorby te loopen: als in d'Inventie, en by-een-voeginge der Historien, de selve niet met te veel te confunderen oft confuys te maken, noch niet te weynich al te miserabel oft arm. Oock beneerstighde hy hem, zijn werck met alle
omstandicheden te verrijcken, en met veel bywercken, die den aensiender vermaken gheven: bysonder met schoon gracelijcke tronien, van Vrouwen, Kinderen, Iongelingen, en Ouderlingen, de selve ghevende alle bewegingen, nae dat sy werckende behoeven: oock fraey hulselen, tuyeringhen, cleederen, en chieraten, schier niet wetende oock wat schoonheyt gheven: de vluchten der Peerden, en wreetheyt der Soldaten, Landtschappen, verscheyden weders, prospectiven, en derghelijcke vele. Eyndlijck (om cort te maken) segh ick dit: VVat een goet Schilder, om goet heeten, behoeft. dat Raphael in alles gracelijck was, en ghemeensaem, oft universael, en met alle dinghen wech wist, t'welck een goet Schilder, om goet te heeten, behoeft. Hy starf t'zijnen 37. Iaren op den goeden Vrydagh, gelijck hy op sulcken dagh gheboren was. Geen Houwelijck hadde hy oyt aengegaen: maer hadde hope, door belofte, Cardinael te worden: dan alsoo hy t'onmatelijck in zijn liefden was, is met een heete Cortse bevanghen wesende, uyt den leven ghescheyden, Anno 1520. En t'doodt lichaem lagh in de sale, daer dit verhaelde leste stuck Schilderije stondt, t'welck een droef spectakel wesende, menich dede weenen, oock mede den Paus selve, om t'verlies van so gracelijcken Constenaer. Wel hadde met eenen de Const van Schilderije moghen sterven met desen edelen
Constenaer, dewijl sy met zijn ooghen sluytinghe soo blindt gheworden is. Hy was begraven seer heerlijck in de Retonde, met dit Epitaphie van den gheleerden Bembo:
D.O.M.
Raphaeli Sanctio Ioan F. Vrbinat. Pictori eminentiss. veterümque emulo: cujus spiranteisprope imagineis si contempière, naturae atque artisfoedus facilè inspexeris. Iulij II. & Leonis X. Pontt. Maxx. Picturae & Architect. operibus gloriam auxit. A. xxxvij. integer integros. Quo die natus est, eo esse desiit, viij. d. April M.D.XX.
Ille hic est Raphael, timuit quo sospite vinci Rerum magna parens, & moriente mori.
En den Graef Baltasar Castiglione schreef op zijn doot op deser voeghen:
Quod lacerum corpus medica sanaverit arte;
Hippolytum Stygiis & revocarit aquis.
Ad Stygias ipse est raptus Epidaurius undas;
Sic pretium vitae, mors fuit artifici.
Tu quoque dum toto laniatam corpore Romam Componis miro Raphael ingenio;
Atque urbis lacerum ferro, igni annisque cadaver,
Ad vitam, antiquum jam revocasque decus.
Movisti superum invidiam, indignataque mors est,
Te dudum extinctis reddere posse animam:
Et quod longa dies paulatim aboleverat, hoc te Mortali spreta lege parare iterum.
Sic miser heu prima cadis intercepte juventa;
Deberi & morti, nostraque nosque mones.
T'leven van Baltasar da Siena, Schilder en Bouwmeester.
Onder des Hemels uytghedeelde gaven, die de sterflijcke ghenieten, isser niet grooter te achten als Deucht, en gherust ghemoet: want sulcx onsterflijck en saligh maeckt. Des d'ontfangers van dien, meer als der Natueren, Gode dancbaerheyt zijn schuldich. Gelijck onder ander, als een licht onder duysternisse verschenen is gheweest, Baltasar Peruzzi Sanese, die alsoo was begracijt, dat de zedicheyt en goetheyt in hem tacken waren der hooger Siel ruste, waer uyt gewassen zijn vruchten der Deuchden, te weten, seer eerlijcke en loflijcke wercken. Tot Siena, hoewel hy daer niet gheboren was,
begon hy de Const van teyckenen en schilderen, en quam te Volterra zijn
gheboort-stadt, daer hy wat schilderde, dat gracelijck was, en wel beviel een Schilder aldaer, gheheeten Pieter, die met hem ghemeensaem wert, en quam met hem te Room, daer desen Pieter gewoon was te woonen, om te wercken met hem in't Paleys voor den Paus Alexander de seste: maer den Paus overleden wesende, doe Pieter daer
gheen werck meer en hadde, begaf hem Baltasar in een Schilder-winckel, met den Vader van Maturino, die altijts ghemeen wercken te doen hadde. Desen stelde ten eersten Baltasar vooren een gheprimuert Penneel, en sonder eenighe teyckeninghe hem te langen, seyde: Schildert daer een Mary-beeldt. Hy nam stracx een kole, en hadde metter vaert op een goede maniere gheteyckent, dat hy in't werck leggen, en schilderen wilde. Hy sloegh met eenen handt aen de verwen, en hadde in weynigh daghen sulcx een fraey en wel gedaen stuck gemaeckt, dat het niet alleen den Winckel-meester, maer oock alle Schilders die't sagen, dede verwonderen. Wt welcker oorsaeck hem besteedt werdt tot S.
Honofrio, de Capelle van t'hoogh Altaer, die hy met een schoon gracelijcke maniere
voldede op't nat kalck. Daer nae in de Kerk van S. RochusaRipa, noch twee Capellen. Des hy, in goet gherucht comende, werdt ghebracht te Ostia, daer hy op't Casteel, van wit en swart eenighe Camers schilderde, en maeckte fraey Historien: bysonder een handt-bataillie, op de wijse der ouder Romeynen: oock een hoop Krijchslieden, die een Casteel bestormen, makende een fraey ghewoel en aenval, hun met schilden deckende, en de leden aen de mueren stellende, daer die van binnen hun afweeren met een wonderlijcke felheyt. In dees Historie maeckte hy veel Antijcksche Krijch-instrumenten, en verscheyden gedaenten van wapenen: en in een sale veel ander Historien, schier van t'beste dat hy oyt dede. Hier nae maeckte hy te Room vast kennis met Augustijn Gigi, die alle Deuchtsame beminde, en oock Baltasar, te meer, om dat hy hem van Siena hiel te wesen. Des hy door middel van desen soo rijcken Man onderhouden, hadde tijt om practiseren nae de Roomsche dinghen, bysonder in Architecture, in welcke hy door de concorentie van Bramant in weynigh tijt seer profiteerde in dese Const, en namaels door haer in eere en groot ghewin. Hy leyde oock seer toe op prospective, daer hy sulck een Meester in werdt, datmen weynich zijn ghelijck ghevonden heeft, alsoo't in alle zijn wercken wel te sien is. HetwelckverstaendePausIuliusdetweede,liethemschilderende12. maendenvan wit en swart, elck met haer oeffeningen, die men doet in de selvighe over al het Iaer. In dese sietmen van hem veel prospectiven van Huysen, Teatren, Paleysen, en ander ghestichten, met schoon inventien. Hier nae dede hy noch meer wercken, die hem gheruchtich maeckten: onder al, het Model van't Paleys van Augustijn Gigi, welck Paleysschijntuytderaerdengewassen,soowelistgedaen:Ditcierdehyuytwendich met Historien van wit en swart, En de sale met een schoon prospective colomnen: En t'ghene wonderlijck is, in een Logie teghen den Hof, daer hy eenighe Historien van Medusa heeft gheschildert, zijn eenighe Cornicen en Ornamenten versiert oft stucco waer, soo wel op zijn vercorten ghedaen, en de daghen soo ghewacht, dat selfs alle beste Constenaers bedroghen worden die dit sien, en meenen dat het verheven werck is, en niet gheschildert: Ick en condet oock niet ghelooven, tot dat ick het met een langh riet aenghetast hadde, want het is in't welfsel. Veel wercken in veel Steden en plaetsen heeft hyghedaen, in schilderije en bouwmeesterschap, oockverscheydenTooneelentotheerlijckeComedien,enanderstelanghomverhalen. Ao. 1527. doe Room overrompeltwas,werthy van den Spangiaertsghevanghen, en niet alleen en verloos hy alles wat hy hadde, maer worde seer ghepijnicht: want hebbendeeenedelstatichaensien,wordehymiswaentteweseneenighgrootPrelaet, alsoo vercleedt wesende, oft eenich Man die groot rantsoen vermocht te gheven: maerdoe syhemvernomeneenSchildertezijn,deden hemschilderenhun oversten Borbon, t'zy doot oft anders. Doe hy uyt hun handen was, scheepte hy nae Port Hercules, om van daer te gaen nae Siena: maer werdt op den
wegh berooft, dat hy in zijn hemde tot Siena gecomen is, daer hy heerlijck ontfangen en hercleedt worde, en corts daer nae Iaerlijcx pensioen gegeven, om de Stadt te verstercken. Hier na quam hy in de quade gratie van den Paus, om dat hy met zijn en s'Keysers legher niet en wou trecken voor Florencen: dat werdt nae weder
ghevredight, en heeft te Room in zijn twee Professien verscheyden wercken ghedaen: hadde ooc aldaer zijn studie in Astrologia, en Mathematica, daer hy hem seer in oeffende. Hy begon ooc een Boeck van d'Antiquiteyt van Room, en te commenteren den Vitruvius, makende van alles de teyckeningen: Hier van is veel erfgenaem geworden nae zijn doot Sebastiaen Serlio, die hem met desen arbeydt in zijn Boec wel beholpen heeft. Baltasar, alhoewel hy Pausen, Cardinalen, en ander veel gedient hadde, heefter weynich gheniet van gehadt, oft door de cleen miltheyt deser Heeren, oft door zijn beschaemde beleeftheyt, van weynich eysschen: maer om de waerheyt te seggen, also veel als men niet edel hertige milde Heeren beleeft behoort te wesen, behoortmen met de vrecke onbeleefde onbeleeft te zijn. Dus Baltasar hem vindende ten lesten oudt, arm, en met groot huysgesin verladen, wert seer sieck:En gecreegh
een geschenc van den Paus van hondert Croonen. En starf Ao. 1536. oudt 55. Doe
den Medecijn te laet hadde gekent, dat hy vergeven was, door yemant, die zijn officie, daer hy Iaerlijc af troc 250. Croonen, begeerde. Hy was van kinderen, en vrienden seer beweent, en begraven by Raphael d'Vrbijn, met dit Graf-schrift:
Balthasari Perutio Senesi, viro & Pictura, & Architectura, aliisque ingeniorum artibus adeö excellenti, ut sipriscorum occubuisset temporibus, nostra illum felicius legerent. Vixit ann. Lv. mens. xj. dies xx.
De levens van Ioan Francisco Penni, gheseyt den Factoor,
Florentijnsch Schilder: en Pellegrino, Schilder van Modana.
Het is de Ieucht menichmael oorsaeck geweest van een toevallende gheluck, dat in
hun ghespuert was een seker bevallijckheyt, oft inclinatie tot eenighe goede Const, alst gheschiedde met Ioan Francisco Florentijn, die van der Natuere van jongs tot de Schilder-const gheneghen wesende, was daerom t'samen met Iulio Romano van Raphael Vrbijn in huys ghenomen, en beyde als zijn kinderen gehouden, het welck
hy wel bewees in zijn sterven, hun beyden latende erfghenaem van zijn Const en tijdtlijcke goederen. Alsoo Ioan noch een kindt wesende, doe hy in Raphaels huys
quam, uyt boerde genoemt wiert Factoor, behiel hy desen naem al zijn leven. In zijn teyckeninge volghde hy altijts de maniere van Raphael. Hy was meer gheneghen tot
teyckenen als schilderen, gebruyckende altijt grooten vlijt, zijn dinghen wel te voldoen. Van zijn eerste Schilderije is te sien in de Logie van den Paus, daer hy wrocht in gheselschap van Perijn del Vaga, Ioan da Vdine, en ander excellente
Meesters. In welck werck men siet een seer goede gratie, als van een Meester, die toeleyde op de perfectie. Hy was universael oft vlijtich om van als te doen, hem
oeffenende in Landtschap, en metselrije. Hy coloreerde seer wel in Oly op t'nat kalck,
en van Eyverwe. Hy conterfeytte excellent nae t'leven: en sonder groote studie, verstondt hy lichtelijck alles wat de Const belanghde, t'welck Raphaelgroot voordeel
was, want hy veel dinghen voor hem dede, als in de Cartons van Tapijtserije en
anders: oock met zijn Cartons veel dingen makende, als het welfsel van de Logie tot Augustijn Gigi, en veel Ta-
felen, Tafereelen en wercken: daer hy hem soo wel in droegh, dat hy meer en meer van Raphael bemint wert. Hy maeckte in S. Maria di Anima, een S. Christoffel, van acht ellen, een schoon Beeldt: Oock isser eenen Hermijt in een speloncke, met eenen Lanteern in de handt, hebbende goede teyckeninghe, en wel gedaen wesende, maeckte veel meer wercken: bysonder nae Raphaels doot, voldede hy met Iulio Romaen, veel dinghen, die van Raphael onvoldaen waren gebleven, bysonder in s'Paus wijngaert, en in de sale Constantini, daer sy die Historien maeckten, met een fraey handelinghe en veel schoon figueren: hoewel d'inventien en schetsen der Historien veel quamen van Raphael. T'wijlen dese wercken ghedaen werden, Pierijn del Vaga, excellent
Schilder, nam te Wijve een Suster van Ioan Francisco, des Pierijn hun derde gheselle werdt, en deden verscheyden dinghen t'samen. T'geviel dat Paus Clement hun liet maken een Tafel, ghelijck die op S. Pieter Montorio van Raphael, om te schicken nae Vrancrijck, daer d'eerste toe ghedestineert was. In dese te maken, werden sy oneenich, deelden sy twee de goederen, en teyckeninghen, van Raphael hun nagelaten: en Iulius trock nae Mantua, daer hy voor den Marquijs veel dinghen dede. Daer
volghde hem Ioan, oft getrocken door vriendtschap, oft hope van daer werck te
hebben: maer hem vindende van Iulio weynich vriendtschap bewesen, keerde weder te Room en trock van daer nae Napels, volgende den Marquijs del Vasto, daer hy cortlijck (van quade complexie wesende) sieck werdt, en starf, tot groot leetwesen van den Marquijs, en alle die hem kenden. Hy hadde een Broeder, geheeten Lucas Penni, desen wrocht in gheselschap van zijn swagher Pierijn, tot Genua, en elder veel plaetsen in Italien: eyndlijck quam hy in Engelandt, daer hy voor den Coningh, en eenige Cooplieden wrocht. Ten lesten begaf hy hem te maken teyckeninghen, om in coper te snijden, die van Vlamingen ghesneden uytgaen, die boven zijn manier oock aen zijnen naem worden bekent. Onder ander isser een Print van een Badtstove met naeckte Vroukens. Ioan Francisco leefde 40. Iaer. Sijn wercken zijn van ontrent Anno 1528.
Sijn mede-discipel by Raphael, en zijnen vriendt was Pellegrino van Modana, die van jongs in zijn Stadt hadde alree eenen goeden naem in de Const ghecreghen: maer hoorende t'loflijck gherucht van Raphael, is te Room by hem ghecomen, welcken
hem oock by hem gaf te wercken, als die noyt yet weygherde die van de Const waren: want doe waren te Room wonder veel fraey jongers, die toeleyden malcander t'overtreffen in de Const, om te comen in gratie by Raphael, dien sy alle beleeftheyt bewesen, gheleydende hem (die meer een Prince, als Schilder gheleeck) seer statelijck te Hove, wel 40. oft 50. in ghetal, en wel in orden. Pellegrino wert in de Const een goet Meester, en wrocht oock met d'ander in de Logien, daer hy hem soo wel droegh, dat hem Raphael in veel meer dinghen ghebruyckte, in verscheyden plaetsen: oock dede hy veel ander dinghen in Room alleen, en in gheselschap. nae de doot van Raphael, keerde hy weder te Modona, daer hy veel wercken dede, en troude, en hadde eenen soon, die welcke een oorsake van zijn doot waer: want desen met ander jonghers zijn ghesellen woorden crijghende, eenen ombracht. En alsoo Pellegrino dit gebootschapt wert, gingh haestlijck uyt, om den soon te verberghen voor de Iustitie: maer noch niet verre van zijn huys wesende, ontmoetten hem de vrienden van den dooden, die welcke den dootslagher sochten: en
123v
Pellegrino geenen tijdt hebbende t'ontwijcken, overvielen hem in de gramschap, en gaven hem soo veel wonden, dat hy ter aerden doot bleef.
Het leven van Andrea del Sarto, excellent Florentijnsch Schilder.
Als den Mensch van zijnder jonckheyt wordt bestelt te doen de dingen, daer hy van de Natuere toe verordineert, oft gheboren is, dan sietmen ten eynde een uytcomste van grooter volcomenheyt, en een uytmuntinge, die seldsaem, en verwonderlijc is. Dat wel haest waer te wesen hem openbaerde aen Andreas del Sarto, soo geheeten, om dat zijn Vader een Cleermaker was: Want hy gheboren wesende tot Florencen,
Ao. 1478, en t'zijnen seven Iaer van t'Schoolgaen ghenomen, en op t'Goudtsmeden ghestelt, en hadde hy in Goudt en Silver te snijden soo veel sin niet, als in teyckenen, daer hy goede maniere in hadde. Het welck ghesien van Ioan Barile, ghemeen
Schilder, nam hem van t'Goudtsmeden op t'Schilderen, daer Andreas seer blijde om was, hem vindende aen de Const, daer hy toe geinclineert was, en begon so te coloreren, dat zijn Meester, en ander Schilders van der Stadt, verwondert waren. Ioan Barijl t'eynden dry Iaren bemerckte, dat hy volherdende, meer als ghemeen werck-gheselle wilde worden: waerom hy hem bestelde met Pieter di Cosimo, doe ter tijdt gheacht van de beste Schilders van Florencen: daer Andreas begeerigh tot de Const, niet af en liet hem te bevlijten om leeren: En de Natuere, die hem een Schilder dede opwassen, wrocht so in hem, in't handelen der verwen, en met sulcken gratie, al hadde hy 50. Iaer gheschildert gehadt, des hem Pieter seer lief creegh. Alle den tijdt, die Andreas hadde, bysonder de Heyligh-daghen, bracht hy uyt grooten lust over met te teeckenen, in gheselschap van ander Ionghers, in des Paus sale binnen Florencen, daer de Cartonnen waren van Leonardo da Vinci, en Michael Angelo, daer hy alle Iongers, ingheboren en vreemde, (die daer ontallijcke veel quamen) te boven gingh. Boven al die daer quamen, behaeghde Andreae de maniere van omgangh, van eenen Ionghen, geheeten Francia Bigio, Schilder, die oock sulck bevallen hadde in Andrea, dat sy groote vrienden werden. En Andreas, niet connende langer verdraghen de vremdicheyt van Pieter zijn Meester, die een oudt Man was, en seer fantastijck, Iae die alle dingh in den wegh was, seer eensaem en quellijck, niet moghende verdraghen dat yemandt hoestede, noch Clock luyden, Kinder ghecrijt, Monicken sangh, en sulcke dinghen, dickwils oock seer vergrammende op de Vliegen, summa, daer niemant en mocht om zijn moeylijckheyt by ghedueren, is Andreas van hem ghescheyden, en nam een Camer met Francia, die oock van zijn Meester scheyde, om dieswille hy uyt t'schilderen gescheyden was: Dus woonden dese twee jonghe Schilders t'samen op de Graen-marckt, en deden t'samen veel wercken. Ondertusschen een Compagnie van Lo Scalzo, die S. Ian Baptist voor patroon hebben, deden Andreas schilderen d'History van Ioan Baptist, in twaelf percken, van wit en swart: daer hy, noch jongh zijnde, voor eersten maeckte het Doopsel, en dat met sulcken vlijt en goede maniere, dat hy seer gheruchtich werdt, des hem veel te werck wilden stellen, om wat tot zijn gedachtnis te hebben, siende dat hy wat uytnemens worden wilde. Des onder ander hy in een Kerck der Hermijte Monicken, buyten Florencen, schilderde
in een Capelle een Altaer-tafel van Maria Magdalena by Christum in't Hof, t'welck seer lieflijck en glad-
dich ghecoloreert was: uyt welcker oorsaeck hy in de selve Kerck noch twee ander maeckte, als noch volghen sal. Dese twee, verlatende hun Camer, quamen woonen by t'Clooster van de Munziata, daer eenen Monick Andream liet schilderen het portael van de kercke, t'welc redelijck groot is. Dit hadde den Monick te weghe ghebracht, met list, te langh te verhalen, om van Andreas alderbesten arbeydt te hebben voor weynich ghelts: En alsoo't een ghemeen plaetse was, wrocht Andreas meer om eere als ghewin. D'eerste Historie die hy daer maeckte, was eenen S. Philips, Monick
wesende, die eenen naeckten cleedt: in d'ander, daer S. Philips vermaent eenighe
blasphemerende tuysschers, die hem bespotten, en daer eenen blixem slaet in den
boom, daer sy onder in schaduwe sitten, en twee van dese verslaet, en de ander seer verbaest maeckt: Eenighe met den handen aen t'hooft liggen als in swijm: ander loopen, en begheven hun al crijtende ter vlucht, met grooter vreese. Een Vrouw isser van haer selven door den donderslagh, also verbaest van verschricktheyt, oock vluchtigh, soo natuerlijck, datse schijnt te leven. Een Peerdt isser oock door vreese los gheworden: welck met zijn sprongen, en schricklijck ghebaer, betoont, wat so een onversienich en onverwacht dingen verbaestheyt maect: t'welck van Andreas, met een fraey aendachticheyt, is te wege gebracht, noodich waerghenomen voor die de Schilder-const oeffenen. De derde History was, daer S. Philips een beseten Vrouwe verlost: oock alle dinghen waernemende, die voeghelijckst in sulcken doen zijn uyt te beelden. Noch twee Historien maecte hy in dit voorhof oft portael: Een, daer S. Philips doot is, en van zijn Monicken beweent, en daer een doot kindt de bare
gheraeckt, en verrijst, t'welck levende en doot gheschildert is, met groote waerneminge der veranderinghe: In d'ander maeckte hy, daer de Monicken yet met de Cappe van S. Philips doende zijn, en leggense eenige kinderen op den hals, waer in sommighe Conterfeytsels nae t'leven comen. nae dat hy, door groote fame, uyt dese wercken ontstaen, veel treflijcke dingen hem aanbesteede hadde ghedaen, en siende elder zijn medeghesellens veerdicheyt op't natte kalck, heeft met inwendigen ijver, gheprickelt wesende, zijn Cartons ghemaeckt, en noch twee Historien in den selven voorhof der Munziata: Eene is, een Mariae gheboorte, in een Camer, met t'samenvoeginghe der figueren, met een schoon gratie, en goede proportie: alwaer zijn eenige Vrouwen,
als vriendinnen, by de Craemvrouwe, en zijn ghecleedt gelijck doe ghebruycklijck was: ander slechter ghecleedt, zijn by t'vyer doende, met t'Kindt te wasschen, wieghe maken, en ander bediensticheyt. Onder ander isser een Kindt, dat hem warmt, seer levende: en een oudt Man, rustende op een bedde, seer natuerlijck: Desgelijcx eenighe Vrouwen, die te eten brenghen de Craemvrouwe, die met eygentlijcke actie te bedde light: En al dees Beelden, mer eenighe Kinderkens om hoogh, die bloemen stroyen, zijn van tronien, lakens, en ander aendachticheden, en poeselighe coloreringhe, en vleeschicheyt, niet anders dan ofse leefden. In d'ander History, zijn de Wijse uyt den Oosten, die gheleydt van de Sterre, comen Christum aenbidden, en comen, als van den Peerde geseten, te voet aentreden: achter volght hun Hofghesin, met waghens, en veel reetschap: Hier in comen eenighe Conterfeytsels, en eenighe Kinders
gheclommen op mueren, om dese Coningen met hun ghevolgh en vreemde dieren te sien. Dees Historie is uytnemende ghelijck de ander. In welcke twee hy zijn selven is overtroffen, ick
124v
late staen zijn gheselle Francia, die oock zijn Historien voldaen hadde op den selven tijdt. Om ander Monicken, maeckte hy onder ander in een Tafel, een Engelsche groet, in welcke men siet een gladdicheyt der verwen, seer behaeghlijck: en eenighe
Engel-hoofdekens, die den Engel Gabriel versellen, ghedaen met een dommelighe soeticheyt. Veel Mary-beelden in olyverwe, en ander dinghen, dede Andreas, van sulcke volmaecktheyt, dat hy gherekent werdt den besten, die in zijn Stadt penneelen en verwe handelde: maer goet-Aerdich wesende, liet hem niet ghenoech betalen, om zijn vrienden oft hem selven nut te wesen. Hy werdt verlieft op een jonghe Vrouw, die Weduw werdt, en zijn Huys vrouw, soo dat hy te meer was ghedrongen te wercken, end' in te meer swaricheden quam, als van Ialousije, en ander dinghen. T'wijlen
Andreas zijn stadt Florencen vast met zijn wercken vercierde, en dat zijnen naem
meer en meer vermeerderde, die van de voornoemde Compagnie dello Scalzo, lieten hem zijn werck vervolghen, daer hy Christi Doopsel had ghedaen: soo maeckte hy twee Beelden weersijdts de Poorte, een Charitas, en Iustitia, die seer schoon waren: En noch twee Historien, eene, daer Ioannes predickt, wiens aensicht toont heel
gheestelijck, en vol aendachticheyt te wesen: oock de toehoorders seer verwonderende, van soo een nieuwe leeringhe te hooren. maer noch hadde hy zijnen gheest meer gheoeffent in d'ander, daer Ioannes doopt een ontallijck volck, daer eenighe beelden zijn ghemaeckt, ontcleedende eenige die gedoopt worden: en ander, die naeckt
verwachten, dat ander, die voor zijn, ghedoopt sullen worden: in welcke wordt
ghetoont een vyerighe begeerte, en alles soo aerdigh van wit en swart ghedaen, als oft van Marber verheven waer. Andreas in dese dingen doende wesende, quamen uyt van Albert Durer eenighe Printen, daer Andreas eenige beelden af in zijn werck te passe bracht. En hoewel het niet quaet en is, hem behendelijck met yet goets van anderen te behelpen, werdt van velen gheacht, dat Andreas niet veel Inventie en hadde. Baccio Bandinello, doe een goet Teyckenaer gheacht, siende dat in Florencen niemant beter coloreerde in Olyverwe, als Andreas, werdt van sin dese hanelinghe by hem te leeren, liet hem, om de manier te sien, eenighe dinghen maken, oock zijn Conterfeytsel: maer oft hem te swaer om doen docht, hy voeghde hem tot het
Beeldthouwen. Hy dede noch verscheyden stucken van Olyverwe: onder ander een Tafel van eenen dooden Christus, met Engelen, die hem ophielen met een bedroeft contempleren, dat hun Schepper, om s'Menschen zonden, in sulck ellende was
ghecomen. Dit stuck behaeghde elcken so, dat hy van velen gebeden was, dit te laten uytgaen in Print, en werdt te Room ghesneden van Augustijn Venetiaen: maer dewijl het niet wel ghedaen en was, wou noyt niet meer laten snijden. Dese Tafel werdt in Vranckrijck ghesonden, en behaeghde den Coningh soo, dat hy begeerich was, meer van Andreas dinghen te hebben, en gaf daer toe last. T'welck oorsaeckte dat Andreas door vrienden raedt, voornam corts in Vranckrijck te trecken, maer de Florentijnen verstaende, dat Paus Leo zijn Vader-stadt wou comen besoecken, wilden hem
feestlijck ontfanghen, met groote toemakinghe van Arcken, Tempels, Colossen, en ander Beelden, meer als oyt te vooren gheschiet was: en soo veel ander Meesters hier in ghebruyckt worden: maer dat boven al ghepresen werdt, was de Facciade, oft ghevel van S. Maria del Fiore, ghemaeckt van hout, en daer op gheschildert Historien van wit en swart,
door de constige handen van Andreas, dat den Paus seyde: Al waert geweest van
Marber, ten conde niet beter wesen. Andreas gebeden, voor den Coningh van
Vranckrijck noch een Tafel te maken, voldede in corten tijdt een Mary-beeldt, dat
seer schoon wesende, ghesonden werdt, alwaer de Cooplieden viermael meer ghelt af creghen, dan sy daer voor betaelt hadden. nae eenigh cleen dinghen, maeckte hy noch een tronie van eenen Christus, die de Monicken da Servi, dat noch op hun Altaer in de Kerck Anunziata staet, t'welck soo schoon is, dat te verwonderen is, hoe door Mensch verstandt sulcx te weghe ghebracht en ghedaen is. Buyten in S. Gallo, waren noch Tafelen gemaeckt, die de zijne niet en gheleken. Daer maeckte Andreas noch een derde, en daer in vier staende Beelden, die van de Dryvuldigheyt disputeren,
eenen S. Augustijn, met een tronie als een Africaen, en een Bisschops cleedt, eenen S. Pieter Martelaer, S. Franciscus, en S. Laurens: beneden knielen twee beelden, eenen S. Sebastiaen, toonende den rugghe, die meer levende als gheschildert schijnt: t'ander een Magdalena, met schoon lakenen, welcker tronie (gelijck als hy
ghemeenlijck te passe bracht in alle Vrouwe tronien) was gedaen nae zijn
Huysvrouwe: Dit stuck was gheacht het beste van Olyverwe van hem ghedaen, om datmen daer in siet een goede proportie der figueren, actien, en affecten, en eyghenschappen der tronien, de jonge soet, de oude hardt, half oudt matigh wesende: summa, dees Tafel is in alle deelen seer schoone. T'wijl hem Andreas te Florencen dus werckende onderhiel, sonder op te connen comen, waren in Vranckrijck, by Coningh Fransiys den eersten, veel stucken ghesonden van Room, Venetien, en Lombardijen: maer geen bevielen hem beter, als die voornoemde twee van Andreas, en loofdese boven maten. Des werdt hem geseyt, datmen Andreas daer by hem in Vranckrijck, tot zijn Majesteyts dienst, wel lichtelijck soude brengen. T'welck den Coningh wel beviel, en gaf commissie sulcx te doen: en dat Andreas soude daer ghelt tot de reyse ghetelt worden. Andreas stelde hem vroylijck op de reyse: en daer in't Hof comende, was van den Coningh seer vriendelijck ontfangen: en eer den eersten dagh zijnder comst voorby was, bevondt hy, hoe groot de mildtheyt en beleeftheyt was van desen grootmoedigen Coningh, ontfangende in geschenck ghelt, en rijcklijcke en eerlijcke cleederen. Doe hy begon te wercken, conterfeytte hy den Dalfijn, s'Conings sone, die maer eenighe maenden oudt en was, en noch in zijn windsel: welck conterfeytsel by den Coningh ghebracht wesende, werden hem van den Coningh gheschoncken dry hondert gouden Croonen. Hier naer schilderde hy noch een Charitas, die den Coningh oock soo beviel, dat hy hem ordineerde een groot pensioen, en dede alle dinghen, op dat hy geern by hem mocht blijven, hem belovende, dat hem geens dings ontbreken soude: en dat, om dat hem zijn werck, veerdicheyt, en omgangh, soo wel behaeghde, siende hem in alles wel te vreden: Oock was hy by al het Hof seer wel ghesien, en bemint. Hy maeckte veel Tafelen, en ander werck: soo dat waert sake dat hy hadde te recht bekent, waer, en van waer hem t'Gheluck hadde ghebracht, hy waer niet alleen tot rijckdom, maer tot eenigen hoogen graedt ghecomen. maer soo hy eens doende was, voor des Conings Moeder, te maken eenen Penitenten Ieronimus, quamen hem Brieven van zijn Huysvrouwe, doch watter in stondt, hy begon voor hem te nemen, weder nae Florencen te keeren, en begeerde verlof aen den Coningh, seggende, te moeten eenighe dingen
125v
gaen beschicken, en wilde, om geruster by den Coningh te blijven, gaen halen zijn Huysvrouw, en soude mede brenghen voor den Coningh costlijcke Schilderije en Beeldtsnijderije. Den Coningh vertrouwde hem, en gaf hem ter deser oorsaken veel ghelt: want hy hem hooghlijck swoer, binnen weynich maenden (die hy seyde) weder te keeren. Hy nu spoedich t'huys ghecomen: alwaer hy by zijn schoone Vrouw en vrienden goede daghen nam, soo dat den tijdt van wederkeeren verliep: en hy sonder werckende wesende, en latende timmeren en metsen, verteerde al s'Conings en zijn eyghen ghelt: doch doe hy vertrecken wilde, vermochten meer des Vrouwen beden en tranen, dan zijn eyghen Ontrouwheyt van del Sarto, teghen den Coningh van Vrancrijck. belangh, en beloften, die hy den Coningh hadde ghedaen. Des hy, om de Vrouw te behaghen blijvende, werdt den Coningh soo verstoort, dat hy tsedert
noyt geen Florentijnsche Schilders met goeden oogen en aensagh: en swoer, waer Andreas in zijn handen gheweest, ten soude ten besten met hem niet hebben afgheloopen, sonder yet aen te sien zijn Const. Andreas most hem nu weder in armoede behelpen so hy best mocht: en voldede doe die Historien van S. Ian Baptiste voor t'gheselschap van Scalzo, daer Francia Bigio in zijn afwesen twee Historien
had gemaeckt: want sy hem niet weder en verwachten. Viere heeft hyder nu dan voldaen, d'een achter d'ander staende; Eerst, Ioannes ghevangen by Herodes: de tweede, t'Avontmael van Herodes, en den dans van Herodiana, met figueren, die
daer wel by voeghen: de derde, d'onthoofdinge, daer eenen half naeckten Beul is,
een Beeldt wel gedaen, en goet van teyckeninghe, ghelijck oock alle ander zijn: De vierde, daer Herodiane t'hooft presenteert: hier zijn eenighe die hun verwonderen,
met seer schoon aendachticheyt ghedaen. Dese Historien, zijn tsedert de Schole gheweest veler Iongheren, die in dese Const excellent zijn geworden. Hier nae maeckte
hy elder oock op't natte kalck, maer van verwe, een Mary-beeldt, welcks tronie was zijn Huysvrouwen nae t'leven: hier was by eenen lachenden jonghen Ioannes. Dit
was om zijn levendicheyt seer geacht: want het een uytnemende werck was. Hier nae maecte hy voor een Coopman een Marien Hemelvaert op een Tafel, die op t'lest
op somplaetsen borst, dat hyse liet staen: dit was een bysonder fraey stuck. Onder d'Apostelen, dat schoon figueren waren, was zijn conterfeytsel. De Mary-beeldt was van kinderkens opgevoert, en rontom verselschapt, alles wonderlijcke gracelijck:
doch is tot nae zijn doot altijts onvoldaen ghebleven. Hy maeckte noch in eenen Hof van Servi, twee Historien van den Wijngaert Christi: In d'een, daer men den Wijngaert
plant, bindt, en snijdt, en daer by den Huysvader, die de wercklieden roept, die ledich op de Marct staen, daer eenen sit en clauwt zijn handen, schijnende te twijffelen, of
hy gaen wilt oft niet, ghelijck sommighe luyaerts doen: maer noch is veel schoonder
d'ander, daer den selven Huysvader betalen laet, alwaerder eenige tegen murmureren, en hun beclagen: t'wijlen isser een, die by zijn selven t'gelt overtelt, met sulcken ernst, dat het te wonder is, soo oock den Wtteller doet: Dees Historien zijn van wit
en swart in't natte kalck, met een aerdige veerdicheyt. nae eenigh noch ander dinghen, maeckte hy een Mary-beeldt gheknielt, contemplerende eenen Christus, ligghende
voor haer op eenen lap ghevouwen lakens, hem al grinnickende aensiende: daer eenen Ioannes over eynde, haer op Christum wijst: achter hem leent Ioseph op een
rootse, schijnende hem in zijnen gheest te verblijden. In een Paleys buyten voor de Medicis, by laste van
den Paus, was gheordineert, dat dry elck hun deel maken souden, van d'Historie
Historie van Iulius Caesar, seer constich door del Sarto ghedaen. van Iulius Caesar, te weten, Andreas del Sarto, Francia Bigio, en Iacob da Puntormo: daer alleen Andreas zijn deel dede: maer d'ander niet, wat gheldt men hun met bidden aenboodt te gheven. Op een facciade, oft binnen-muer, maeckte Andreas met grooter vlijt een Historie, daer alle Landen Caesar Tribuyt brengen van hun ghedierten: te meer om d'ander twee te boven te gaen, dede hyer arbeydt in, als oyt in ander dinghen. Hy maeckter een heerlijcke Metselrije in prospective, en eenen trap, seer constigh loopende tot t'gestoelte van Caesar. Hier maeckte hy op eenige statuaen, met goeden aendacht: en ten was hem niet genoech, zijnen constigen geest te laten blijcken, in de verscheyden Volcken, die de Dieren aenbrengen: gelijcker een Beeldt is, een Indiane, met een geele cassacke, en op haer schouder eenen korf, oft muyte met Papegaeyen, binnen en buyten, de welcke seer uytnemende zijn: en ghelijcker zijn, die Indiaensche Geyten brengen: soo zijnder daerenboven veel verscheyden vreemde Dieren, als Leeuwen, Tigers, Apen, Meyrcatten, en alsulck seldtsaem gedrocht. Al dit was soo fraey en versierlijck, en soo wel in zijn nat ghewrocht, dat het te
verwonderen is. Op de voorseyde trappen maeckte hy oock een Reusken sittende,
en houdt een doose, waer in is een Cameleoen, soo wel op zijn vreemde ghedaente ghedaen, dat niet te bedencken en is, wat schoonder proportie hy dit Reusken gegheven heeft. Andreas in de Stadt weder ghecomen, maeckte een half Beeldt, van eenen S. Ian Baptiste naeckt, welck nae aen den Hertoogh Cosimus worde
gheschoncken. Doe begon Andreas ondertusschen Vranckrijck te bedencken, hertelijck versuchtende: en gewis, hadde hy ghedocht vergevenis te vinden, hy waerder getrocken: Soo nam hy vooren, een proef met zijn Const te doen, en maeckte noch eenen half naeckten S. Ian Baptiste, om te schicken aen den Grand Maistre van Vranckrijck: maer watter in viel, hy vercocht hem. naer noch eenich ander werck,
doe Ao. 1523. de Peste te Florencen was, trock hy met Wijf en ghesin in een Vrouw Clooster, tot Luca, alwaer hy stil wesende, maeckte voor dat Clooster een Altaer-tafel, en om dat die Nonnekens zijn Vrouw meer en meer beleeftheyt deden, en zijn ander volck, wrocht hy dees Tafel met sulcken liefde, datse weerdiger het Clooster meer naem en vermaerheyt gaf, als al t'ghebouw datter is: Het is eenen dooden Christus: Waer hy heeft met allen aendacht waerghenomen de droef affecten, en met sulcken voeghlijcke gratie, in de Marien en ander Beelden, dat het te wonder is: Oock de
verheventheyt des Beeldts Christi, en soo dootverwich wesende ghedaen, is van
grooter perfectie. Hy maeckter noch een Visitatie van Elisabeth: en noch op eenen doeck een Christi tronie, welck van t'beste van zijn werck te achten is, daer namaels veel nae ghedaen zijn geweest. Dus hadden dese Nonnekens, by desen ghelucke, de beste Schilderije, die in't Landt was. En hy keerde met zijn ghesin te Florencen, daer hy veel Tafels, Tafereelen, en Conterfeytsels maeckte. Den Hertoogh van Mantua, Fredericus de tweede, begeerde (door Florencen passerende) een Conterfeytsel van Paus Leo, dat Raphael had ghedaen, daer by noch Cardinalen waren. Dit Conterfeytsel
hem toegelaten wesende van Paus Clemens de 7e. lietment heymelick conterfeyten door Andreas: en dit gheconterfeytte, met effen sulck ornament, en gheheel ghelijckende, worde ghesonden te Mantua, op dat Florencen van sulck Iuweel niet berooft en soude worden. Dit worde
126v
namaels ghetoont onder Schilderijen Giorgio Vasarij, die noch jongh zijnde te Mantua quam, het welck Iulius Romaen, in zijn teghenwoordicheyt prees: maer Giorgio toonde hem van achter op't panneel een teecken, dat het te Florencen ghedaen was. Des Iulius most bekennen de waerheyt: maer voeghder by, al ist van Raphael niet, soo en is het niet te argher: dan te beter. Waer aen te hooren is, hoe eygen en hoe uytnemende, Andreas yet copieren conde. Daer was buyten Fl;orencen een werck, daer Andreas toe ontboden was, van eenen Baldo, die t'meeste verstant niet en hadde in de Const: ondertusschen was hem seer gerecommandeert een ander Schilder, geheeten Nicolaes Soggi Sansovino, voor den besten die men vondt. Andreas ter plaetse ghecomen, vondt daer Nicolaes, die niet alleen in afwesen van Andreas schoon voort ghedaen hadde: maer wilde teghen Andreas, daer Baldo by was, wedden om een groote somme gelts, om te best te schilderen. Andreas, hoewel hy cleenhertich was, antwoorde: Ick heb hier mijnen jonghen, die onlangs aen de Const is gecomen, wildy teghen hem wedden, ick sal voor hem het ghelt bylegghen: maer met u en wed ick niet: want won ick't teghen sulck een als ghy zijt, ten waer my geen eere; en verloor ick't, het waer my een seer groote schande. Dit ghepasseert, seyde teghen Baldo: Latet Niclaes maken: zijn werck sal elcken bevallen, wie hier ter Marckt comt. En keerende te Florencen, dede, nae verscheyden wercken, boven een poort, ter sijden aen t'Clooster van d'Annonziata, een Mary-beeldt op't natte kalck, dat seer uytnemende is, en sitt ghestreckt met haer kindt, en by haer sitt Ioseph, op eenen sack lenende, hebbende de ooghen staer op eenen openen Boeck. Dit werck, van teyckeninge, gratie, goetheyt, levendicheyt, verheventheyt, en coloreringe halven, bewijst, dat Andreas overtrof alle Constenaers, die tot op dien tijdt verwe ghehandelt hadden. Hier nae maeckte hy tot de voorverhaelde Historien van S. Ian dello Scalzo, de leste, te weten, de gheboorte van S. Ian Baptiste, de welck noch de beste van allen is, daer een schoon Vrouw-beeldt is, draghende t'kindt nae S. Elisabeth, die oock wel ghedaen is: soo is eenen schrijvenden Sacharias, dat hem niet dan adem en gebreeckt: oock een sittend' oude Wijf, die natuerlijck dees geboorte belacht. nae meer wercken, maeckte hy buyten Florencen, in een Clooster van S. Salvi, een Avondtmael, op't nat kalck, met sulck een doenlijcke veerdighe maniere, en soo goet van teyckeninghe en coloreringhe, als oyt van hem Soldaten discretie, sparende de Schilderije van del Sarto. ghedaen was: welck Avondtmael, om zijn goetheyt, in't belegh van Florencen, was ghespaert van den Soldaten, doe sy alle ander dingen te neder wierpen en vernielden. Eens was hem van te conterfeyten verwe overschoten, en riep Lucretiam zijn Wijf, om haer te conterfeyten, datmen siet (seyde hy) hoe dat ghy in sulcken ouderdom noch waert. Dese niet willende, conterfeytte hem selven, dat het scheen te leven: Dit behiel zijn Vrouw lange nae zijn doot. nae veel ander dinghen, maeckte Andreas voor eenen Coopman, die alles opcocht voor den Coningh van Vranckrijck, eenen Abraham, staende om zijn soon te offeren, en dat met sulcken vlijt, dat dit t'best van zijn leven gheacht worde. In den ouden sagh men merckelijck t'oprecht gheloove, en groote volstandicheyt, en ghewillicheyt, om Gods bevel te volcomen, zijn hooft keerende naer een schoon kindt, dat van boven, hem het slaen scheen te verbieden. D'actitude, cleedinghe, leersen, en ander dingen, desen Abraham aengaende, waer niet wel te volprijsen. Daer neffens, dat schoon teer lichaem van Isaac,
al naeckt, scheen te beven, voor de vreese des doots. Hier sachmen, wat discretie Andreas hadde ghebruyckt, al t'lichaems carnatie schoon ghemaeckt hebbende, heeft
rooder ghecoluert ghemaeckt den hals, en plaetsen, die naeckt Aendachticheyt van del Sarto, in't coloreren der carnatie. van de Son beschenen mochten wesen: den Ram onder doornen, en Isaacx cleeren beneden ligghende, scheen te leven: oock eenighe
naeckte Knechten den Esel bewarende, en een Landtschap, zijn uytnemende. Dit stuck, ten lesten, bleef plaetse houdende tot Ischia, een Eylandt by Napels. Octavianus van Medicis, siende Andreas leste verbeteringhe, liet hem een Tafereel maken, t'welck hy met grooten lust dede, en was een Marie-beeldt met S. Ian en Elisabeth: dit ghedaen, brachtet t'huys. maer Octavianus seyde: Brenghet, waer ghy wilt, elder:
want alsoo de Stadt doe beleghert was, hadde hy ander dinghen in den sin: maer hy bedanckte Andream seer. Den welcken antwoorde: De moeyte is voor u ghedaen, en t'sal altijts uwe blijven. Octavianus antwoorde: Vercoopet, en behelpt u met het ghelt. Andreas bracht het Trouwicheyt van del Sarto. stuck t'huys, en noyt wilde hy't
yemandt anders laten, wat hem daer van worde gheboden. Doe t'belegh over was, bracht Andreas hem weder het Tafereel. Octavianus nam het doe in grooten danck,
betaeldet dobbel, en hieldet in grooter weerden: ghelijck alle zijn dinghen, bysonder nae zijn doot, zijn ghehouden gheweest in weerden, en wel drymael meer als sy
ghecost hadden. Hy heeft oock Room en de Roomsche dinghen oversien, oock Michael Angel, Raphaels, en zijner discipelen wercken, maer weet niet wat tijdt: my
dunckt niet dat hy daer yet gheschildert heeft, dan macher wel gheteyckent hebben. Hy heeft noch eenen Abraham, als daer voor van verhaelt is, ghedaen, dan wat minder,
voor een die Copie begheerde: desen was doch in Consten niet minder: en wort te Napels wesende, voor de beste Schilderije van aldaer ghehouden. In't belegh waren uyt Florencen ghevloden eenighe Capiteynen met de betalinghe, oock eenighe Borghers, die rebellen waren gheworden: dese worden hem doen schilderen teghen
den ghevel daer t'gherichte is, en dedese soo natuerlijck, ofse gheleeft hadden. Voor de Compagnije van S. Sebastiaen maeckte hy eenen S. Sebastiaen-, van den navel
opwaert, soo schoon, dat het wel gheleeck of dit zijn leste Pinceel streken souden wesen, gelijck het waren. maer dit is van hem te ghetuyghen, dat hy altijts in de Const
meer en meer, soo langhe hy leefde, toenam. Als nae t'belegh sommige Duytsche knechten in de Stadt quamen liggen, die de Pest hadden, is de Stadt geinfecteert: en t'zy hier van, oft door dat Andreas vreemden cost in't belegh hadde g'eten, werdt
dootlijck sieck: En t'Wijf, daer hy soo veel altijt om had gedaen, weeck van hem uyt vreesen, des is hy sonder veel toesichts oft hulpe ghestorven, oudt 42. Iaer, Anno 1530. Sijn Graf-schrift is dit:
Admirabilis ingenij Pictori, ac veteribus illis omnium judicio comparando: Domenicus Contes discipulus, pro laboribus, in se instituendo susceptis, gratè animo posuit. Vixit An. XLII. Ob. An. M.D.XXX.
Het leven van Ioan Antonio Licinio, van Pordenone, Schilder.
Gheen edel vermaerde ghebouwen, oft Steden, worden dickwils van de goedertieren Natuere aengesien, om daer uyt te picken eenighe verstanden, tot bequame vaten, om in te laten vloeyen haer deuchtsame gaven, alst blijckt aen Ioan Antonio Licinio: want hy was geboren 25. mijlen van Vdine,
127v
in de Heerschappije van Friuli, in een Casteelken, gheheeten Pordenone, daer hy
oock nae ghenoemt, en meest met namen Pordenone bekent wort. Hy van de natuere een Schilder voorschickt wesende, leerde by hem selven, alles nae Pordenone leerde by hem selven. t'leven doende, sonder Meester: doch volghde hy, soo hy best mocht, altijts de maniere van Giorgione, welcke hy met zijnen grooten lust dickwils te
Venetien hadde ghesien. Hy werdt om de sterft ghedwonghen uyt zijn Landt te
trecken, des hy by den Boeren, op hunnen cost, op't nat kalck leerde wercken,
makende voor hun eenighe dinghen. Hy nu kennende den aerdt der verwen, soo in Fresco als in Oly, quam en maeckte te Vdine, in, t Convent van S. Pieter Martelaer, een Altaer-tafel in Olyverwe, van een Engelsche groet: Dit wort van de verstandige geacht, van t'beste werck dat hy oyt dede. Onder ander in de selve Stadt hy
uytwendich, het Stadthuys op't nat kalck beschildert heeft: Hier toonde hy, wat hy in Inventie vermocht, makende metselrije met Nicchien, en daer beelden in, oock eenighe ghecoloreerde Historien. Hy maeckter oock een Corinthe Colomne, met haer basement staende in de Zee: op de rechter sijde wordtse gehouden van een Siena, en op de slincker van eenen naeckten Neptunus: boven op t'capiteel eenen Cardinaels hoedt liggende, wesende t'avijs van Pompeo Colonna. Noch een History isser, daer Iuppiter de Reusen blixemt, daer beneden doode lichamen ligghen, die aerdich
vercorten. Oock isser eenen Hemel vol Goden, en twee Reusen met stocken staen, om Diana te slaen: dese staet heel vyerich ontsteken, en dreyghtse den arem te verbranden. Hy wrocht noch in verscheyden plaetsen, als te Spelimbergo, Vicensa, en Mantua. Te Mantua schilderde hy eenen gevel op't nat kalck seer verwonderlijck: Onder ander fraey inventien, een Frijse met Latijnsche letters, anderhalf elle hoogh, daer een menichte kinderen met verscheyden fraey actien tusschen loopen, en spelen, alles seer wel gedaen. Tot Vicenza wederkeerende, en verscheyden fraey wercken daer ghedaen hebbende, veroorsaeckte, dat daer door de Edelluyden hem een Wijf ghegheven worde, en hielden hem altijt in hooger eeren. Tot Venetien heeft hy hier nae gheschildert op't groot Canael een Facciade, en eenighe Tafelen van Olyverwe in sommige Kercken. Noch op t'selve groot Canael een Facciate op't nat, met veel historien: bysonder eenen Curtius te Peerde in't vercorten, t'welck scheen al verheven te wesen: gelijck oock eenen Mercurius, die recht op van alle sijden ten Hemel vlieght, en ander gheestighe dingen: welcke wercken den Venetianen meer
behaeghden, als yet dat van ander daer oyt gedaen was. maer t'gene dat Pordenon
grootlijck Den naertrachtigen Constenaer is nut te hebben een tegenghenoot in de
Const. tot studeren porde, was, om overtreffen den uytnemenden Titianus, dien hy zijnen grooten naem socht te verduysteren, met een vreemde stercke manier van wercken, wesende oock ghesprakich en beleeft, en daerom te meer stadich met den grooten omgaende: en met dat hy Universael was, vermat hem aen alle dinghen handt te slaen. En waerlijck, dese prickelinghe der eergiericheyt tusschen beyden, dede hem in zijn wercken ghebruycken alle cracht der Consten, soo datse onsterflijck daer door zijn gheworden. Ter deser oorsaeck was hem besteedt de Capelle van S. Rochus, oock het binnenste der couple oft verwelf op't nat. In dit welfsel maeckte hy den Vader met Engelen, te weten, een menichte kinderen, met menigerley schoon actien: In de Frijse acht beelden uyt t'Oudt Testament: in de vier hoecken, de vier
Evangelisten: op't hoogh Altaer, de Transfiguratie: in de twee middelste ronden, de vier Doc- 128r
toren. In de selve Kercke zijn noch meer wercken van hem, die t'samen oorsaeckten, dat hem te wercken was gegheven in de sale de Pregai, om Titiaen te trotsen. Hier maeckte hy veel beelden van onder op te sien, en een Frijse van Zee-monsters van olyverwe: Welcke dingen die van den raedt so behaeghden, dat hem zijn leven lang goet pensioen worde gegeven. Noch elder maecte hy dingen, te liever, datter van Titianen yet by was: maer om waer te seggen, zijn dinghen werden veel uyt nijdt boven des Titiaens (die doch beter waren) ghepresen. Hy maeckte oock in S. Stevens Clooster veel Historien uyt t'Oude Testament, onderdeelt met uyt t'Nieuwe, en
tusschen elck eenige Deuchden, alwaer hy wonder vercortingen (gelijck hy geern
dede) te weghe bracht, daer hy ander Schilders in te boven gingh. Den Prince Doria riep hem tot Genua in zijn Paleys te wercken, om dat Perino del Vaga te weynich nae zijnen sin voorderde: Daer maeckte hy een Frijse van kinderen op zijn
aenghewende maniere, welcke ledigen een Schip vol Zee-ghedrocht, en al wendende maken dese schoon actituden. Hy maeckte noch een groot historie, daer Iason oorlof neemt aen zijn Oom, om te gaen nae t'gulden Vlies. maer den Prince, Gracelijcke
dingen behagen meer, als al te cloeck en wreet. siende de wisselinge en t'schil van dese dingen by de gracelijcke van Perino, gaf hy Pordenon zijn afscheydt. Welcken te Venetien weder gecomen, werdt gheseyt, dat hy tot Ferrara wel van doen waer, midts den Hertogh veel Duytschen hadde doen comen, om costlijcke Tapeten te
wercken, en datter gheen goede Teyckenaers en waren: want Ieronimus van Ferraren hem maer oeffende in Conterfeytselen nae t'leven. Hier door Pordenon, als lustich nae ghewin en fame, quam, en werdt van den Hertogh wel ontfanghen te Ferrara, daer hy weynich daer naer, groote pijne in de borst gevoelende, te bedde viel: en also t'selve altijt vermeerderde, en niet te beteren en was, overleedt op den derden dagh, oft weynich meer, met groot verwonderen van den Hertogh, en droefheyt zijner
bekende tot Venetien: want hy een Musicien, en wat Latinist wesende, cloeck, en
welsprekende, te meer vrienden hadde. Hy hadde de handt groote figueren te maken, was overvloedich van Inventien, oock Universael alle dingh te versieren: maer bysonder veerdigh en vast op't nat te wercken. Hy was tot Ferraren eerlijck begraven, en overleedt t'zijnen 56. Iaren: men vermoedde, van vergift.
T'leven van Polidoor van Caravaggio, in Lombardijen Schilder.
Verwonderlijck ist van onse Schilder-const, datse veel tijts haer selven weyghert
eenighe, dieder van jongs vroegh toe gehouden wensende, veel vlijt om doen: en laet ander, dieder nauw om gedocht en hebben, haer selven soo mildt, vlack neder in den schoot vallen. Ghelijck het gheschiedde met Polidoor van Caravaggio, Lombarder, die in de schilderighe gulden Eeuwe te Room, ten tijde van Paus Leo de thiende, was tot zijnen achthien Iaren toe een Opperknecht, in s'Paus Paleys, doe men de logien maeckte, draghende den back met kalck voor zijn Meesters. Vergat hem dicwils,
stadich d'oogen hebbende op de Schilderije, die van Ioan van Vdine en ander daer ghedaen worde, soo dat hy van natueren Schilder wesende, ghetrocken werdt tot de selve Const, die haer selven hem soo willigh en jonstigh aenboodt te gelieven, of te
wille te wesen. Des maecte hy gemeenschap en kennis met de Iongers, die t'beste begin hadden, om van hun te sien de maniere van der Teycken-
128v
const, waer toe hy hem begaf, en vercoos uyt al d'ander eenen Maturijn van Florencen,
een seer goet Teyckenaer, tot eenen medegeselle: Teyckenende aldus met desen in des Paus Capelle, en nae Antijcken, bewees hem dadelijck sulcx, dat hem een yeder van zijnen gheest verwonderde, die hem in zijnen anderen rouwen staet had ghekent. Waerom hy in de Logien met ander Constrijcke Ionghers werckende, soo toenam,
dat hy van dat werck den meesten lof van alle d'ander Iongers in Const en edelheyt des gheests te deele behiel. Des Maturijns liefde tot Polidoor, en Polidoors weder tot Maturijn, so crachtich toenam, datse met malcander verdregen hebben, als
broeders, met malcander te leven en te sterven: des sy vereenighden, wille, werck, en winninge t'samen. Doe sy nu saghen in Room veel goede en aerdighe Coloreerders,
die over al groot aensien hadden om de wercken te crijghen, begon hun goet te duncken, te volgen de maniere van Baltasar da Siena, te schilderen van wit en swart
de ghevelen van de huysen. Doe sy nu eenige ghevelen hadden t'samen ghedaen, tot d'eerste nemende in gheselschap Pelegrijn van Modena, die hun moedt gaf hier in
voort te varen. Dees twee dan moedt grijpende, begaven hun te practiseren met alle
vlijt, om in hun wit en swart te passe te brengen, lieten sy in Room niet van Antijcke dinghen, diese niet en conterfeytten, t'zy Beelden, Backen, Potten, Altaren, Historien,
en alle aerdicheyt van chieraten en anders, ghebroken oft geheel, daer sy hun mede behielpen. En hadden dese dinghen soo vast in den sin ghedruckt, bysonder Polidoor,
die de beste manier hadde, dat in al wat sy maeckten, men de rechte Antijcke tronien, cleedinghen en beelden, natuerlijck sagh uytghebeeldt voor oghen. Polidoor was
wonder vloeyende van inventie, vast en veerdich, en schoon van handelinge, makende alle dingen met goeden ghelucke, recht ghelijckt hem uyt den Pinceel natuerlijck al
werckende viel, sonder eenighe moeyte: Soo dat van hem wordt ghetuyght, dat geen Schilder noyt, van Cimabue tot doe ter tijdt, soo schoon en doenlijcke maniere en
heeft gehadt. Het waer een groot eyghen Boeck, te verhalen alle de ghevelen, die dees twee soo uytnemende hebben ghedaen van wit en swart, en uyt den gelen op zijn copersche, en alles van seer uytnemende teyckeninge. maer t'claeghlijckste is, dat dese miraculeuse dinghen van windt en weder meest al vergaen zijn, datse niet (ghelijckse meer als weerdigh waren) onder dack en zijn bewaert gebleven: en dat de Schilder-const van sulcke Iuweelen berooft wesende, nu so ontciert moet trueren. Hun dingen waren veel Romeynsche Historien, in welcke men siet seer eygentlijck alle dingen uytghebeeldt, soo Bataillien te lande en te water, so Wapenen, Schilden,
Schepen, en alle ander reetschappen: oock Offerhanden, Triumphen, en anders, dat het te verwonderen is, waer sy't al ghelesen en vergadert hadden. Seer is oock te
verwonderen hun vaste stelsel, en groote cracht in den Beelden, het wesen, en de vlucht dieder in is te sien. En hoe dat (bysonder segghe ick) Polidoor soo VVat
manier van wercken Polidoor hadde. een discretie gebruyckt heeft, een deel vlack lichts in som voorgroepen te weghe te brenghen, en hoe hy zijn graeuw laet bruynder en bruynder t'samen by een, en onder een verliesen: oock de achter-beelden in hun
Mezza tinte oft graeuw wech wijkende, en ander voorcomende. Op de plaetse Capranica, maeckten sy eenen ghevel met de geestlijcke Deuchden, en een Frijse onder de vensters, daer in Room ghecleedt als een Fides, hebbende alle Natien ghevangen by haer, en alle volcken haer Tribuyt brengende: oock Turcken, die hun
129r
Machomets graf oft kist met pijlen schieten, als tot den geloove comende: met een besluyt uyt der Schrift, dat ten lesten sal wesen eenen Herder en een koye. In Borgo novo maeckten sy eenen ghevel van sgraffito, dat is een maniere op den natten muer te kretsen met een ijseren punt, oft yet anders, daer sy hun beelden soo omtrecken en artseren. Elder maeckten sy van dese noch meer by den hoeck van la Pace, en
also men van daer gaet nae Parione, aen t'huys van de Spinoli, daer op geschildert van wit en swart een worstelinge op d'Antijcksche wijse, en de Offerhanden, oock de doot van Tarpea. Onder ander (die ick overslae, te langh te verhalen) is een
Facciate oft ghevel, by corte Savella, daer de Sabijnsche Dochters gheschaeckt
worden, dat seer wercklijck en roerende gheordineert is: alwaer eenighe Soldaten, te voet en te Peerde, dese ghevatt hebben: en sy bewijsen ghewelt te doen, om uyt hun handen los te comen. Voort zijnder oock niet min wel ghedaen d'Historien van Mutsius, en Horatius, en oock de vlucht van Prosenna. Voort by de Fonteyne de
Trevi, in't Hof van t'Paleys dal Bufalo, zijn van hun oock schoon historien van de
Fonteyne Parnasso, en cleen ghecoloreerde Grotissen, wel ghedaen. Beneden Monte Caval, by S. Agatha, oock eenen ghevel met verscheyden Historien: onder ander eene, die Goltzius hem gheweerdighde te conterfeyten, en tot voordeel der Ionghers uyt te gheven: wesende daer Bremius t'goudt weeght, en Camillus comt ontset doen: de ander dingen waren meest al van in mijnen tijt vergaen. Daer wordt ghetuyght, dat Polidoor fraey ghecoloreerde Landtschappen maeckte. En my ghedenckt ghesien te hebben onder t'Capitolium, in een Paleys, een heymelijck verwelft Badstoofken, dat van hem seer aerdigh ghedaen was met Landtschapkens, waer in quamen
ruwijnkens, en boomen, seer werckelijck gehandelt, met ander fraeyicheyt van
figuerkens en anders. Dat Vasary niet qualijck seght, dat Polidoor doe ter tijdt den besten Landtschapmaker wesende, den oorsaker was, dat nae hem alle Schilders tot sulck een doenlijcke maniere in hun dingen gecomen zijn: maer dat hy seght, datse t'samen ergens van verwe wat hadden gedaen, dingen die seer slecht stonden: ick
soude de schult, by t'ghene ick ghesien hebbe, leggen op Maturino. By S. Simons is noch te sien van Polidoor, die constige wel gedaen Facciate van Gaddi, waer in men tot groot verwonderen siet verscheyden schoon figueren, met fraey toemaeckselen van habijten, lakenen, helmen, leersen, en vercierde Antijcke Schepen. Hier is te sien een overvloet van fraeyicheyt. Hier sietmen die oude Antijcke wijse der statelijcke Mannen en Vrouwen: want alle soorten van Offerhanden zijn hier te sien, oock
Schip-strijdt, en veelderhande wapenen der Antijcken. Teghen over dese Facciate is een ander van hem, daer is die seer wonderlijcke welgehandelde Frijse, van d'Historie van Niobe, welcke oock de handt Goltzij tot naeteyckenen soetlijck aenlockte, en
soo ghehandelt heeft, datmen dese teyckeninghe siende, mach dencken daer
tegenwoordich te wesen, en Polidoors Pinceel streken selfs te sien: Dese comt oock, tot een goet fundament der jonghe Schilders in Druck, waerom ick den inhoudt niet behoeve te verhalen. aen den selven ghevel zijn noch coperen Beelden, oft die soo gheschildert zijn, datse eygentlijck sulck schijnen: oock neffens ander Historien
eenige groote gouden vasen oft potten, soo ghedaen, en soo versierlijck gheinventeert en gheciert, datmen met oogen niet beter sien en mach. Hier by zijn oock eenighe Helmen op d'oude Hetrussche wijse, soo aerdich en verwon- 129v derlijck als de voorverhaelde potten. In dit Paleys zijn noch van hem Grotissen, en ander aerdicheden. Nu t'wijlen Room, lachende van deser geesticheyt, schier over al, aen Paleysen, in Hoven en Wijngaerden, verciert was, en dat Polidoor en zijn Gheselle verhoopten besoetinghe des loons voor arbeydt en sweet te ghenieten, quam van de Nijdicheyt en ongeluck te Room gesonden, Ao. 1527. Borbon, doe heeft de Doot den knoop des getrouwen gheselschaps deser twee ontbonden: want Maturino in de verstooringhe der Stadt, is in veel onghemack (soo men meent) van de Pest ghestorven. Polidoor nam zijn vlucht nae Napels, alwaer den Adel niet seer
Const-liefdich wesende, hy schier van honger meende vergaen. maer also hy om
hem t'onderhouden, voor eenighe slechte Schilders tot Sancta Maria della gratia,
en elder wat ghedaen, en zijn Const kenbaer ghemaeckt hadde, begon voor eenige Graven wat te maken, oock van wit en swart, ghevelen en Logien, en in Kercken eenighe stucken van Olyverwe, die beter van teyckeninge als van verwe gehandelt zijn. maer so hy sagh, dat den Adel oft Rijckdom liever sagh springende Peerden, als geschilderde Beelden, trock met een Galeye na Metsina, Hier was meer
toegenegentheyt, en liefde tot de Const, so dat hy door veel wercken heel fraey werdt te coloreren. Hy begaf hem oock tot Architecture: en doe Carolus V. victorieus van Thunis door Metsina quam, maeckte hy daer schoon Archen Triumphael oft boghen, daer hy grooten loon en lof van ghecreegh. maer gelijck Room een Stadt is, die tot haer treckt een yeder, die haer bewoonende gesmaeckt heeft, was hy stadich
vlammende om haer weder te sien: so maecte hy voor t'leste een Cruysdraginghe,
met een menichte van beelden, Soldaten, Phariseen, Peerden, Vrouwen en Kinderkens, en voor aen de Moordenaers: Dit was een Tafel van Olyverwe, soo vroylijck van verwe, en soo wel ghedaen, dat het wel scheen, Natuere haer uyterste vermoghen en proeve wilde doen in dit seer uytnemende werck. Alhoewel hy qualijck dese Stadt con verlaten, bysonder om een Vrouw mensch van hem seer bemint, welcke hem met soete woorden en bevallicheyt ghevangen hiel, vermocht in hem soo veel den lust, om Room en zijn kennisse weder te sien, dat hy los voorgenomen hadde te reysen, en haelde van de banck een groot deel ghelts, dat hy daer hadde. Nu hadde Polidoor langhe ghehadt eenen knecht van dat Landt, die meer t'ghelt als zijn Meester beminde: maer t'wijl het op de banck lach, wister niet aen te gheraken: Soo viel hy in boose ghedachten, dat hy met eenighe deugenieten verbonden, hem voornam den volgenden nacht om te brengen, en dan t'samen t'ghelt te deelen, t'welck sy deden: En doe hy in zijnen eersten slaep lagh verworghden sy hem, droegen hem soo voor zijns Vrysters deure, en gaven hem Deerlijcke moort van Polidoors knecht, aen sijn Meester bedreven. eenige wonden, als oft hem daer oft in dat huys van yemant van haer vrienden waer ghedaen. Dese Moorders met hun deel trocken henen: maer den knecht, medepleger en Autheur deser wreetheyt, is gheveynst al schreyende comen claghen dese moordt aen eenen Graef, groot vriendt van Polidoor. En doe men met geenen middel noch neersticheyt conde vinden noch weten, wie desen dootslach ghedaen hadde, (ghelijckt Godt en de gherechticheyt beliefde) werdt van yemandt gheseyt: dat het onmogelijck waer, dat yemandt anders als den knecht sulcx
aenghericht hadde. Des den Grave desen knecht de handen liet opleggen, en leyden om pijnighen: welcken onghepijnt alles beleedt: des werdt hy veroordeelt, en langs de strate met gloeyende tangen ghenepen,
130r
en daer nae ghevierendeelt: maer laes, hierom en worde Polidoor zijn leven, noch de Schilder-constsoo uytnemenden seldtsamen gheeft, niet weder gegheven. Hadde de Const sterflijck gheweest, soo waren met desen Polidoor nu al doot, d'Inventie, de gratie, de cloeckheyt der beelden, en tot s'Weerelts ontcieren al begraven. T'lichaem geschiedde in't begraven te Metsina groote eere: maer den naem eerlijck en
gheruchtich in der Menschen mondt, sal altijts leven. Hy starf Anno 1543.
Het leven van Rosso, Florentijnsch Schilder, en Bouwmeester.
Wy hebben de Schilder-const nu al betraent in den rouwe ghecleedt ghelaten by het droevighe Lijck van haren lieven Polidoor, die een truerspelich eynde ghenomen heeft, en comen nu grouwelijcker Tragedie te vertellen: grouwelijcker, om dies wille dat van anderen omgebrocht te worden, soo onmenschelijck oft onnatuerlijck niet en is, als hem selven t'leven te vercorten, ghelijck als dede Rosso, Florentijnsch Schilder. Den welcken jongh wesende, wilde niet geern by eenige Meesters woonen om de Const te leeren: maer beneerstighde hem seer te teeckenen nae den Carton van Michael Agnelo. Hy hadde oock voor, te grijpen een bysonder eyghen maniere, contrary de ander Meesters, ghelijck het wel bleeck aen een van zijn eerste wercken, buyten de poort van Florencen, tot S. Pieter Gattolini, aen eenen dooden Christus, daer men siet een stercke maniere, en een groote handelinge, boven ander vrolijck en verwonderlijck. Doe hy noch geenen baerdt en hadde, maeckte hy een wapen van de Pucci, met twee figueren, die den Schilders doe seer deden verwonderen, van hem sulcx niet verwachtende. Hy moedt grijpende, maeckte in den voorhof van Servi, Marien Hemelvaert, met eenen ringh om haer van danssende naeckte Kinderen oft Engelen, met schoon omtrecken en vercortinghen, seer gracelijck, in dat schijnsel aerdich swierende. Niet onbracker, dan rijpicheyt in de Const van coloreren, welck hy namaels noch bequam. D'Apostelen waren vast verladen met laken: maer d'actitude en tronien waren schoon, toonende in als een groote maniere van teyckeninghe. Daer was een die hem wat in Olyverwe aenbesteedt hadde, en zijn dootverwe sagh: En want hy een harde wreede manier hadde in de dootverwe, welcke hy in't opmaken versoette, soo seyde desen, dat alle dese Sancten waren Duyvelen. Hy maeckte oock binnen Florencen veel Borgers conterfeytselen, en ander dingen. Doe hy wat naems hadde vercregen, maeckte hy tot S. Spirito tot Florencen een Tafel, die Raphael Vrbijn besteedt wesende, verliet, om zijn occasie Het werck van Rosso stondt wonder wel van verre te sien. te Room: Dese maeckte Rosso met sulck een gratie,
teyckeninghe, en gladde coloreringe, dat niemant te dencken heeft, dat eenigh werck van verre te sien, meer cracht heeft oft beter toont: En midts datmer in siet een cloeckheyt der Beelden, en een gheweldt der actituden, by ander niet ghemeene, werdet ghehouden voor seer seldtsaem. En al was het met den eersten soo niet gepresen, soo hevet volck allenskens meer en meer bekent zijn deucht, en
wonderlijcken lof gegheven, om dat in de verdrijvinge der verwen is niet mogelijck meer te doen: want de hooghselen, daer het meeste licht treft, verliesen soo in de naeste lichte hooghselen, van langher handt met sulcke soetheyt verdreven, en alsoo loopende nae de bruynste schaduwen, die de Beelden op malcanders lijf gheven, datse malcander seer gheweldich doen verheffen: Des dit werck sulcken
130v
cracht in heeft, datmen mach seggen, dat het met soo grooten verstant en oordeel is ghedaen, als yet anders, van eenich groot Meester gedaen. In S. Laurens tot Florencen, de Tafel van de trouwinge Mariae, welcke voor een schoon dingen wort gehouden. En wis, in zijn doenlijcke maniere van doen, is noyt yemandt gheweest, die hem in zijn behendighe veerdicheyt heeft connen verwinnen, noch op verre nae moghen
bycomen, in zijn coloreren soo lieflijck wesende, wisselende soo de verwen der
lakenen, met verscheyden mengselen: welcke ghenuechte, die hy in desen dinghen hadde, heeft zijn wercken altijts grooten lof toegebracht. Eerstelijck, zijn naeckten zijn seer wel verstaen, met alle waerneminghe der Anatomie. Zijn Vroukens zijn
seer gracelijck, de toemaeckselen der cleederen seer bootsich en versierlijck. Sijn
oude tronien waren wat seltsaem, die van Vrouwen en kinderen soet en behaeghlijck. Hy was soo rijck van Inventie, dat hem noyt in Tafel eenighe spatie overschoot: en alles bracht hy met sulcken veerdicheyt en gratie te wege, dat te wonder was. Hy
was uytnemende vast en suyver in zijn teyckeninghe, dat het miraculeus te sien was: welcke te Room ghesien, men groot verlanghen hadde nae zijn werck. Alwaer gecomen wesende, maecte Nella Pace een werck, boven t'gene dat van Raphael ghedaen was: maer dat te verwonderen is, noyt en heeft hy zijn daghen ergher ghedaen, als of hy met te zijn verandert van Landt, oock waer van Natueren verandert. Eenige meenen dat hy verbaest was, te sien te Room soo fraeye dinghen, en dat hy daer neffens Raphaels dinghen most, als tot een Paragon, wat doen. Hy maeckte doch een Tafel voor een Bisschop zijn vriendt, eenen dooden Christus, op eenen aerdigen sin. Voor Baviero, Coopman van Printen, maeckte hy alle de Goden in teyckeninghe: ghelijck daer Pluto Proserpinam ontschaeckt, en Saturnus in een Peerdt is verandert, en dergelijcke: dese worden namaels ghesneden van Iacob Caragglio. Te Room wesende, dede noch eenige dingen, oock een dootverwe van Ioannis onthoof dinghe, die noch is in een Kercksken op de plaetse van Salviati te Room. Onder des overviel hem het Krijchsvolck, doe Room worde geplundert, ten tijde van Borbon, en werdt van den Duytschen ghevanghen, en qualijck ghehandelt: want boven datse hem zijn cleeren berooft hadden, deden sy hem bloots hoofts en barvoets dragen meest al t'goedt uyt een Comenije, die sy berooft hadden: Soo dat hy eyndelijck dus qualijck gestelt quam tot Perugia, daer hy van eenen Schilder Domenicus was wel ontfangen en ghecleedt: voor welcken hy teyckende eenen Carton van een dry Coninghen, seer wel ghedaen wesende. Hy wrocht doe hier en daer op de Casteelen, en in Citta di Castello worde een Tafel, die hy schilderen soude, bereedt ghemaeckt, daer viel het dack in, en sy brack in morselinge: En hy creegh sulcken fellen Coorts, dat hy bycans gestorven was, des liet hy hem dragen nae Borgo. Met desen vierden Coorts raeckte hy tot Pieve, om van locht te veranderen, en quam van daer tot Aretso: daer soude hy een welfsel in't nat schilderen, in de Kerck van S. Maria delle lagrime, voor dry hondert gouden Croonen. Daer toe begon hy eenighe Cartons, en voleynder vier. In den eersten maeckte hy ons eerste Ouders, aen den Boom der zonden ghebonden, en een Marie-beeldt, die hun uyt den mondt neemt de Aerdighe inventie van Rosso. zonde, uytghebeeldt met den appel, en heeft onder voet t'Serpent: En in de locht, willende uytbeelden dat sy is ghecleedt met Son en maen, maeckte hy Phoebus en Diana naeckt. In den anderen, d'Arcke der
Ghetuyghenisse van
131r
Moyse ghedragen, wesende van vijf Deuchden omringt, by welcke hy Maria
vergheleeck. In den derden, den Throon Salomonis. Noch teyckende hy een heel
schoon studie van naeckten om dit werck, dat een bysonder dingen was, en jammer dat het noyt in't werck en worde gebracht, t'welck wel hadde geschiedt, soo het hem in Olyverwe had aenbesteedt geweest: want in't nat hy oyt noode wrocht, des hiel
hy't slepende met Cartoenen te maken, om die door ander in't werck te leggen. Hy als beleeft, maeckte t'Aretso noch veel teyckeningen, voor schilderije en bouwinge. Hy vertrock door den Krijgh, en quam tot Borgo San Sepolcro, daer maeckte hy de boven verhaelde Tafel, voor die van Castello, daer d'eerste soo door t'invallen van het dack was ghebroken: maer noyt, voor datse voldaen was, en liet hyse dat volck sien. Hy maeckter eenen Christus in de locht oft schijnsel, welcken daer van vier
Beelden wordt aenghebeden. Onder maeckte hy Mooren, Egyptenaers, Heydenen, en het vremtste dingen van der weerelt: en was al anders, als die Dorp-lieden hadden ghemeent. In desen selven tijdt ontgroef hy in dit Bisdom daer hy woonde eenighe dooden, en maeckte een seer schoon Anatomie: want Rosso was in de Const wonder studioos: datter weynigh dagen oyt passeerden, of hy en teeckende Rosso seer studioos liet nauw eenen dagh voorby gaen, of hy teyckende eenigh naeckt nae t'leven. eenigh naeckt nae t'leven. Also nu Rosso altijd vooren hadde, noch zijn leven in Vranckrijck t'eynden, en hem so (so hy seyde) eens uyt d'armoede t'ontslaen, in welcke de ghene blijven, die binnen Tuscanen, oft in hun Vaderlandt blijven wercken, nam vooren te vertrecken, t'welck uyt seker toevallende oorsaeck met haest in der nacht gheschiedde, en quam door Pesaro tot Venetien, daer teyckende hy voor Pieter Aretino een
ontcleedinghe van Mars en Venus, met de Gratien en Cupidons, dat nae in Druck
quam. Van daer quam hy in Vranckrijck, daer hy van den Florentijnen wel ontfangen worde. Hy maeckte Tafereelen, die naemaels te Fontanableo worden ghestelt in de galerije, want sy worden geschoncken den Coningh Francisco, welcken sy wonder wel bevielen, en noch veel meer de presentie, het spreken, en de maniere van Rosso, welcken was groot van persoon, root hayrigh, gelijck zijnen naem mede brengt, en conde wel graviteyt houden: was goed Musicien, en hadde goede kennisse van
Philosophije, en daerom in zijn ordineren oock seer Poetelijck, en was van
verstandighen oordeele. Stracx bestelde hem den Coningh pensioen, van Miltheyt
des Conings van Vranckrijc aen Rosso. vier hondert gouden Croonen s'Iaers, en gaf hem binnen Parijs een schoon Huys, daer hy weynich woonde, om dat hy meest hem hiel te Fontanableo, daer hy zijn Camers hadde, en leefde als een Heerschap, wesende gestelt over al de Fabrijcke, Schilderije, en vercieringe van dese plaetse. Daer liet
hy maken een galerije, boven met eenen fraey ghecomparteerden solder: hier liet hy wercken veel fraeyicheyt van stucco, Beelden, Cornicen, en festoenen, met ooc gheschilderde festoenen, en vierentwintich Historien in't nat, van Alexander Magnus, van welck al hy de teyckeninghen maeckte ghewasschen van wit en swart. aen elck eynde deser Galerije zijn twee Tafereelen van hem in Oly gedaen: d'een een Venus en Bacchus, met wonderlijcke Const en verstandt gedaen. Den Bacchus is een jongeling naeckt, soo soet, teer vleeschich, en natuerlijck ghedaen, dat hy meer tastelijck, en levende, als gheschildert schijnt te wesen: Hebbende ontrent hem seer aerdige bekers en potten, als van Gout, Silver, Cristael, en verscheyden costlijcke steenen, dat elck hem verwondert der chieraten en inventien daer in te weghe
ghebracht. Daer is onder ander oock
131v
eenen Satyr, die een slip van een pauweljoen op heft, wiens geytachtige tronie
lachende toont te verblijden, soo schoonen Iongeling te sien. Daer is oock een Kindt, dat op eenen Beyr rijdt, en veel schoon vercieringhe in't ronde. In d'ander is een Venus en Cupido, met ander schoon figueren. maer daer Rosso meest studie in
oeffende, was in den Cupido, ghedaen als eenen Ionghen van twaelf Iaren: maer van meerderen gewasse, als sulcken ouderdom vereyscht, wesende in allen deelen gheheel schoon. Welcke wercken den Coningh siende, hem so bevielen, dat hy Rosso gaf
een Canoninckschap tot onse Vrouwen van Ander miltheyt des Conings aen Rosso. Parijs, en andermael so veel incomst en ander voordeelen: so dat Rosso met veel Knechten en Peerden heersch leefde, ghevende uytnemende bancketten zijn kennis en vrienden, bysonder d'uytlandighe Italianen, die te dier plaetse quamen, liberalijck ten besten. Hy maecte noch een Sale, verciert met stucco, ronde Beelden, Kinderen, Festoenen, en verscheyden ghedierten. Hier waren oock alle Goden en Goddinnen der Poeten oft Heydenen in't nat ghedaen. Noch maeckte hy veel Camers, Badtstoven, en ander stancien, al geciert met stucco, en schilderije, waer van men eenighe in Print siet, seer schoon en gracelijck. T'is niet te vertellen, wat hy al inventeerde en
teyckende, van Soutvaten, Bekers, Schulpen, Hoorens, Candelaers, Schalen,
Coppetassen: Summa, alderley gereetschap tot een Credence, die den Coningh van Silver en Gout liet maken: Desgelijcx wat hy al te wege bracht van Peerde pracht,
Mascaraden, Triumphen, en ander dinghen, is niet te bedencken. Ao. 1540. doe
Carolus Quintus op t'gheloove van Coningh Franciscus- in Vranckrijck quam,
maeckte Rosso, met alleen twaelf Mannen hulp, Archen, Colossen, en derghelijcken, om den Keyser tot Fontanableo t'ontfangen, dat noyt sghelijcx ghesien en was. Daer hadde in dese toemakinghe Franciscus van Bolognen oock elder zijn deel. Desen
nae de doot van Rosso, heeft eenige Cameren van Rosso, om de Fabrijcke te
vermeerderen, afgebroken. Met Rosso hebben veel goede Meesters en werckghesellen ghewrocht, in verscheyden handelinghen. Rosso maeckte noch eenen S. Michiel, dat een fraey dinghen is: En voor den Connestabel een Tafel, daer in eenen dooden
Christus, seer uytnemende, welcken is in een plaetse, genoemt Cevan. Hy maeckte oock voor den Coning veel verlichterije, seer bysonderlijck wesende. Hy maeckte oock eenen Boeck van Anatomie, die hy meynde in Vranckrijck te laten drucken. Na zijn doot vontmen onder zijn dingen twee seer schoon Cartonnen: in d'een, een seer wel ghedaen Leda: in d'ander Sibilla Tiburtina, die Octavianum den Keyser toont Maria met haer kindt. Hier in waren gheconterfeyt, den Voningh Franciscus, de Coninginne, de Wacht, en so veel Volck en Conterfeytselen, sulcx datment mocht achten het schoonste dat Rosso oyt dede. Summa, Rosso was door al zijn wercken den Coningh soo aengenaem, dat hy Iaerlijcx hadde duysent Croonen Const wel
beloont aen Rosso, door Coningh Franciscus. incomste, sonder zijn pensioen en
wercken, die al groot ghelt bedroeghen, des hy leefde als een Prince, zijn Huys zijnde vol Tapijtserije, Silverwerck, en alderley costelijckheyt. Doe hem nu de Fortuyn (welcke haer betrouwers dickwils bedrieght) dus toeloegh, werp sy hem onversiens seer vreemdelijck te neder, in d'uyterste qualijckvaert: want doe hy hem ghemeen was en bysonder Schadelijck quaet vermoeden van Rosso. vriendt een Florentijn, Franciscus di Pellegrino, Const-liefhebber, werden hem een deel honderden Ducaten ghestolen, des hy uyt quaet vermoeden Franciscum liet vangen en pijnighen: welcken onschuldich wesende, noyt dan
132r
zijn onschuldt en beleedt: des hy los ghelaten, teghen Rosso procedeerde, over de
valsche aenclacht en schande hem aenghedaen. Rosso wel siende, dat het met hem qualijck mocht afloopen, en dat hy niet alleen t'onrecht zijnen vriendt hadde gheschandaliseert: maer oock zijn eygen eere bevleckt. Hy hem nu vindende eerloos, en een soo boos Mensche, viel in soo quaden ghedachte, dat hy hem selven liever wou dooden, als van anderen gestraft te worden. Des sondt hy (doe den Coningh eens tot Fontanableo was) eenen Boer tot Parijs, om een seer quaet vergef, en gaf voor, dat hy't in zijn verwen oft vernissen behoefde. Dit was soo quaet een fenijnich sap, dat den Boer schier den duym verloos, Rosso doodt hem selven. die hy op t'glas-stopsel maer gehouden hadde. Dit van Rosso inghenomen, benam hem haest het leven. Welcke tijdinghe den Coningh ghebracht, hem boven maten verdrietich was. Hy overleedt Ao. 1541.
Het leven van Andries di Cosimo, Florentijn, en van Morto van Feltro.
Ick mocht my selven grootlijck schuldigh, jae misdadigh bekennen te wesen teghen onse Schilder-const, dat ick niet en ghedachte de deuchden van soo vindighe edel geheesten, die door vernuft en vlijt haer in eenige deelen van nieus, met onghewoon ghedaenten van werck vermeerdert, en rijcklijck hebben verciert: gelijck ghedaen hebben Andries di Cosimo, en Morto van Feltro. Andries, die di Cosimo hiet, om dat hy discipel was van Cosimo Rossegli, waer by hy tamelijck was gheworden van
figueren, heeft eerst ghevonden, en te weghe gebracht, den ghevelen van Huysen en Paleysen, met een nieuwe maniere Sgraffiato wat het is, en van wien gevonden. van schilderen, Sgraffiti geheeten by d'Italianen, te vercieren: te weten, wanneer den
muer eerst rouw beset oft aenghestreken was, liet hy daer over strijcken kalck, daer ghestampte kolen, oft gebrandt stroo oft hoy onder was vermengt, en liet daer nae over desen bruynen grondt enckel kalck strijcken, hebbende dan zijn papieren oft Cartoenen veerdich, ponste daer op Grotissen, Comparteringen, en Beelden, oft wat hy wilde, treckende dan zijn omtrecken met een puntich ijser, schaduwende met het selve ijser al artserende zijn werck: oft nam een waterachtigh swart sap, daer hy op t'nat kalck verdiepingen oft schaduwen mede te weghe bracht, een dingen dat groote cracht en welstandt hadde, en den ghesichte seer bevallijck was. Hier van zijn van hem binnen Florencen verscheyden ghevelen, aerdich en wel gedaen. Hy wiert
gebruyckt over al in Bruylofts vercieringhen, in begraefnissen, en verscheyden ander dingen, daer hy wonderlijcke geesticheyt en versieringen, tot groot welbevallen van yeder, aen den dagh heeft ghebracht, Hy was goetaerdigh, daghen lang op den arbeydt: was oock vreesachtich, en van eenen swaren droeven gheest, soo dat hy seer ghenegen was hem selven om te brengen: dan was van een Schilder zijn medegheselle stadich waergenomen, dat hy is oudt geworden 64. Iaren, en ghestorven. Liet van hem naer een heerlijck gherucht, Grotissen, van wien by Moderne eerst weder in gebruyc
ghebracht. van te zijn gheweest een uytnemende goet Meester, bysonder in de
Grotissen, welcke maniere van de Constenaers in Florencen en elders is nae ghevolght gheweest. Dese schoon maniere van Grotissen heft hy gheleert van eenen Morto da Feltro, den welcken hy met hem in huys nam, ten tijde doe hy, te weten Andries, noch heel jongh was. Desen Morto was in zijn jeught ghecomen te Room, ten tijde van Paus Alexander de seste: en wesende een swaermoe-
132v
dich eensamich Mensch, dede niet dan stadich gaen teyckenen in ruwijnen oft
anticaglien, waer hy vondt comparteringen oft bedeelingen van welfsels, en vacken grotissen, daer had hy zijn vermaeck en lust in, nae de selve te practiseren, soo dat hy hem heel dese maniere aenwendede, de bladerkens op zijn Antijcksche eenen
slinger te geven wist: want niet alleen doormuysterde oft doorsnoffelde hy alles wat te Room onder d'Aerde was: maer was veel maenden oock te Tivoli, in villa Adriana, daer hy alle Grotissen boven en onder der aerden copieerde. En hoorende, dat in't
Rijck van Napels, thien mijlen van der Stadt tot Pozzuolo, heel mueren vol Antijcke grotissen waren, jae sommige verheven van stucco, die seer schoon waren, bracht daer oock sommige maenden over met studeren: liet oock niet nae alles te teyckenen, wat in die menichte van oude Begraefnissen te sien was, in Campana den Antijcken wegh, oock tot Trullo by der Zee, in alle die Tempelen, en Grotten onder d'Aerde, tot Baja, en Mercato, soo dat hy door desen soo willigen arbeydt seer in dese Const is toeghenomen. Te Room wedergekeert, leyde toe, om van Figueren te moghen soo goet Meester worden, als in den Grotissen. Doe hy daer veel maenden ghewrocht hadde, en in dese begeerte volherdigh bleef, hoorende t'gerucht van Lionardons en Michel Agnols Cartonnen tot Florencen, quam in dese Stadt, en siende dit werck, verloor den moedt van tot sulcken graedt te moghen comen, en begaf hem weder tot den Grotissen, en (als gheseyt is) werdt een ghemeen gheselle met Andries di Cosimo, den welcken van gheest seer eyghen en bequaem was, desen aerdt der Grotissen niet alleen nae te volghen, maer oock te vermeerderen met zijn inventien, ghelijck het licht en doenlijck is, tot een ghevonden dingen wat by te voegen oft versieren: soo heeft hy daer by ghevoeght Figuerkens, meerder Frijsen te weghe ghebracht, de
dinghen meer aen malcander geknocht, en rijcklijcker in beter orden gheciert. Nu
om te eyndigen van Morto, hy werdt vermoeyt te Florencen langer te blijven, en
quam tot Venetien by Giorgione, den welcken hy hielp aan den Ornamenten van het Duytsche Huys. Doe hy nu veel maenden om zijnen wellust in Venetien was gheweest, vertrock nae Friuli eenich werck maken: ten liep niet lange aen, de Heeren van
Venetien en namen daer Soldaten op, daer werdt hy Capiteyn van twee hondert
Mannen, al was hy den Krijgh niet te ervaren. T'Veneetsche Leger liggende tot Zara, in Slavonien, gheviel daer tegen de Turcken een groote schermuts: alwaer Morto, begeerich wesende meerder naem te vercrijghen in den Krijgh, als hy in de
Schilder-const en hadde, begaf hem cloeckmoedich voor aen te trecken, en stoutlijck vechtende, werdt verslagen t'zijnen 45. Iaren. En gelijck hy Morto (dat is, Doot) op zijn Italiaens geheeten was, bleef hy doot: doch niet zijn gherucht, dat altijts leven sal. Want hy is wel d'eerste en bysonderste gheweest, die in ghebruyck heeft ghebracht nae den Antijcken dese Const van Grotissen: also geheeten, om dat Grotissen waerom so geheeten. dese wijse van schilderen meest oft eerst is ghevonden geweest te Room onder d'Aerde, in holen, die d'Italianen Grotti heeten. De Iaren der gheboorten van dese twee en heb ick niet ghevonden.
T'leven van Marcus, en Nicolaes, Calabresen.
Als de Weerelt verciert is met eenich uytnemende licht in Const oft wetenschap, worden der selver blinckende raepen aen allen eynden ver-
133r
spreyt, ontstekende ander grootlijcx, oft weynich, nae de plaetsen gheleghen, en de lochten gheneycht zijn: gelijck men bevindt, dat in eenige Landtschappen de verstanden nutter, en bequamer tot eenige deuchtsaem deelen zijn, als in ander. Daerom ist verwonderlijck, als in ongewoon plaetsen eenighe edel gheesten ontstaen, en worden in eenigh deuchtsaem deel uytmuntende: gelijck alst ghebeurt is met Marcus Calabrees Schilder, die uyt zijn Landt vertreckende, verkoos voor zijn Vaderstadt Napels, als wesende een Stadt seer lustich gelegen, en vol alderhande soeticheyt, alhoewel hy den wegh voor hadde nae Room, om zijn studie in de Schilder-const te volvoeren: maer hy, die goet Luytslager was, en beminder der Musijcken, werdt zijn lichaem van de soete Serena, en de lieflijcke Lants vruchten, daer behouden, tot hy den Hemel liet den gheest, en d'Aerde t'sterflijcke. Hy maeckte wonder veel wercks van Olyverwe, en op het nat, en was in zijnen tijdt wel den besten, die in dese zijn vercoren Vaderstadt de Const oeffende: ghelijck wel getuyght het gene van hem is tot Aversa, thien mijlen van Napels, bysonder in de Kerck van S. Augustijn, te weten, t'hoogh Altaer-tafel van Oly, met veel vercieringen, met verscheyden percken der Historien, en Figueren. Eerst, daer S. Augustijn disputeert met den Heretijcken: hier boven en ter sijden Historien van Christus, en Sancten in verscheyden actien: in welcke dingen men siet een eenparige maniere van wercken, treckende nae de moderne beste wijse, en een seer schoon behendicheyt in't coloreren. Dit was wel t'uytmuntichste dat hy in dese Stadt en elder in't Rijck van Napels dede, leydende stadich een vrolijck leven, en nemende goede daghen: want hy en hadde in de Schilder-const geen Constenaers die hem vertrotsteden, oft in den wegh waren: des was hy van den Heeren, en Edeldom van Napels, hooghlijck altijt gheeert, en
van zijn dingen met goeden loon voldaen. Hy dan ghecomen tot zijn 56e. Iaer
ouderdoms, is gestorven. Sijn geboorten dagh vind' ick niet: dan zijn wercken zijn geweest tusschen 1508. en 1542. Marcus hadde tot zijn medegheselle een ander Calabrees, die oock lange tijdt te Room wrocht met Ioan van Vdine, doende oock daer veel wercken op hem selven, als eenige ghevels van wit en swart: oock in de Kerck van Trinita, de Capelle van d'Onfancknis in't nat, met grooter ervarentheyt en vlijt. In desen selven tijdt was eenen Nicolaes, die men in't gemeen hiet Meester Cola van Matrice, den welcken te Ascoli in Calabrien, en te Norcia, veel treflijcke wercken dede, die hem groot Meesters gherucht toe langden: want hy was wel den besten, die oyt in dien hoeck Landts was geweest. En om dieswille dat hy oock hem tot het Bouwmeesterschap begaf, alle de ghebouwen, die men te zijnen tijde maeckte binnen Ascoli, en in dat Landtschap, waren van hem geordineert, en te wege gebracht. Hy bemoeyde hem niet te sien Room: maer sonder uyt zijn Landt te trecken, woonde altijt te Ascoli, levende eenen tijdt langh vrolijck, met eene zijn Huysvrouwe, van goet en eerlijck gheslacht, de welcke begaeft was met een sonderlinge deuchtsaemheyt der Sielen, alst gebleken is, doe ten tijde van Paus Paulus de derde, binnen Ascoli partijschap en tweedracht ontstaen is, en dat haer Man uyt der Stadt de vlucht nemende vervolght was van veel Soldaten, en wilde sy hem niet verlaten, maer is met hem ghevloden: doch de Soldaten jaeghden den Man nae, bysonder om zijns Vrouwen wille, die seer schoon en jongh was. Sy dan dit merckende, en niet siende anderen middel, noch beter uytcomst,
133v
dan t'ghene sy cloeckmoedigh in haer herte vooren nam, seyde met ijgenden adem, en met een benoude cloppende borst: O lieve geselschap, dewijl ons vervolghers alleen haesten, u het leven, en my mijn lieve eere te berooven, soo sal wel voegen, dat ick van beyde voornemens hun den wegh afsnijde, mijn eere en Houwlijcke trouwe reyn onghescheynt bewarende, u leven verlanghe, en t'mijne vercorte, dewijl hier anders gheen ontcomen is, verkies ick eerlijcke doot voor schandich leven: en dus met een droef Adieu, stortede sy haer self van de rootse af in een swijmende dellinghe, niet alleen doot, maer te morsel vallende. De Soldaten dit droef en
schricklijck Schouwspel siende, lieten den Man, sonder hem yet misdoen, en quamen weder binnen Ascoli. My jammert dat ick den naem deser trouwhertighe Vrouwe onbekent moet laten, welcke neffens, oft boven der Roomscher Lucretia, plaets
weerdich is. Meester Cola. om dit droef gedencken, leefde voorts met weynich
vreuchden. Niet lange hier naer, den Heer Alexander Vitelli ghemaeckt wesende Heer van Matrice, leydde Meester Cola, die alree oudt was, tot Citta di Castello, daer hy hem in zijn Paleys veel op't nat dede doen, met noch meer ander wercken: Van hier trock Meester Cola zijn leven eyndigen binnen Matrice. Hy soude uytnemende
geweest zijn, hadde hy gheoeffent de Schilder-const, daer eenighe hem hadden socht vertrotsen, en dat hy daer door meer studie hadde ghesocht, want hy was van der Natuere seer rijck begaeft.
T'leven van Francisco Mazzoli, Parmensche Schilder.
T'is ghewislijck minder te belachen als beclagen, dat yemandt van goeden gheeste, bequaem om door deuchtsaem constige oeffeninge te comen tot eere, en gheluckighe voorspoet, wort door valsche meeninge oft latendunckenheyt afgheleydt van t'ghewis tot het onghewis: ghelijck den fabelschen Esopus Hondt, die nae een schaduwe
grijpende, zijn ghewonnen goet verloos. Sulcx is gheschiedt den Schilder Francisco Parmesaen, als noch gehoort sal worden. Hy was gheboren te Parma, Ao. 1504. en also hem zijn Vader vroegh ontstarf, bleef hy in hoede van twee zijn Ooms, die
Schilders waren. Dese brachten hem in goede onderwijsinge op, en begon in Schole te teyckenen, dat het te verwonderen was. En gelijck hem de Natuere t'Pinceel toelangde, wert hy van zijn Ooms daer op gehouden: oock somtijden afgetrocken, om zijn al te groote neersticheyt, vreesende of zijn complexie daer mede te cort mocht gedaen worden. Doe hy sesthien Iaren hadde, en alree in't teyckenen mirakel gedaen, maeckte hy op een Tafel uyt zijnen geest een Ioannes Doopsel, sulck dat noch yeder hem verwondert, dat het van soo eenen Iongen ghedaen is. Dese Tafel is gestelt tot Parma, in d'Anunziata. Daer nae besocht in't nat te wercken, welck hem bevallende, maeckte tot Parma eenige Capellen. maer doe ten tijde van Paus Leo de thiende, den Krijgh te Parma quam, worde hy wech gheschickt met zijn Cosijn, oock een jongh Schilder in't Hertochdom van Mantua, tot Viandana. Hier maeckte Francisco twee Tafelen van Eyverwe: een daer S. Franciscus de wonden ontfangt, en S. Clara: in d'ander een trouwinghe van S. Catharina, met veel figueren: En niemant die dese daer siet, en gelooft dat het Iongers, maer oude ervaren Meesters werck zy. Tot Parma naer den Krijgh weder gekeert, maeckte noch Tafereelen en Tafelen van Olyverwe, en eenige goede Conterfeytselen, aleer hy noch 19. Iaer oudt
134r
was. Doe werdt hy lustigh te sien Room, hoorende veel van Raphael, en Michel
Agnelo, als die socht toe te nemen in zijn aengevangen Const. Sijn Ooms ghedooghden hem geern de reyse, die sy hem nut bekenden te wesen: maer lieten hem wat maken om mede te nemen, om te Room by die Heeren en Schilders eenen ingangh te crijghen. Des maeckte hy drie stucken: Een was een Mary-beeldt, met t'kindeken, dat uyt een Engels schoot langde eenige fruyten: oock een oudt Man, met aermen vol hayr: alles met goet verstandt, en vrolijck van verwe ghedaen. Noch om de vreemdicheyt, en om zijn Const te toonen, liet draeyen een half rondt van hout, even ghelijck van
grootten, als eenen ronden Barbiers spieghel, daer hy hem self nae t'leven op
conterfeytte, uyt sulcken ronden spieghel, met al dat hy daer in sagh, te weten, de
gheheele Camer, gelijck balcken, solder, vensters, en alles vercortede, en
verschietende soo crom loopende verloos: daer maeckte hy oock het glinsteren van t'gelas, en hem selven, so natuerlijck en wel staende, dat het ongelooflijck is: want hy een uytnemende schoon tronie hebbende, scheen beter eens Enghels aensicht, als eens Menschen. En ghelijck in den spieghel, al wat naby comt, wonderlijck vergroot, had hy voor aen een groote handt ghemaeckt, seer eygentlijck soo men dat in den spieghel siet. Dit al ghedaen, was het niet alleen van dese twee oude Ooms, maer van een yeder met verwonderen aenghesien. Dese dingen in een casse gedaen, trock een van zijn Ooms met hem te Room: daer worden dese dinghen ghepresenteert aen den Paus Clemens, in teghenwoordicheyt van Francisco en den Oom. Den Paus
siende de schilderije, en Franciscus soo jongh wesende, was uytermaten verwondert: soo waren alle die van den Hove. Hier nae, doen zijn Heylicheyt hun veel beleeftheyt ghedaen hadde, beloofde hy Francisco te doen schilderen de Pauslijcke sale, daer
Ioan da Vdine alree het welfsel van stucco, en schilderije hadde ghedaen. Francisco hebbende zijn schilderije den Paus gegheven, en hy boven de beloften eenige gheschencken ontfangen, gheprickelt door de eere en lof, die hy hem hoorde gheven, en door de hope des gewins en voordeels, dat hem van sulcken Bisschop mocht geschieden, maeckte hy een schoon Tafereel van een Besnijdinge Christi, van seer schoon inventie: daer in hy dry verscheyden dagen te passe bracht. D'eerste Figueren waren beschenen van t'Aensicht Christi: d'ander van een toortse, daer volck op trappen quamen, brengende gaven tot der Offerhande: ten derden, achter uyt van een dagerade, met een schoon verschietende Landtschap, met veel huysingen. Dit schonck hy, gedaen wesende, oock den Paus, die t'selve altijt in grooter weerden by hem gehouden heeft. Franciscus nu goede gheleghentheyt hebbende om studeren, doorsach vast alle fraeyheyt van Beelden en schilderije, die binnen Room was: maer bysonder had hy in grooter weerden de dinghen van Michael Agnelo, en Raphael Vrbijn: welcken Raphaels gheest (seydemen) was comen bewoonen t'lichaem van Francisco Parmesaen, siende desen jongen geselle uytnemende in de Const, edel van conditien, en gracelijck, gelijck Raphael plach te wesen: welcken desen in alles naevolghde, bysonder niet vergeefs in de Const. Hy maeckte binnen Room veel Tafereelen en Tafelen, oock eenigh Conterfeytsel van eenen Capiteyn van de Guarde, die niet scheen gheschildert, maer daer selfs te staen van vleesch en bloedt. Hy maeckte een Tafel, om in S. Salvator del Lauro, hier in een Mary-beeldt in de Locht, die leest, en heeft een kindt tusschen de beenen: en op d'Aerde eenen
134v
Ioannes, die met een onghemeen schoon actitude knielt op eenen knie, en zijn lijf
omdraeyende wijst op Christum. Noch isser beneden S. Ieronimus in penitentie, die in't vercorten light en slaept: welck werck de verstooringhe van Room niet en liet voldoen, die welcke gheschiede (als noch meer gheseyt is) Ao. 1527. Want doe werdt niet alleen de Schilder-const voor eenen tijdt behindert, maer oock veel Constenaers van het leven berooft. maer Francisco heeft door zijn Const te Room meer voordeel gehadt, als Archimedes binnen Syracusa, die by zijn Circkelen doot ter aerden
ghebleven is: want Franciscus al zijn sinnen op zijn werck hebbende, liet niet af van schilderen, doe het plunderen Parmensis blijft schilderen in de Roomsche verstooringhe. en t'moorden aengingh, en datmen de Soldaten over al in de huysen hoorde gherucht maken, en alree eenige Duytschen in t'zijne ghecomen hem achter t'lijf stonden, en hem siende schilderen, waren seer verwonderende van soo uytnemende werck: Lieten hem voort gaen, en als van Demetrius gheest ghedreven, hadden desen nieuwen Protogenes in weerden, en in bewaringhe, dat hem van desen fellen Barbaren (die niet schier aen en saghen) niet misdaen en worde, noch ongelijck en geschiede. Wel is waer, dat hy voor een van hun Overste, die Const-liefdigh was, eenighe teyckeningen most maken, soo ghewasschen, als metter Pen. maer soo dese Soldaten elder trecken mosten, en Franciscus soude gaen sien, hoe't met eenige van zijn vrienden was, werdt gevangen van ander, en moste eenige Croonen tot rantsoen gheven. Den Oom hierom bedroeft, en siende voor zijn Neef alle hope afgesneden van leeren, eere, en voordeel, Room verdorven, en den Paus van den Spangiaerts gevangen, nam voor van Room met Francisco weder te reysen nae Parma, also hy dede: maer Francisco bleef noch yet voldoende te Room. Doe Francisco ooc vertreckende quam tot Bolognen, bleef daer wat by zijn kennis en vrienden eenighe maenden. Hier liet hy eenighe van zijn teyckeninghe snijden, onder ander een Onthoofdinge van S. Pieter en Pauwels, in hout, van wit en swart, en eenen grooten Diogenes. Veel ander dinghen hadde hy voor te snijden in Coper, en te drucken, hebbende daerom by hem eenen Antonio da Trento, maer ten mocht hem niet ghebeuren: want hy voor den Adel te Bolognen veel Tafereelen en anders most maken. D'eerste datmen van hem daer sagh, was in de Capelle van Monsignori, eenen grooten S. Rochus, die in allen deelen wel gedaen was, met een schoon gracelijcke tronie, om hoogh ten hemelwaert siende, als Gode danckende: met eenen sagh men, dat hem dat Pest-seer in de dgie smertede. Hier by was eenen Priant half lijf, een wel ghelijckent Conterfeytsel: oock eenen Hondt, en Landtschap, alles seer levende. Doe hy voor verscheyden eenighe dingen had ghedaen, den voornoemden Antonis by hem woonende om te snijden, op eenen morghen, doe Francisco noch te bedde was, nam uyt een kist alle de coper en houte platen, en al de teyckeninghen die hy hadde, en trocker mede henen voor den droes, datmen noyt en hoorde waer hy bleef: Doch de Platen, die hy tot een van zijn kennis in Bolognen gelaten hadde, om misschien namaels te halen, creegh Francisco weder, maer anders niet: Des hy half desperaet, voort voer met wercken, makende een Conterfeytsel van eenighen Graef, daer nae een Mary-beeldt met eenen Christus, in de handt hebbende eenen cloot van de Weerelt. De Mary-beeldt had een gracelijcke tronie, oock het Kindt seer natuerlijck: want hy gewoon was in de Kinder aensichten te maken een seer kinderlijcke levendicheyt, en in eenighe een seker snel
135r
geesticheyt, en snoo boefken-achtich uytsien, gelijck de kinderen somtijts hebben. De Mary-beeldt hadde hy seldtsaem toeghemaeckt, met een cleedt met geelachtighe dunne doeck mouwen, en die ghelijck met goudt ghestriept: boven dat het seer
vleeschachtich is van naeckten, soo ist niet moghelijck te sien hayr, dat beter gedaen is. Dit worde Paus Clement te Bolognen geschoncken, en quam voort van d'een handt in d'ander, dat het wel vijftichmael ghecopieert is gheworden. Hy maeckte noch in schilderije en teyckeninge te Bolognen wesende veel aerdicheden. En als den Keyser te Bolognen ghecroont was van Paus Clement de sevenste, Franciscus is dickmael gaen sien den Keyser Parmensis conterfeyt den Keyser by onthoudt. eten, des hy by onthoudt hem conterfeytte van Olyverwe in't groot, daer by makende een Fama, die hem becranste met Lauren, en een Kindt, als eenen jongen Hercules, dat hem de
Weerelt, als om regeren, in handen gaf. Dit gedaen, lietet den Paus sien, dien dit wel aenstondt, en sondt het t'samen met Francisco, door een Bisschop te presenteren aen den Keyser: t'welc alsoot zijn Majesteyt wonderlijc wel beviel, begeerde te behouden. maer Francisco van eenen onverstandighen vriendt niet wel beraden, seyde, dat het niet voldaen was, en nam het mede. Dus haddet den Keyser niet, noch Francisco en wasser niet van gheloont, ghelijck hy ontwijslijck grootlijck hadde gheweest. Nu ist in de garderobbe des Hertoghen van Mantua, met veel ander fraeye dinghen.
Francisco nu lang buytens Landts geweest, veel in de Const besocht, doch weynich rijckdoms, maer veel vrienden gewonnen hebbende, keerde om zijn vrienden en kennisse believen in Parma, daer maeckte hy in S. Maria della Steccata, een groot verwelf in Fresco, in eenen boghe: hier in onder eenighe ornamenten, bracht hy eenige coperen platen, daer hy groote moeyte in dede. Hy maeckte voor eenen
Cavallier Baiardo, Parmensch Edelman, zijnen grooten vriendt, een Tafereel van
Cupido, die hem selven eenen boghe smeedt oft maeckt, aen de voeten van dese twee kinderkens sittende, daer t'een het ander by den arem heeft, en doet zijn best al lachende, op dat het zijnen vinger soude steken aen den Cupido, het welck schreyt, toonende te vreesen den vingher te verschouwen aen t'vyer der liefden: een dingen van aerdiger inventie, en lieflijcker coloreringe. Dit met veel fraey teyckeninghe is by den Erfghenamen des voornoemden Edelmans. Hy maeckte oft begon noch een Mary-beeldt, met een slapende kindt, dat hoewel yegelijck, doch hem niet, behagende, bleef onvolmaeckt. Ondertusschen begon hem te vervelen het werck della Steccata voor verhaelt, t'welck heel qualijck voort gingh: en dit quam by, dat hy de
Schilder-const achter rugghe leggende, hadde beginnen studeren in d'Alchemia,
Parmensis goudt soeckende, wort arm. hopende haest rijck te worden, met den
Mercurius te solideren oft congeleren. Hy bracht op eenen dagh meer door, als hy
op een weke conde winnen in't werck van Steccata. En hy die met Pinceel en verwe goudt ghenoech con maken, verloor al blasende Goudt, Silver, en alle welvaert, dat hy schier in ovens, potten en glasen, al zijn sinnen verdistilleerde. Die van der Capelle della Steccata, merckende dat hy t'werck gantschlijck achter weghe ghelaten, en
misschien veel te vooren wech hadde, procedeerden teghen hem met Iustitie, des is hy by nacht ghevloden met eenighe zijn vrienden uyt der Stadt tot Casal magiore, daer maeckte hy in S. Stevens Kerck, een Tafel van een Mary-beeldt in de Locht, onder S. Ian en S. Steven. Daer naer voor zijn alderleste, een Roomsche Lucretia, welck was, als zijn uyterste Const-stuck, het
135v
beste, dat oyt met zijn handen was ghewrocht. Van hem wort getuyght, dat hy
bysonderlijck inventeerde, goet Landtschap Schilder was, ghevende zijn Beelden
een wonder schoon soete actitude, en in zijn tronien een uytnemende gracelijckheyt, met alle dingen die t'Aenmercken oft waer te nemen zijn: oock soo gheestich in't Luyt-spelen, dat hy seer beminde, als in't schilderen. Summa, hy socht t'onwis voor t'ghewis, verlatende t'gene hy vast hadde, om dat hy niet crijgen mochte: dat doch jammer was, dat hy zijn edel oeffeninge soo weynich oft schier niet meer en
ghebruyckte. Al is t'ontschuldighen, datmen uyt onlust niet altijt stadich sonder
ophouden en werckt: so ist straffelijck, dat men den tijdt met weynich oft niet te
doen, al te veel met bedencken oft onwercken verliest. Francisco dan hebbende
eenpaerlijck den sin op zijn Alchemia, gelijckse alle doen dieder eens op versotten, daer hy eerst plagh edel, puntigh, en aerdigh te wesen, werdter uyt te sien als een wildt Mensch, met lang hayr en baert ongehavent. Aldus in droefheyt wesende, werdt van een swaer Cortse, daer nae van eenen fellen buyckloop, overvallen, en starf den 24. Augusti 1540. tot groot verlies der Const, om de bysonder gratie, die zijn handen haer hadden gegheven.
Het leven van Francisco Monsignori, Schilder van Veronen.
Wy comen nu van de vertellinghe van eenen Francisco, die met zijn uytnemende
Const weynich tijdlijck voordeel en welvaren ghenoten heeft, en sullen nu verhalen van eenen anderen Francisco, wien t'geluck meer gunstich en toeghedaen is gheweest.
Dit was Franciscus Monsignori, gheboren te Verona, Ao. 1455. Sijn Vader Albertus, die Const-liefdigh, om tijdtverdrijf en uyt lust, hem in schilderen te oeffenen plagh, gaf raedt, doe zijn Soon groot was, hem tot de Teycken-const te begeven. Des is hy eyndlijck gecomen tot Mantua, om te vinden Andreas Mantegna, by wien hy hem soo oeffende, dat hy gheraeckte, en opghenomen werdt by Francisco de tweede,
Marquijs van Mantua, een groot liefhebber der Const, die hem Ao. 1487. begaefde met een Huys om te woonen, en eerlijck pensioen oft provisie: waer van Monsignori niet ondanckbaer wesende, hem seer trouwlijck diende, en met grooter liefden: des hy daghelijcx meer en meer bemint, en weldaedt bewesen werdt: soo dat den Marquijs niet eens uyt der Stadt en trock, oft Francisco en most by hem wesen. En men hoorde hem eens segghen, dat hem Francisco also lief was als zijn Rijck. Francisco
schilderde veel dingen voor zijnen Heere, in't Paleys van S. Bastiaen in Mantua, en buyten in't Casteel van Gonzaga, en in't seer schoon Paleys van Marmitolo. Ghedaen
hebbende Ao. 1499. eenighe Triumphen, Const seer heerlijck beloont, door den
Marquijs van Mantua. en veel Conterfeytselen van die van't Hof, gaf hem den
Marquijs een Hoeve op het Mantuaensche van hondert Mergen Landts, in een plaetse geheeten Marzotta, met een Heeren huys, Hoven en Weyden, en ander schoon ghelegentheden. Den Marquijs liet hem veel Conterfeytsels van hem en den zijnen, en van den huyse Gonzaga, maken, die in Vranckrijck en Duytschlandt ghesonden, en noch te deele te Mantua zijn: want hy een goet Conterfeyter was. Hy maeckte tot Mantua in S. Francisco twee Beelden, een S. Lodewijck, en S. Bernaert, houdende t'samen den naem Iesu. En in den Reefter, in eenen doeck van Olyverwe in't groot, als den heelen muer, Christus midden den twaelf Apostelen, in't vercorten, seer wel gedaen, en met grooter aendachticheyt. On-
136r
der dese is Iudas den verrader met een tronie, gantsch verscheyden en ongelijck van alle de ander, makende een vreemde actitude: maer alle d'ander aensien den Heere met grooter innicheyt en liefde, welcken hun in't naken zijnder Passien aenspreeckt. Ter rechter sijde is eenen S. Francisco, groot als t'leven, die de heylicheyt selve
schijnt te wesen, en presenteert voor Christum den Marquijs nae t'leven, met eenen langen rock naer den ouden tijdt, met ployen, en met een wit gheborduert cruys. Voor hem sit oock geconterfeyt zijnen oudtsten sone, namaels Hertogh Frederijck, doe
een jong schoon kindt. Op de slincker sijde is S. Bernaert, oock een goede figuere, de welcke presenteert Sigismundum, Cardinael van Gonzaga, den Broeder van den Marquijs, voor den Cardinael de dochter van den Marquijs Leonora jongh zijnde, die namaels werdt Hertoginne van Vrbijn: dit wordt van alle excellente Schilders
seer ghepresen. Hy dede oock noch grooten vlijt in een Tafel van eenen S. Sebastiaen, die namaels gestelt worde buyten Mantua, tot S. Maria della gratia: hier in maeckte hy veel nae t'leven. Dickwils quam hem den Marquijs sien wercken in dit werck, als hy veel tijdt plagh, en seyde Francisco: Om desen Sanct te maken, most ghy u
Exempel nemen nae eenigh schoon lichaem. Waer op Franciscus antwoorde: Ick
gebruycke hier toe eenen Sackdrager, die schoonlijvigh is, en binde hem nae mijn
maniere, om t'werck natuerlijck te maken. Den Marquijs seyde: De leden van uwen Sanct en hebben niet genoech roeringhe, want hy geen ghewelt en doet met trecken uyt vreese van gheschoten te worden. maer wildy u dingen wel doen, als ghy uwen Man ghevonden hebt, roept my, ick sal u toonen hoe ghy doen sult. S'anderdaeghs Franciscus zijnen gast ghebonden hebbende, riep heymelijck den Marquijs, doch
niet wetende wat hy voor hadde. Doe quam den Marquijs uyt een Camer, als seer
verstoort, met eenen ghespannen en geladen Cruysboge nae den Sackdrager toe,
luyde roepende: Ay verrader, nu zijdy doot, hier heb ick u daer ick u begeere, en
ander dreyghwoorden. Den armen Man meenende te moeten sterven, wrong en trock om Seldtsaem actie van eenen S. Sebastiaen nae t'leven. de touwen te breken, en los te comen, dede de rechte actie van eenen, die vreest geschoten te worden, met een dootverwigh aensicht, en ghereckte leden. Siet, seyde doe den Marquijs, op sulcker voegen most hy wesen ghedaen, ick late u voorts betijen. Doe den Schilder dese
waerneminge verstaen hadde, maeckte hy zijn figuere op de beste perfectie die men mach bedencken. nae noch eenige dingen, Tornoyen en anders, schilderde hy eenen Turckschen Hondt, die den Marquijs met ander dingen van den grooten Turck was gesonden, op eenen muer, en hadde hem ghemaeckt staende op eenen gheschilderden steen. Desen Een Hondt, willende bijten eenen geschilderden Hondt, loopt tegen den muer, en breeckt sijn hooft. Hondt was so wel gedaen, dat eenen anderen Hondt,
welcken op den Turckschen natuerlijcken Hondt seer vyandigh was, daer by geleydt zijnde, ontrock hem selven los makende uyt de handen van die hem hiel, en meenende dat het zijnen vyandt levende was, liep geweldich nae de schilderije met t'hooft tegen den muer, dat hy t'hooft in stucken brack, meenende hem te bijten. Noch hadde hy gemaeckt een Mary-beeldt van Olyverwe, een half beeldt, bycans soo groot als t'leven, hebbende besijden haer beneden het kindt, dat eenen arem om hoogh opheft, als om de Moeder te willen troetelen. Dit Tafereel was te Veronen, tot den Graef Lodewijck da Sesso, daer op eenen avondt Alonso di Castiglia, en den Capiteyn Alarcon by het licht vast in speculeerden, verwonderende hun in dit constigh werck. Doe daer oock by is ghecomen Catharina
136v
de Gravinne, Huysvrouwe van den GraefLodewijck, met een haer soonken, dat op zijn handt hadde van die groen voghelkens, die te Verona heeten Terranzi, Een Vogelken is bedrogen met de schilderije van Francisco Monsignori. om datse hun nesten op d'Aerde maken, en men ghewentse op de handt te comen gelijck Valcken. De Gravinne staende oock by dese Heeren en contempleerde, dit vogelken siende de geschilderde handt, en den arem uytsteken van dit gheschildert kindt, vloogh daer nae toe om op te sitten: maer teghen de Tafel aen vliegende, en geen sitplaetse vindende, viel ter aerden, en proefde tweemael weder op dit gheschilderde kindts handt te sitten. Waer van dees Heeren seer verwondert, wilden dit stuck hoogh en dier coopen: maer ten was met geen dingen te gecrijgen: des was toegeleyt, om te doen stelen: doch door waerschouwinghe werdet belet. nae veel meer wercken, die Francisco dede, quellende met zijn water te maken, trock uyt raedt der Medicijnen, met zijn Huysvrouw en Dienaeren, nae t'Badt van Caldero, op t'Veroneser landt: alwaer hy van dat water inghenomen hebbende, eens hem van den slaep liet
verwinnen, t'welck zijn Wijf uyt medelijden hem hadde toeghelaten. En also daer op den slaep seer fenijnich is, overviel hem eenen grooten Coorts, en starf den 2. Iulij 1519. Het lichaem werdt door den Marquijs, teghen danck der Veronesen, tot Mantua ghehaelt, en eerlijck begraven.
Het leven van Iulio Romano, Schilder.
Onder veel Const-rijcke discipelen van den gracelijcken Raphael d'Vrbijn, was
niemant, die hem in inventie, teyckeninghe, en coloreringe soo nae quam, als Iulius Romanus, en was oock soet van conversatie, en vol van alle goede costuymen: daerom hy van Raphael, ghelijck zijn eyghen soon, bemint en vercoren werdt, en ghebruyckte hem altijt in alle treflijcke wercken: Als in de Logien van Paus Leo de thiende,
d'Historien van de scheppinghe van Adam en Eva, en de ghedierten, t'bouwen der
Arcke Noe, de vindinghe Mosis van Pharaons Dochter, met een schoon Landtschap. Oock in de Camer van Torre Borgio, daer den brandt van Borgo is, bysonder de basamenten van coperen coleur, en eenige Conterfeytsels, als Pepinus, Carolus magnus, en Godefroot van Buglion, en ander: oock het meeste deel der Historien tot Augustijn Gigi, en eenige stucken van Olyverwe nae Raphaels teyckeninge, aen den Coningh van Vranckrijck ghesonden wesende, dese werden ghestelt in des Conings Capelle tot Fontanableo. Hy leerde van Raphael, die hem minnelijck onderwees, alle de swaerste dinghen, die de Conste belanghen, des hy oock een goet Architect is geworden. nae Raphaels doot was hy zijn Erfgenaem met Ioan Francisco, die t'samen veel begonnen wercken van Raphael voldeden. Hy bouwde en beschilderde
voor den Cardinael de Medicis, die namaels Paus Clement de 7e. werdt, onder den Bergh Mario, een Paleys seer heerlijck en lustigh, nu ghenaemt Vigna di Madama. T'eynden van een Logie maeckte hy eenen Poliphemus op't nat, seer groot, met een groot deel Satyren en kinderen, die om hem spelen: waer van, en van al de reste,
Iulius grooten lof behaelde. Doch wel is waer, dat om de doot van Paus Leo, dit
werck voor doe bleef berustende. Doe nu vercoren was Paus Adrianus van Wtrecht, waren alle goede Consten in verachtinge, en de Constenaers schier ghestelt om van
hongher te vergaen: maer nae zijn doot, Clement den sevensten Paus vercoren wesende, verresen de Consten weder, den Constenaers tot groote hope en
137r
verblijden. Stracx by ordinantie des Paus, voldeden Iulius en Ioan Francisco
Sommigen dingen hebben meer aerdt gheteyckent,. als gheschildert. de sale
Constantini, alwaer Iulius wel het beste dingen dede, alhoewel zijn dinghen beter in teyckeninge stondt als in schilderije, dat wel meer anderen ghebeurt, dat stracx met een viericheyt meer gheest ghesien wordt in yet, dat in weynich uren wort gheteyckent, als yet dat met vercoelenden yver in langhe maenden wort geschildert. In dese sale zijn veel fraeyicheden van hem te sien, bysonder in de Bataille, te Peerde en te voet, by Ponte molle, alwaer in't verschietende schoon Landtschap is uytgebeeldt den
Bergh Mario: Het is de Historie, daer Maxentius den strijdt tegen Constantinus
verliest. Hier zijn te sien veelderley fraey actien en actituden van strijdende Soldaten, oock ghewonde en doode, seer natuerlijck gedaen, en over al zijn veel Conterfeytselen nae t'leven. Summa, het is een uytnemende werck: dan het soude beter gratie hebben, en hadde Iulius (gelijck hy gewoon was) soo geen swarte streken in't diepen by
gebracht. Doch is dit een groot licht geweest voor ander, die namaels soo eenige
strijden hebben gemaeckt: want hier zijn uyt de Colomne van Trajanus en Antoninus ghenomen veel Soldaets cleedingen, wapenen, vendelen, staven, velt-teyckenen, bocken, en ander Krijchs ghereetschappen: onder de Historien zijn oock van coper coleur veel fraeyicheden. Ondertusschen en hier nae dede Iulius noch eenige stucken van Olyverwe voor d'een en d'ander: onder al en boven al schoon een steeninghe van S. Steven, in welcke de steenigers uytnemen van actitude: dese Tafel werdt ghesonden te Genua: Hier in was ooc wonderlijck uytgebeeldt de verduldicheyt in't aenschijn S. Stephani, die op in eenen wel ghecierden Hemel siet. In S. Maria de Anima, is van hem een schoon Tafel in een Capelle, daer in is een Marybeeldt, S. Anna, Ioseph, S. Iacob, S. Ian kindt wesende, oock Marcus Evangelist, die aen zijn voeten heeft eenen Leeuw, die eenen Boeck houdt, liggende met een schoon actie, hebbende op die schouderen cortachtighe vleughelen met vederen en pluymen, die schijnen sacht om aen te roeren, en natuerlijck te wesen. In't verschieten is een ghebouw, rondt loopende als een theatre, met beelden gheciert, seer wel ghedaen. Onder ander isser een spinnende Vrouw, die de ooghen heeft op haer Clockhinne met kieckenen seer levende: En boven de Mary-beeldt zijn eenige kinderen, die een pauwelioen op houden, seer gracelijck om sien. Alleen isser dit, datse te veel met swart gewrocht is, waer mede den meesten arbeydt verborghen blijft. nae noch meer wercken,
gescheyden van Ioan Francisco, trock, ghebeden wesende, in dienst van Fredericus Gonzaga, Marquijs van Mantua: Const en Constenaer in weerden by Fredericus Gonzaga. alwaer ghecomen, wort wel ontfangen, en voorsien met een goede provisie, en een heerlijck ghestoffeert huys, en ander beleeftheyt, als dagelijcksche Tafel, veel ellen Fluweel, en Laken, en een excellent Peerdt, dat hy seer lief en weert hadde. Hy diende den Marquijs in Bouwmeesterschap, makende Paleysen en heerlijcke
gebouwen, wonder te wege brengende met backsteenen en stucco, in Colomnen,
Capiteelen, en dergelijcke. Hy schilderde hier ooc d'Historie van Psiche, in't hooghste des welfsels, daerse van Cupido, in tegenwoordicheyt aller Goden, wort ghetrouwt: Daer sietmen beelden van onder op, die maer een elle lang wesende, wel dry lang
schijnen te wesen, en verheven schijnende, seer bevallijck s'Menschen ghesicht
bedriegen. Hier zijn oock vervolgens alle d'ander Historien van Psiche: welcke
inventien van Iulio ghecopieert zijn geweest van Baptista Franco Venetiaen, en
quamen daer nae uyt in Print, die
137v
wy in onse Nederlanden meenen van Raphael te wesen (acht ick): doch hebben
naegelaten eenige dingen, als daer Silenus, onderhouden van Satyren, op een Geyte sittende, daer twee kinderen de elderen suygen, t'wijlen hy by Bacchus is, die aen zijn voeten heeft twee Tygren, en leent met zijnen eenen arem op een schicktafel oft credence, daer op d'een sijde is eenen Kemel, op d'ander eenen Elephant, welcke Credence is half rondt verheven, en bedeckt met festoenen van groenheyt en bloemen, en al vol wijndruyven en bladers: onder dese comen dry rijen van Bekers, Schalen, Coppetassen, en derghelijcke vaten, op verscheyden manieren, en seer versierlijcke inventien, en soo blinckende, datse schijnen van Goudt en Silver te wesen, en bewijsen den constigen gheest van Iulius. D'Historien van Psiche laet ick te vertellen, om datmen den sin siet in Print, als verhaelt is. Elder is tegen een solder gestelt een
Historie van Olyverwe, den val van Icarus, daer hy siet het Kreeft teecken, den Sonne wagen met vier Peerden, in't vercorten ghetrocken, daer neffens het Leeuws teecken, daer hem die vleughels versmilten, en schijnt te vallen dootverwich op t'lijf een yeder die hem aensiet: Hier sietmen de vleughelen van hitten branden en roocken, en men schijnt de pennen te hooren craken: In't aensicht van Dedalus sietmen de droefheyt natuerlijck uytghebeeldt. In dese Logie zijn van hem oock de twaelf maenden des
Iaers, met al hun actien. In een sale oft stancie, die hy verwelft en wonderlijck liet metselen tot zijn voornemen, schilderde Sale te Mantua, daer de Reusen den Hemel beclimmen, van Iulio Romano ghedaen, seer seldtsaem en constigh. hy midden in't verwelfsel Iuppiter in zijnen Throon, op't vercorten van onder op te sien: Daer zijn gemaeckt de Reusen, die den Hemel beclimmen, op welcke Iuppiter den blixem
afseyndt. Wat leegher is Iuno, die oock helpt met de winden, die met vreemde tronien ter aerdenwaert blasen. Daer is oock Opis, die haer wendt met haer Leeuwen nae t'gherucht des blixems, ghelijck d'ander Goden en Godinnen oock doen, bysonder Venus by Mars, en Momus, die met open aermen schijnt te vreesen, dat den Hemel vergaen soude, de Gratien en de uren staen oock al bevreest: Summa, alle Godtheden vlieden met hun waghenen. De Mane met Saturnus en Ianus vertrecken nae de claerste wolcken, om verre van die felle furie te wesen. Neptunus desghelijcx, die met zijn Dolphijnen hem soeckt te rusten op den drytandt. Pallas met haer negen Musen, staet oock verbaest en verwondert: Pan heeft in den arem een bevende Nymphe, die hy schijnt te willen verberghen voor desen brandt en blixemen, daer den Hemel vol van is. Apollo sit op zijnen wagen in den Hemel: eenighe uren schijnen willen de Peerden stil houden. Baccus, Silenus, en de Nymphen toonen oock groote vreese. Vulcanus met eenen swaren hamer op de schouder, siet nae Hercules, die van dese sake met Mercurio spreeckt, en hy staet by Pomona en Vertumnus, die oock seer bevreest schijnen: Summa, t'is niet mogelijck te sien oft te bedencken fraeyer versieringe in schilderije. Beneden t'welfsel op de mueren zijn de Reusen, die met berghen gheladen vast opclimmen. Hier light oock Briareus in een doncker speloncke, gelijck met hooghe bergen overvallen. Hier sietmen oock ergen een doorsien, en ververringhe met vluchtighe Reusen, die met blixemen worden ghetreft: Elder zijn Reusen, welcke op t'lijf vallen Tempelen, Colomnen, en stucken van mueren, onder welcke mueren is begrepen den schoorsteen, daer Pluto met zijn mager Peerden ghetrocken, en met de Furien by ghevoeght, zijn vlucht neemt nae het Centrum: en het schijnt als men in de schoorsteen viert, dat de Reusen alsdan oock branden.
138r
Dese Reusen zijn van vreemde en groote statuere: wesende van de blixemen ghetreft, vallen en ligghen op verscheyden versierlijcke actien, d'een gequetst, d'ander doot, met Berghen en Edificien bedeckt: soo dat niemant en dencke, zijn leven met Pinceel verschricklijcker en natuerlijcker dinghen te sien. Wie daer in comt, en siet deuren en vensters crom en dwers loopende, en alle dit gherucht der Reusen, en vluchten der Goden, hy meynt dat het hem al over den hals wil vallen. Het paneersel rondtom op de mueren gheschildert, en eenighe ververrende doorsien, maeckt dat het begrijp der stancien, die maer 15. ellen langh en is, schijnt een groot veldt landts groot te wesen. Dit is al in't Paleys, geheeten del T. Hier in hadde veel dingen nae Iulij
Cartoenen gedaen, en seer toegenomen, eenen zijnen discipel, Rinaldo Mantuaen: hadde desen niet jongh gestorven, soude een groot uytmuntende Meester hebben geweest. Het waer langh te vertellen, wat Iulius al geteeckent, ghebout, verbetert, en gheschildert heeft. maer om cort te maken, wort van hem getuyght, dat hy Mantua soo verciert, vernieuwt, en ghebetert heeft, dat hy wel mocht den Vader van dat Rijck wesen geheeten: dat noyt yemandt so radt en overvloedigh van teyckenen en was, noch soo veel gheteyckent heeft, waer van oneyndelijcke veel dingen in Druck zijn ghecomen: dat hy yeghelijck gherieflijck was, wie yet van zijnen raedt in bouwingh oft anders behoefde: en datmen soo haest niet en gaepte om spreken, hy en haddet verstaen en geteyckent, met alle omstandicheden die daer toe dienstigh waren. Hy maeckte hem tot Mantua een schoon Huys, met eenen schoonen ghevel van stucco, en buyten en binnen met schilderije verciert: hebbende oock van den Hertogh veel schoon Antijcke Beelden, en was by den selven soo lief, dat hy sonder Iulio niet mochte leven: oock was Iulius soo versien, dat hy meer als duysent Ducaten s'Iaers hadde. Hy starf Ao. 1546. oudt 54. Iaer. Sijn Graf-schrift is dit:
Romanus moriens secum tres Iulius arteis Abstulit (haud mirum) quatuor unus erat.
Het leven van Sebastiaen del Piombo, Venetiaen Schilder.
Van grooten vermogen is den eergierigen ijver oft jaloursije, die heymelijck de herten beroert tusschen twee overvlieghende Constenaers, om merckelijck malcander t'overwinnen: gelijck (ick achte) is gheweest tusschen Raphael van Vrbijn en Michael Angelo: welcken Angelo schijnt wel, om den roem Raphaelis te verdonckeren, heeft geheel ghesocht te voorderen eenen Sebastiaen van Venetien, die tot Venetien een Musicien en Luytslager was, en creegh sin aen de Schilder-const, nemende zijn begin by Ioan Bellino, die doe seer oudt was: van daer by Giorgion, wiens maniere hy redelijck volghde: maer ghewende hem seer te conterfeyten nae t'leven, en worde van Augustijn Gigi te Room gebracht, om de Const, oock om zijn fraey Luytspelen, en soete conversatie. Onder ander maeckte hy yet van Olyverwe, op zijn Giorgions, wat poeselich, dat te Room seer worde ghepresen. Onder des worde Raphaels dingen, om de groote gracelijckheden, boven de diepsinnige ghestudeerde van Michael Angelo ghepresen. Waer op t'volck het vonnis van Sebastiaen begeerende, hoorden hem daer anders van spreken, seer hoogh Michael Angelo verheffende, latende evenwel Raphael zijn gracelijckheyt behouden. Hierom wiert t'herte van Michael Agnolo tot hem gheneghen, dat hy hem heel in berscher-
138v
minghe nam, hem altijt voorderde, alle zijn Cartoenen selfs maeckte, en zijn dinghen listigh als eenen derden seer hooghlijck altijt prees. Hier door worde hem doen maken van een Bisschop, seer groot by den Paus wesende, een Tafel met eenen dooden
Christus, en een Marie-beeldt weenende, en een schoon verduystert Landtschap. Dit met Michael Agnels Carton gedaen, worde soo ghepresen, dat hem van eenen Pier Francisco Borgerini worde besteedt een Capelle op S. Pieter Montorio, ter rechter handt soo men in comt. Hy hadde ghevonden Grondt op mueren, om op te wercken van Olyverwe, gevonden door Sebastiaen del Piombo. een fraey maniere, om de
mueren te bereyden, tegen alle vochticheyt, om van Olyverwe daer op te wercken, bereydende dat steenkalck met Mastijck en Griecksche peck t'samen ghesmolten, en streeck het op den muer, effenende dit dan met een mengsel van roodtachtich kalck, soo dat zijn coleuren, bysonder den Christus aen de Colomne, onverandert blijven. Michael Agnelo was hem hier seer behulpich, boven dat hy hem de teyckeninge in cleen hadde gemaeckt, heeft hy selve den heelen omtreck van den Christus gedaen: In dit werck zijn onder ander schoon tronien, handen, en voeten. Desen Christus,
waer hy al van Sebastiaen, al hadde hy zijn leven niet meer ghedaen, hy waer weerdich onder de beste Constenaers te zijn vermaert. In de selve Capelle zijn in fresco noch eenighe fraey Figueren: in't welfsel, de Transfiguratie: beneden op weersijden, S.
Pieter, en S. Franciscus. Hiervan worde hij seer gheacht en vermaert, alhoewel hy aen dit weynigh werck ses Iaer doende was. Hy maeckte een Tafel van Olyverwe, niet sonder t'voorgaende behulp van Michel Angelo, een verweckinge van Lasarus, seer vlijtigh ghedaen. Dese Tafel, Raphael overleden wesende, worde ghestelt in't Consistorie, tot een Paragon teghen de Tafel die Raphaels leste werck was, te weten, de Transfiguratie: Sy werden beyde seer, doch Raphaels (om de gracelijckheyt)
meest, gepresen. Raphaels wiert gecopieert, en nae Vranckrijck te Narbonen
ghesonden: maer de principale tot S. Pieter Montorio gestelt. Sebastiaen was seer
langsaem, en traegh aan t'werck te brengen, dat zijn wercken somtijts anderen
ghegheven werden: Onder ander tot S. Maria de Anima, daer Meester Michiel van Mechelen d'History van S. Barbara in't nat dede, en voor goet werck op d'Italiaensche maniere ghepresen worde. Het soude te langh vallen, te verhalen alle de
Conterfeytselen die Sebastiaen dede, waer in hy geenen tweeden oft zijns ghelijcken en hadde van weldoen: en ghelijcken, oock handen, sijden, fluweelen, pelterijen, rassen, en verscheyden lakens, seer levende te maken. Hy bracht op, Sebastiaen del Piombo bracht op te schilderen op groote steenen. op harde steenen te schilderen, met zijn voorverhaelde misture eenen grondt leggende: voort schilderde op platen van Goudt, Silver, en Coper. Hy ghecreegh, door gonst van eenen Bisschop van Vasona, van Paus Clemens het Officie del Piombo, daer Ioan da Vdine op most sien, die zijn Heylicheyt wonder veel dienst hadde ghedaen, dan hy creegh een pensioen van drie hondert Croonen. Doe Sebastiaen dit Officie hadde, verminderde zijn vlijt in de Const, en hadde genuechte in goede dagen te nemen, den tijdt met praten door te brenghen, en versen te maken alst te pas quam. Hy seyde: Nu ick middel om te leven hebbe, en wil ick niet doen, dewijle datter nu zijn, die in twee maenden maken, daer ick wel twee Iaer aen pleegh te doen: en ick meen, soo ick yet leven mach, dat ick noch alle dinghen sal sien beschildert, en meer sulcke propoosten. Hy die altijt seer groote vrientschap hadde met Michael Angelo, verloor de selve, om dat hy den Paus in't hooft bracht, de facciate van de Capelle
139r
te maken van Olyverwe, en hadde de selve daerom op zijn maniere doen toemaken, daer Michael Angel qualijck om te vreden was, segghende: dat Olyverwe maer Vrouwen werck, dan op't nat kalck, Mans werck was: Doe was hy tot zijn doot toe schier altijts in qua gratie by Michael Angelo. Sebastiaen starf van een heete Coorts, Ao. 1547. oudt 62. Iaer.
T'leven van Pierijn del Vaga, Schilder en Bouwmeester van Florencen.
Wat een stadigh voornemen, met een vlijtigh en verduldigh volherden vermach, om te comen tot eenighen goeden graedt, oft volcomenheyt in der Const, is wel ghebleken aen Pierijn del Vaga, die met grooter armoede is gheweest opghevoedt: Sijn Vader was een krijchsman, en zijn Moeder, doe hy twee maenden maer oudt en was, starf van de Pest: des werdt hy ghevoedt van een Geyte op een Dorp. Den Vader bracht hem tot Florencen, en keerde weder nae den Krijgh in Vranckrijck. Pierijn gheraeckte van den eenen Schilder tot den anderen, altijts neerstigh zijnde als hy mocht, in het teyckenen nae den Cartoen van Michael Angelo, daer hy metter tijdt den besten onder die Iongers van Florencen en vreemdelingen is geworden, en metter tijt is door een ghemeen Schilder, Il Vaga ghenoemt, ghebracht te Room, waer hy aen eenige van desen Vaga worde gherecommandeert, den welcken keerde weder nae Tuscanen,
doe behiel Pierijn den toenaem del Vaga. Pierijn in Room wesende, aensagh met
groot verwonderen die groote vervallen gebouwen der Antijcken, en onder fraey
constige wercken verheven en gheschildert: daer tegen overleyde hy zijn armoede en nederen staet, om te moghen voldoen zijnen grooten lust tot der Const, en begaf hem in de Schilder-winckels te wercken de halve weke, en d'ander helft met den
Sondagh bracht hy over met te teyckenen, voeghder oock by de Heylige dagen, en een deel van de nachten, stelende den tijdt den tijdt, om tot vermaertheyt te moghen comen. Dus begon hy nae t'welfsel van Michael Angelo te teyckenen, en socht oock te volgen de maniere van Raphael: oeffende hem oock in teyckenen nae rondt yut den Antijcken, en onder d'Aerde nae de Grotissen, en leerde van stucco wercken, en broodt bedelende, met allen ongemack armoede verdragende, om tot perfectie te
comen. Ten liep niet lang aen, hy en werdt in Room den besten Teyckenaer, die daer onder de Iongers was, best verstaende de musculen, en swaerste dingen der Const: dat hy onder Constenaren, Heeren en Prelaten, worde bekent: ooc van Iulio Romano, en Ioan Francisco, waer door hy by Raphael geraeckte, die hem bestelde te wercken by Ioan da Vdine, en soude gheloont worden, nae dat hy hem in't werck soude
draghen. Dus was hy by Ioan da Vdine werckende in de Logien van Paus Leo, daer ander fraey Iongers om strijdt elck om te best deden. Ten liep veel maenden niet aen, of Pierijn en werdt de voorbaerste, jae den besten van alle die Iongers, die daer
wrochten, in Grotissen, Festonen, Beelden, en Historien. Hy volghde alder sekerst de schetsen en teyckeninghen van Raphael zijn Meester. Wrocht suyverder en vrolijcker als d'ander, ghelijckt blijckt aen eenighe Historien in de Logie van hem ghedaen, als daer d'Israelijten door de Iordaen trecken, daer de mueren van Iericho vallen, den strijdt Iosue, daer de Sonne stil staet, en daer t'nieuw Testament begint, de Geboorte, Doopsel, en Avontmael Christi, en eenige historikens onder
139v
de vensters op zijn copersche, die uytnemende zijn. Pierijn door desen hem hoorende loven, en hem siende by Ioan da Vdine en Raphael in achtinghe, en ghebesight in saken van groot belangh, creegh groote hope en moedt, dienende en eerende Raphael nae zijn vermoghen in alle gehoorsaemheyt: des hy van Raphael werdt bemint als eyghen soon. En ghelijck de deuchtsaemheyt door lof niet slaperigh, maer wacker wort, heeft Pierijn in't welfsel van de Pauslijcke sale, door welcke men in de Logien comt, zijn vlijt en Const ghetoont, in den meesten deel der Beelden die daer zijn: want in dat welfsel zijn in de comparteringhe met fraey inventie te weghe gebracht ronden en ovalen, en tot seven Planeten: dese gheschildert, zijn elck van hun
ghedierten voort ghetrocken: Iuppiter van den Arent, Venus met Duyven, en also
voort. Noch boven oock de twaelf Hemel-teyckenen, zijnder noch die van den
Sodiacum, en van de 48. Hemel-teyckenen, al te langh te verhalen. In't midden van t'welfsel in een rondt, zijn vier Beelden gemaeckt voor Victorien, die des Paus Rijcx hoedt en sleutelen houden, van onder in't vercorten ghemaeckt van Pierijn: welcke boven datse met meesterlijcke Const gewrocht en wel verstaen zijn: en boven datse aerdigh en vrolijck toeghemaeckt zijn, soo heeft hy de naeckten soo natuerlijck daer door laten schijnen en sien, met dunne sijdekens omvanghen, dat het schijnt datmen te deele beenen en aermen naeckt siet, welck werck is in grooter weerden gehouden. By Pasquijn maeckte hy een Facciate van wit en swart, cloeck van teyckeninge en handelinge wesende. nae ander wercken schilderde hy voor den aertsbisschop van Cypers te Room, by Chiavica, in een Paleys, daer eenen Hof met Antijcken was,
verscheyden Poeterijen, Grotissen, Lantschappen, en ander aerdicheden. Daer nae voor Duytsche Fockers oock een Hof met Logien, werdt van alles seer ghepresen. Noch een sale isser van hem by S. Augustijns, vol Historien, beginnende van Romulus, tot Numa Pompilius, alles verwonderlijck, soo dat hy voort en voort veel wercken ghecreegh, en dede: oock door recommandatie en voorspraeck van den seer grooten Architect, Antonio da Sangallo, die Pierijns vermogen in de Const wel bekent was meerder te wesen, als die van anderen van zijnen tijdt. Hy hadde gemaeckt een Tafel in de Capelle te Minerva, een afdoeninge van een Cruys, t'welck door een Diluvie (die te Room quam nae den roof van Borbon) bedorven is, dat anders van t'fraeyste dingen waer dat te Room is. Te Room tot de Monicken van Servi in de Kerck, zijn van hem eenighe Beelden, en eenige Kinderen met festonen, die seer vleeschachtich zijn gheschildert, en poeselachtich, in seer schoon actituden: In dit werck is sulcke Const, gratie, en schoon maniere, dat het te achten is t'schoonste dat oyt in't nat
gedaen was, om dieswille dese Beelden en Kinderen in't aensien leven, in de actien roeren, en schijnen met den monde woorden te willen lossen, soo dat Natuere hier van de Const is verwonnen, oft belijden moet, niet te vermoghen in schoonheyt boven dit. Hier door noch meer vermaert, worde hem van den Cardinael van Santi quattro besteedt een Capelle op Trinita, ter slincker sijden van de Kerck, dese schilderde hy op't nat: onder ander twee Propheten, Daniel, en Esaias, beelden van vier ellen en half, zijn met grooter aendacht der affecten gedaen: Tusschen dese zijn Kinderen, die des Cardinaels wapen houden: Welcken schildt fraeyen aerdt heeft, en de
Kinderkens niet alleen van vleesch, maer verheven schijnen. In de vier hoecken van t'afgaende welfsel cruyswijs ghedeelt, zijn
140r
vier Historien: Eene, daer S. Anna bevrucht wordt: De tweede, daer Maria gheboren wort: De derde, haer trouwinge: De vierde, de Visitatie. Dit zijn seer schoone Figueren, bysonder eenighe op basamenten gheclommen, om de trouwinge te sien, die seer cloeck en natuerlijck zijn. Hy voorderde dit niet anders: want hy sieck werdt. En genesen zijnde, volghde Ao. 1523. de Pest binnen Room, soo dat hy met eenen Florentijnschen Goudtsmidt, den Pilot geheeten, om zijn lijf te berghen vertrock, en quam te Florencen, daer hy seer willecom was by die van de Const. Gaende de Const sien in de Kercken, saghen in de Kerck der Carmelijten de Capelle van Masaccio, daer veel van die constighe fraey maniere ghesproken is worden, dat desen Meester soo vroegh, en sonder treflijcke voorbeelden van Meesters, soo schoonen manier hadde, t'welck Pierijn bevestighde. Doch daer vielen soo veel woorden, dat Pierijn daer mate nam, om op eenen muer te maken een S. Andries beeldt op t'nat, om te toonen, hoe men te Room schilderde doe ter tijdt, hoewel hy hem selven niet den besten en beroemde. Hier van wort alleen van Pierijn ghemaeckt den Carton: want hem quam wat anders voor, daer hy meer lust toe hadde, te weten, tot Camaldoli te Florencen, om een Compagnije van de Martelaers, te schilderen een groot vack muers, met d'Historie van hun Martelaers: en al was den loon cleen, en de plaetse van der handt, nam het aen, en maeckte Carton van del Vaga, seer constich en wel ghedaen. eenen Carton op wit papier, latende het selve de hooghselen blijven. Hier hadde hy gheteyckent de twee Keysers op den Richtstoel, die al de ghevangen Christenen veroordeelen, welcke op verscheyden actien voor hun zijn, som knielende, som overeyndt en andersins, keerende en wendende, met medelijdighe maniere, naeckt en gebonden wesende: de oude Mannen bewijsende een volstandigh ghemoedt des gheloofs: sommighe jonghe, vreese van de nakende doot des Cruys: andere, de pijne der banden, met verheven musculen, in't wringhen der lichamen en leden, toonende al bevende een coudt doodelijck sweet. Hier waren by de Soldaten, diese voor den Rechtstoel en ter dootwaert leyden, in welcke te sien was een onmelijdige felle wreetheyt. De Keysers en Krijchslieden waren seer versierlijck op zijn Antijcks toegemaeckt. Den Carton ghedaen wesende met grooter vlijt, worde van den Constenaers met seer groot verwonderen gesien, ghepresen, en Pierijn in de Comst geacht soo veel te zijn, alst mogelijck mocht wesen. Ondertusschen dat hy den Carton maeckte, begon hy van Olyverwe een Tafereel van een Mary-beelt, voor den voorsz. Pilot Goudtsmidt, zijnen grooten vriendt, maer voldedes niet: want hem eenen Heer, Raphael di Sandro, in huys en cost nam, van kennis en vrientschap weghen, daer hy sommige maenden was, tot dat oock tot Florencen de Pest begon t'ontsteken, des hy oock van daer voornam te vertrecken: En maeckte voor Heer Raphael op eenen doeck rouw linnen, van ontrent vier ellen, tegen Pierijn maeckt onder dagh en nacht eenen doeck. den muer ghespijckert, op eenen dagh en nacht een Historie van coperverwe, daer Pharao in de Roo Zee met zijn Krijchsvolck, Peerden en waghenen, vergaet, met verscheyden actien en actituden, gewapende en naeckte: d'een swemmende met nat hayr en baerdt, en d'ander grijpende een Peerdt by den hals, met open mondt roepende, en vlijt doende om t'ontcomen. Op d'ander sijde van der Zee, Moses en Aaron, met den Israelijten, Mannen en Vrouwen, die Godt loven, dragende een groot deel aerdige potten en vaten van verscheyden fraey maecksel, de hoofden der Vroukens seer versierlijck gehulselt wesende:
140v
Dit gedaen, gaft den voornoemden, dien het aengenamer was dan het Prioorschap
van S. Laurens. Pierijn uyt Florencen gheweken wesende, trock nu hier dan daer,
doch nemmermeer tijdt verliesende, oft hy en teeckende oft oeffende hem in de
dinghen der Const. De Pest te Room ophoudende, quam weder te Room, en doe
worde na de doot des Const-vyandigen Adriani de 6e. gecoren Paus Clement de 7e. tot een herbloeyen aller edeler Consten, den welcken bestelde Iulio Romano, en Ioon Francisco, Hooft-meesters van t'werck, datse t'werc bedeelen souden, gelijck Raphael overleden plagh te doen. Pierijn hier te wercke gestelt, maecte met den Carton van Iulio Romano de wapen van den Paus boven een poort, soo seer constigh, dat dese twee vreesden, dat hy boven hun soude werden gestelt: want al hadden sy den naem van Raphaels discipelen te wesen, en hadden t'samen zijn goederen geerft, so en
hadden sy so volcomelijck niet gedeelt van hem de Const en gratie, die hy zijn
figueren plagh te gheven: Pierijn del Vaga wort in gheselschap ghenomen van Iulio Romaen en Ioan Francisco, en trouwt Ioan Francisco suster. Daerom namen sy hem
aen, en gaven hem onderhoudt, en in't heylich Iaer, Ao. 1525. de suster van Ioan
Francisco, geheeten Catharina, te Wijve, op datse t'samen in vrientschap verbonden mochten blijven. Pierijn was een Capelle besteedt tot S. Marcello, van die van de Crucifix Compagnije, daer hy boven in't welfsel maecte, daer Eva van de ribbe Adams wort geschapen, en Adam naeckt licht beswaert van den slaep, en Eva over eynde met handen tsamen de benedictie ontfangt van haren Schepper, wiens Figuere is van heel statelijcken wesen, met schoon lakenen becleet: over d'een sijde zijn twee
Evangelisten, welcke zijn S. Marcus, en S. Ioannes, maer den Ioannes bleef t'hooft en eenen naecten arem te maken. Hier in midden van dese twee, maecte hy twee kinderen, die tot vercieringe eenen Candelaer dragen, die seer levende en
vleeschachtigh zijn, desgelijcx d'Evangelisten, van tronien, lakenen, en aermen: maer in dit werck creegh hy veel belet, van siecten, en ander ongevallen, die dagelijcx den sterflijcken over comen. Boven datmen seght, datter gelt ontbrack onder de
Compagnije, en dat dit werck vast aenliep, quam de plunderinge van Room over
hals, Ao. 1527. des vondt hem Pierijn in groote benoutheyt met zijn Wijf en kindt, met welc hy op den hals liep achter Room, om te salveren, van plaetse te plaetse, dat hy Pierijn del Vaga wort gevangen in de plunderinghe van Room. eyndelijck deerlijck gevangen worde, moetende rantsoen betalen, des was hy om zijn sinnen te verliesen. De beroerte over wesende, was so verslegen, dat de Const in hem verre te soecken was: doch voor eenighe Spaensche Soldaten maecte hy waterverwe doecken, en
ander dingen. Daer na den Baviero, die de platen van Raphael hadde, en weynich
yet verloren, dede hem teyckenen een deel Historien, daer de Goden getransformeert hun liefden plegen, die van Iacob Caralgio ghesneden werden. Onder des quam te Room Nicolaes Venetiaen Tapijtsier, oudt vriendt van Pierijn. die hem bepraette, te trecken nae Genua, by den Prince Doria, welcken een groot Const-liefhebber was, alwaer hy wel te doen soude hebben. Pierijn licht om geseggen, bestelde zijn Wijf en zijn dochterken Del Vaga comt te Genua, bouwt en schildert t'Paleys van den
Prince Doria. by haer vrienden, en quam te Genua, daer hy den Prince uytnemende willecom was, en vriendelijck van hem ontfangen, daer overleyde den Prince met hem, om te maken een schoon Paleys, geciert met stucco, en schilderije op t'nat, en van Olyverwe. Dit werdt in't werck gestelt. maer ick late willens te verhalen de orden van t'gebouw, die Pierijn hier in gehouden heeft, en t'verheven beeldtwerck van fraeye Meesters, en segghe slechs, datter ten eersten gheschildert waren in een verwelfde Poorte, met stucco verciert, veel histori-
141r
kens en grotissen, en in de bogen verscheyden wapen spoelgien, met grooter vlijt en Const: daer nae, boven de trappen zijn van hem gedaen grotissen, cleen historikens en figuerkens, masscheren, kinderkens, dieren, en ander fantasijen, alles seer aerdich. De trappen opghegaen zijnde, comt men in een schoon Logie, daer aen beyde eynden boven de deuren zijn geschildert twee figueren, een Man en Vrouwe, d'een nae d'ander gekeert wesende, d'een van vooren, d'ander van achter ghekeert. Het welfsel is met vijf boghen met stucco gewrocht, tusschen welcke zijn Ovalen met historikens. De sijd-mueren zijn beschilderd met Conterfeytsels van oude en nieuwe Capiteynen van t'huys Doria, daer boven in groote vergulde letteren staet: Magni viri, Maximi duces, optima fecêre pro patria. In d'eerste Sale die aen de Logie comt, daer men in comt door een van de poorten ter slincker handt. Daer zijn in't welfsel cieraten van stucco, en in't midden is een groote Historie van een Schipbraeck van Eneas, in welcke zijn naecten, doot en levende, in verscheyden actituden: Daer zijn oock een deel Galeyen by, en Schepen, d'een gheschonden van het tempeest, en d'ander behouden, daer
sietmen in de tronien groote verschricktheyt uytghebeeldt: Dese Historie was de
eerste, die Pierijn voor den Prince maecte. Men segt dat daer, eer Pierijn quam, voor den Prince was verschenen eenen Ieronimo da Trevisi, die eenen muer schilderde die nae den hof siet, t'wijlen Pierijn van langer handt zijnen Carton tot dese
Schipbraeck maeckte, en ondertusschen gingh wandelen, Ieronimo da Trevisi wort door sijn latendunckenheyt bedroghen, en neemt de vlucht. en de Stadt besien: dat Ieronimo seyde al murmurerende, wat Carton oft geenen Carton, ick hebbe de Const op de punt van t'pinceel, en sulcx dickmael verhalende, werdet Pierijn geseyt, die als veronweerdight, stracx zijnen Carton liet vast maken boven tegen t'welfsel, daer hy most gheschildert wesen, en liet in't midden de berderen van de steygeringhe
wegh nemen, en de sale open staen: daer quam de gantsche Stad nae toe gheloopen, en dese teyckeninghe werde met groot verwonderen van yeghelijcken gesien, en Pierijn onsterflijcken lof om zijnder Const gegeven. Onder ander quam daer oock Ieronimo, en sagh daer, t'gene noyt en hadde gemeent te sien van Pierijn, en
verschrickt, liet den moedt vallen, en sonder verlof begeeren van den Prince, vertrock nae Bolognen, daer hy woonachtich was. Pierijn eyndighde dese Sale, geschildert op de mueren van Olyverwe, met cieraten van stucco, een bysonder werck geacht wesende. D'ander sale, daer men in comt van de Logie, door de deure ter rechter handt, is t'welfsel van hem gedaen op t'nat, en van stucco, gecomparteert bycans op de manier van d'ander. De middel historie van Iuppiter, daer hy de Reusen blixemt. Hier zijn veel schoon naecten meerder als t'leven, en eenen Hemel met alle de Goden, die met verschricken des donders maken seer natuerlijcke actien. De cieraten der stucco zijn seer wel en suyverlijc gewrocht, dewijl Pierijn een seer goet Meester hier in was. Hy maeckte noch vier Cameren, al gewrocht van stucco en op t'nat, waer in zijn bedeelt de schoonste fabulen van Ovidius. Ten is niet te bedencken, wat overvloet en gracelijckheyt hier te sien is, van beeldekens, bladerkens, dierkens, en grotiskens, gedaen met grooter inventie. Noch neffens d'ander sale, vier Camers zijn na zijn
teyckeningen van zijn knechten gedaen, gecomparteert met stucco en op't nat, daer veel kinderkens, grotissen, masscherkens, en dierkens zijn gedaen: so zijn ooc eenige voorcamerkens en contoorkens al beschildert en geciert: ooc galerijen aen den hof, daer Pordenon yet ghedaen heeft, als in zijn leven verhaelt is, en meer ander.
141v
Pierijn heeft veel meer wercken binnen Genua gedaen op't nat, Tafelen van Oly, en teyckeninhen voor Tapijten, Schip-vlagghen en wimpelen: des hy om zijn groote Const by den Prince seer bemint en geloont werdt, en meer soude, hadde hy volherdt in zijnen dienst. Hem quam voor, zijn Huysvrouw van Del Vaga verkiest Pisa voor sijn wooninghe. Room t'ontbieden, des hy een Huys cocht binnen Pisa, welcke Stadt hem behaeghde om zijn leven te woonen, en gecreegh daer werck in de Dom-kerck. Alwaer hy eenighe Capellen soude hebben ghemaeckt in't nat, met elck haer Tafel in Olyverwe: maer also hy op nat eenige Kinderkens tot vercieringe der selver had ghedaen, verliet t'werck, de Stadt, en t'Wijf, en trock weder nae Genua, ghetrocken van ydel liefde zijnder lusten, alwaer hy sommighe maenden bleef, voor den Prince ondertusschen werckende. Daer worden hem veel Brieven van die van den Dom en zijn Huysvrouwe ghesonden, en van hem onbeantwoort ghelaten: des het werck te Pisa anderen besteedt werde. Eyndelijck comende, en vindende ander in't werck, daer hy veel Cartons toe ghemaeckt hadde, wilder geen handt meer aen steken, maer is eyndelijck weder te Room ghekeert, en liet hem sien oft kennen by Paus Paulus, en Cardinael Del Vaga keeft te Room. Farnese, die hem vast nae lieten loopen. Onder des creegh hy eenen quaden arem, daer hy een deel hondert Croonen aen
vermeesterde: des hy dickwils getemteert worde op een nieu te vertrecken: maer hem werdt ten lesten besteedt te voleynden een Capelle tot Trinita, waer van t'welfsel was gedaen van Iulio Romaen, en Ioan Francisco, zijn Sweer. Hier maeckte hy eenighe dingen van stucco, en Grotissen tot cieraten en twee historikens, op elcke sijde een, de Piscine met siecken, daer den Engel t'water comt beroeren, daer eenige boghen zijn in't vercorten: de beelde vallen redelijck cleen. In d'ander de verweckinghe Lasari verweckinghe van del Vaga, en ander historien tot Trinita. Lasari, welcken in zijn
tronie bleeckverwigh wesende, bewijst van der doot in't leven eerst ghecomen te
wesen: om hem zijnder, die hem ontbinden, en noch meer, die hun verwonderen: in't verschieten zijn Tempelen, die flauw ververren. Weersijden elcke der voorseyder Historien, is noch eene, te weten, Centurio, vercoopers jacht uyt den Tempel, de Transfiguratie, en noch eenich ander: doch zijn dees vier de cleenste. Noch tegen het uytspringen der Pilasters van binnen, maeckte hy vier Propheten, die soo goet van proportie en wel ghedaen zijn alst moghelijck is: soo zijn oock al d'ander dingen, met sulcken vlijt gedaen, dat het meer verlichterije als gheschildert schijnt, en is seer levendich ghecoloreert, al van zijn eyghen handt. Door dese dingen, en noch ander Cartons, werde hy aenghenomen van den Cardinael Farnese, en pensioen gegheven, desghelijcx van den Paus, om eenighe dingen, die hy in't Paleys ghedaen hadde, die den Paus bevielen, en gaf hem pensioen van 25. Vaga wort in des Paus dienst
aengenomen. Ducaten ter maent, zijn leven lang. Dus hadde hy te bedienen t'Paleys van den Paus, en van Farnese. nae dat Pierijn voor den Paus eenighe doecken had ghedaen, die eenen tijdt voor behang souden dienen, begon hy het welfsel van de Coninghlijcke sale, met seer schoon comparteringhe van stucco, en soo rijcklijck alst mogelijck is. In d'acht hoecken maeckte hy een Roose, van vier Kinderen
verheven, die metten voeten teghen malcander comen: in't midden, des Paus wapen: en voort over al in't welfsel, Devisen van t'Huys van Farnese. Dit verciersel van stucco gaet te boven, al wat men weet te wesen ghedaen by Antijcke oft Moderne, soo aerdich en net alst ghewrocht is. Doe nu Pierijn dese lasten op hem hadde, begon hy het leste spoor van Raphael te vol- 142r
ghen, niet veel anders doende als teyckenen, t'welck hy seer geern dede, en liet door anderen met zijn patroonen de wercken doen, en schilderen: welcke dinghen sulcke Meesters naem niet veel eere en heeft gegheven: ghelijck als Raphaels dinghen tot Gigi, oock daer van tot Exempel moghen bestrecken. Dus Pierijn veel volck in't
werck houdende, vercreegh meer gewin als eere: want hem docht, dat hy sonder
groot voordeel zijnen voorighen tijdt en winninghe Vaga scheen vergheten te hebben, wie hy geweest was. wech ghesmeten hadde. Het was hem oock verdrietich, te sien eenighe Iongers opcomen, die wat deden, en sochtse al onder hem te brengen, op
datse hem niet in den wech souden wesen. Doe Ao. 1546. den grooten Titiaen van
Venetien te Room quam, om Conterfeytselen te maken: en also hy voor desen, den Paus, den Cardinael Farnese, en Santa Fiore, hadde op eenige reyse treckende geconterfeyt, en geenen loon gehadt, worde hy te Room comende, in't Paleys in Belveder seer heerlijck ontfanghen en ghelogeert: waer uyt den roep over Room ontstaen is, dat hy was ghecomen, om de Coninglijcke sale te schilderen, daer Pierijn alree doende was met het stucco, en self voor hadde die te schilderen, t'welck Pierijn seer mishaeghde, en claeghdet zijn vrienden. Niet dat hy sorghde, dat hem Titiaen op't nat hadde t'overtreffen: maer dat hy hadde gehoopt, aen dat werck te doen te maken tot zijn levens eyndt, hopende ooc geenen Trotser in de Const te hebben, en dat hem de dinghen in de Capelle van Michael Angelo, die daer neffens zijn, hem prickelinge genoech souden geven. Hierom en had hy geen rust in zijn gemoedt, tot dat Titiaen weder vertrocken was.Te Room in't Casteel S. Angelo, heeft Pierijn geschildert, en met stucco gheciert, een Sale en eenige Camers: maer meest door zijn knechten. Summa, Pierijn sloegh alle fraey Ionghers, en alderley werck op, doende tot nadeel der Consten oock eenighe dingen voor snooden prijs, soo dat alle werck te Room hem ter handt ghecomen is. Dus hebbende soo grooten last gheladen, dat hy nacht en dagh most teyckenen, en daer toe swack en siecklijck zijnde, en hadde geen ruste noch vermaeck, dan hem te vinden ondertusschen met zijn vrienden in de Herberge, die hy ghewoon was te hanteren, waer hy woonde, achtende daer te wesen de ware vreucht en ruste der Weerelt, en de rust van zijnen arbeydt. Dus door d'ongheregeltheyt en onmaet in den arbeydt van Venus en Bacchus, raeckte in sieckte en teeringhe. Is ten lesten op eenen avondt by zijn huys, soo hy met eenen zijnen vriendt stondt en praette, neder ghevallen, en ghestorven van de Popelcije oft gheraecktheyt, Anno 1547. oudt 47. Iaer. Begraven in de Retonde, hadde dit
Graf-schrift:
Perino Bonaccursio Vagae Florentino, qui ingenio, & arte singulari,
egregios cum Pictores permultos, tum plastas facilè omnes superavit, Catharina Perini coniugi, Lavina Bonaccursia parenti, Iosephus Cincius socero charissimo, & optimo fecêre. Vixit ann. 46. mens. 3. dies 21.
Mortuus est 14. Kalen. Novemb. Anno Christi 1547.
T'leven van Domenico Beccafurni, Schilder van Siena .
De selve gave der Natueren, die voor henen in Giotto, Andreas dal Castagno, en
meer ander, is geweest, is oock eyndelinge ghesien geworden in Domenico Beccafurni, Schilder van Siena: die in zijn jeught hoedede eenighe Schapen zijns Vaders Pacio, Arbeyder oft Bouwer van eenen Borger van Siena, geheeten Laurens Beccafurni:
welcken Laurens desen jonghen Her-
142v
der siende, met eenen scherpen stock wat teyckenen in het effen zant, neffens een
cleen rivierken, daer hy zijn beesten hoedde, begeerde hem aen zijnen Vader, en nam hem mede tot eenen Iongen. Laurens liet den Iongen veel zijnen tijt besteden (als t'huyswerck gedaen was) in den winckel van een slecht Schilder zijnen ghebuer, daer hy teyckende naer ander goede Meesters teyckeninghen, die desen Schilder by hem tot zijn behulp hadde. Men sagh wel haest, dat Domenico (die eerst Meccherino hiet) een goet Meester te worden hadde. Doe is binnen Siena gecomen Pieter Perugino, doe ter tijdt een vermaert Schilder: Desen maecte daer twee Tafelen, welcke Domenico seer wel bevallende, conterfeytte en practiseerder so vlijtigh nae, dat hy heel die maniere aengenomen heeft. Hier nae doe seer gheruchtich waren de dingen van
Michael Agnolo, en Raphaels te Room, is Domenico, met verlof van Laurens zijn
Meester, wiens gheslachts naem hy vercregen hadde, daer henen ghetrocken, door yverighen lust om leeren, en voeghde hem te Room by eenen Schilder in den cost, met welcken hy veel dingen wrocht, en ondertusschen na Michael Angelo, Raphael, en ander fraey Schilders wercken studeerde, oock nae d'Antijcken, so dat niet lang aen en liep, hy en wert een cloeck Teyckenaer, overvloedigh Inventeur, en goet
Coloreerder. Doe hy hoorde, dat tot Siena was comen Ioan Antonio van Verzelli, een jongh Schilder die ervaren was, quam hy weder teSiena, en voeghder hem by, studerende op naeckten en Anatomie: maeckten daer na veel dinghen malcander tot trots, daer Ioan Antonio eerst, en nae Domenico d'overhandt behiel: want de
Const-verstandige saghen zijn dingen met beter fundament en verstant gedaen, als de dingen van Ioan Antonio: oock was hy om zijn deuchtsaemheyt meer bemint als Ioan Antonio: den welcken ongheschickt en slordich wesende, eenen leelijcken naem gecreegh, hoewel hem sommighe (die sulcke lichtveerdige in grootachtinge hebben) seer presen: want hy hiel in huys groot beslach van alderley ghedierten, Papegaeyen, Apen, en alle vreemt ghedrocht: oock een Rave, die zijn sprake natuerlijck na bootste, alsser yemandt quam cloppen, en antwoorde gaf: oock alsser eenigh Edelman, oft
yemandt in huys quam, daer waren al dees Dieren ghewent het bootsichste spel om en om de lieden, en sulck gesangh te maken, dat het te wonderlijcke sot om sien en hooren was, soo dat zijn huys scheen te wesen de Arcke van Noe. Daerenboven hadde hy Knechten en Peerden, en altijts eenigh Barbarisch Peerdt, tot om prijs te loopen, gelijck in Italien somtijts geschiet, dat het te verwonderen was, hoe hy dit al conde becostighen t'onderhouden. Om al dit beslach (niet teghenstaende al zijn mallicheyt) worde hy, wanneer hy yet aensienlijcx maeckte, te meer gheacht van t'gemeen volck, en den Adel hieldt hem voor een uytnemende Meester, onder welcke hy veel
Conterfeytsels dede. Nu wederkeerende tot Domenico, hy maecte tot Siena veel
wercken, die daer noch gesien mogen wesen: onder ander, een Tafel van Lucifers
val, daer hy maecte veel naeckten uyt den Hemel reghenende: hier waren veel schoon naeckten en vercortinghen te wege ghebracht. Dees Tafel, doch onvolmaeckt blijvende, en werdt niet ghestelt daerse toe gheeygent was, want sy docht Domenico te confuys: en maeckte een ander, die ten Carmelijten staet. In dese is boven Godt met den Enghelen in de wolcken: in't midden der Tafel is S. Michiel, die gewapent vliegende, toont Lucifer in den centrum oft afgront der aerden te hebben gheworpen. Daer sietmen een vyerige Meyr, waer in vallen bran- 143r dende rootsen en mueren: oock Enghelen en naeckte Sielen, in dat Meyr liggende, worden gepijnight: daer is wel waergenomen dat schitteren des vyers in die duysternisse, en wort seer gepresen. Hy dede noch verscheyden Salen en Cameren in fresco, daer hy verscheyden historien en sinnekens te wege bracht, bysonder in't Stadthuys, daer veel schoon Beelden zijn, en Romeynsche historien, van eenige die voor t'ghemeen welvaren gheleden hebben, en de Wetten jalourselijck onderhouden hebben. Hy maecte noch om een Triumphe tot des Keysers incomst te Siena, een Peerdt van papier binnen hol, van acht ellen hoogh, springende met de voorbeenen in de locht, daer op s'Keysers beeldt, en onder dry, beteyckenende dry Lantschappen van den Keyser overwonnen. Dit worde op de Marckt te Siena ghestelt, doe den Keyser van Thunis comende daer passeerde. Hier van werdt Domenico seer vermaert, en ghepresen: Des den Prince Doria daer met zijn Majesteyt ghecomen, Domenico versocht te comen voor hem wercken te Genua in zijn Paleys, daer Pierijn del Vaga en ander hadden ghewrocht: maer t'was hem doe onghelegen, om dat hy hadde te voleynden het plaveytsel van den Dom te Siena van Marberen, gelijck op een Duccio, een Schilder van Siena, vont historien te maken met groote ingheleyde steenen. nieu inventie hadde begonnen een Schilder van Siena, geheeten Duccio, daer men weynich van weet te vertellen, wie zijn Ouders waren, en waer oft wanneer hy gestorven is: doch is groote vermaertheyt weerdigh, om so bysonder inventie, als desen vloer te Siena is, van wit en swart, gewrocht met groote stucken steens, waer van
d'ommetrecken zijn groefkens oft streken gevult met swart van pick, of dergelijcke:
dan dit vintmen, dat Duccio leefde Ao. 1356. aen eenigh werck van hem, van sulcken Datum. Dus heeft Domenicus dit heerlijck wijdt vermaert werck by de handt genomen, en alenskens ghevordert, met grooter Const en goeden gelucke, een groot deel. Ontrent t'hoogh Altaer Vloer van den Dom van Siena verwonderlijck. maeckte hy een frijse van viercante Historien: Eerst Adam en Eva uyt den Lusthof verjaeght: Cain en Abels Offerhande, en Melchisedech, en voor den Altaer een groot stuck van Abrahams
Offerhande. Rondtom dit is een frijse van halve Beelden, die alderhande Dieren
geleyden, als tot der Offerhande. Als men de trappen af gecomen is, vintmen noch een ander groote viercante Historie, van daer Moyses op den bergh Sinai de Wet ontfangt, en beneden daer men om t'gulden Calf danst, en Moyses de Tafelen breeckt. Voorts dweers in de Kercke teghen over den Preeckstoel, is een groot viercant, daer Moyses t'water uyt den steen doet comen, en t'volck Israels op verscheyden actituden drinckt, en beesten te drencken brengen. Onder ander seer aerdige dingen, isser een Kindt, dat eenen Hondt met t'hooft in't water wil steken om te doen drincken, den welcken genoech schijnt te hebben, t'hooft te schudden en wech te trecken. Dit is van al d'ander stucken, die uytnemende zijn, noch het alderbeste. Noch onder den Thoren oft Cupola, is d'Historie van d'Offerhande van Elias van hem ghedaen. Hier naer is hy oock te Genua getrocken, daer hy weynich goets dede, van gelijck te Pisa: want hem docht, dat hy buyten zijn ghewoon locht niet besonders conde doen: des hy niet meer elder wercken wilde als tot Siena, daer hy zijn Huys en buyten zijnen Wijngaert, en vermaken hadde. Hy maeckte noch eenige Tafelen van Eyverwe, seggende, dat gedueriger werck te wesen als Olyverwe, dat de wercken van Lucas van Cortona, van Pollaivoli, en anderen van Olyverwe, meer waren vergaen, als de dinghen, die van Eyverwe waren ghedaen van Broer Ioan, Broer Philips, Benozzo, en ander,
143v
die al voor dese ander zijn gheweest. De tronien, die Domenico maeckte, waren seer wel gestelt, en goet van teyckeninge, maer daer en was so geen groote Gracelijckheyt in den tronien, een goet deel in de Schilder-const. gracelijckheyt in, welcke
gracelijckheyt in onse Const, is een bysonder treffelijck goet deel: want door
vriendelijcke schoon tronien, menichs werck bevrijdt heeft geweest van gemeenen laster. Ten lesten nam Domenico voor, van Coper te gieten, en maeckte op ses Colomnen ses Engelen, weynich minder als t'leven: dese staen in de Dom-kercke by t'hoogh Altaer. Hier van grooten lof hebbende, soude noch hebben ghemaeckt twaelf Apostelen, hadde hy den tijdt ghehadt om leven: dan de doot heeft het belet. Hy wesende seer inventijf, oft versierigh van gheest, sneedt in hout om drucken van wit en swart, en op coper met t'graef-ijser verscheyden dingen, en oock gebeten dingen, seer bootsige historikens van d.'Alchemia, daer Iuppiter, en ander Goden, Mercurium willen congeleren, en legghen hem ghebonden in't forneys oft smilt-kroes, daer Pluto en Vulcanus t'vyer stoken, en meynen dat Mercurius sal blijven, maer hy vlieght
henen, in roock verdwijnende. Hy starf t'zijnen 65. Iaer, Ao. 1549. en werdt in den Dom heerlijck begraven.
Het leven van Ioan da Vdine, Schilder.
De Schilder-const is genoech gelijck een schoon Vrouwe, die over haer Liefhebbers oft naevolgers seer jeloers is: want wiese niet ernstigh en bemint, noch en soeckt, die en vintse niet: en wiese heeft, en niet en oeffent noch en onderhoudt, die verliestse
haest weder: maer wiese met snellen en levendighen gheest van jongs bemint en naevolght, dien sal sy haer ghewillich overgeven, also sy dede haren Ioan van Vdine.
Desen jong wesende, was dickwils met zijn Vader op de jaght en vogelrije, en van kindts beene tot de Teycken-const natuerlijck ghetrocken, bracht zijnen jonghen tijdt, alst hem ghebeuren mocht, over met te conterfeyten, Honden, Geyten, Hasen, en alle soorten van dieren en vogelen, die hem ter handt quamen, en so aerdich, dat hem
een yegelijck des verwonderde: door dese toegenegentheyt wert hy van zijn Vader te Venetien bestelt, by Giorgione van Castel Franco. Hier hoorde Ioan veel lofs van Raphael en Michael Angelo: des is hy met eenen Recommandaty brief aen Baldassar Castiglione, Raphaels groot vriendt, te Room ghecomen, en door den selven Castiglione in de Schole der jonghe Schilders by Raphael bestelt wesende, nam de
beginselen en eerste lessen der Schilder-const seer wel aen, t'welck hem een groot voordeel was: want te nemen zijn begin by yemant op een quade maniere, is seer
schadelijck: want het gebeurt selden, datmense can afwenden, en een beter naevolgen en aenwennen, dan met groote moeyte. Ioan sagh by Raphael een ander soete handelinghe, als hy te Venetien by Giorgion ghedaen hadde, doch was daer weynich tijts gheweest. Hy dan wesende van scherpen verstande, en goet van begrijp, volghde vlijtich de soete en gracelijcke maniere van Raphael, des hy in corter tijdt soo toenam,
in teyckenen en schilderen, dat hy seer gracelijck en ghemackelijck nabootste alle natuerlijcke dinghen, Dieren, Lakens, Instrumenten, vasen oft kruycken, Landtschappen, gebouwen, en groenicheyt, dat hem niemant in dese Schole voorby en was: maer boven al had hy ghenuechte alderley vogelen te maken, dat hy eer lang eenen Boeck vol hadde, soo verscheyden en wel ghedaen, dat het een vroylijck tijtverdrijf was te sien voor Raphael, by wien een Vlamingh woonde, gehee-
144r
ten Ian, een excellent Meester, in fruyten, bladen, en bloemen, ghelijckende t'leven: dese leerde Ioan nae hem oock maken: maer niet op so drooge, maer versche schoonder maniere. Ooc leerde hy maken Lantschappen, en groenicheyt, met gebroken gebouwen, die van anderen daer naer oock nagevolght, en in't ghebruyck zijn ghecomen. Raphael, die in zijn dinghen groot benoegen hadde, liet hem maken een Orgel, die de S. Cecilia, die te Bolognen is, in de handt heeft, die hy soo conterfeyte, datse natuerlijck verheven schijnen te wesen, soo zijn oock verscheyden Musijck Instrumenten, aen haer voeten liggende, boven dien zijn ghehandelt effen op de selve maniere van Raphael, dat het al van een handt schijnt te wesen gedaen. T'gheschiede corts hier naer, datmen by S. Pieter in vincula, in de ruwijnen van t'Paleys van Titus, graefde om beelden te vinden, en datter onder d'Aerde waren gevonden eenige verwelfde Camers vol Grotissen, cleen Figuerkens, en historikens, met eenighe cleen aerdighe cieraten van stucco, daer alles noch soo schoon en versch was, dat Raphael, en Ioan, die met hem was comen om dit te sien, seer waren verwondert, van der verscheyt niet alleen, maer van de schoonheyt en deucht van desen wercke. Dese grotissen met soo groote teyckeninge gedaen, en so verscheyden, versierlijck en cluchtich, en dese stucchi met verdeelde veldekens van verwe, met die historikens, soo lustigh en vrolijck, laghen Ioan soo diep in't hert en in den sin, dat hy hem begaf de selve, niet een oft tweemael, maer verscheyden reysen te teyckenen en conterfeyten: soo dat hy hem die maniere heel licht en doenlijck aenwendde te doen met een fraey gratie. Niet en faelde hem, dan dese schoon maniere van stucco, waer op dese Grotissen waren ghedaen: want al hadden veel voortijts ghesocht en geproeft hier over, sonder yet ghevonden te hebben, dan stucco te maken van playster, kalck, Griecx peck, wasch, en ghebroken backsteen, en daer op te vergulden: so en was noch van niemant sulck gedaen, als d'oude Antijcken in ghebruyck hadden, en gelijck dese, die daer ghevonden waren. Soo overleyde Ioan. om dese te maken met kalck en pozzolana dat is, eenich zandt, datmen buyten Room graeft: en dit makende, proefde te maken Beelden van half rondt: maer ten conde die gladdicheyt niet hebben als d'Antijcke, noch sulcke witticheyt. Doe dochte hy in het Trevertijnsche wit steenkalck yet te mengen, dat witter was als pozzolana: des liet hy stampen rouw stucken van Trevertijn-steenen: dit gingh wel redelijck toe, maer noch en was het niet wit noch effen. maer eyndelijck liet hy stampen en pulveriseren al Stucco der Antijcken weder ghevonden door Ioan van Vdine. cleen en siften stucken van den alderschoonsten witten Marber, mengende dit met schoon Trevertijns kalck, vondt dat het oprecht, en sonder twijffel, den stucco was der Antijcken, ghelijck hy dat begeerde, en ten allen deelen wel beviel. Waer van hy seer verblijdt, toonde Raphael wat hy te weghe ghebracht hadde: welcken doe ter tijt, also men aen de Logien doende was, liet Ioan zijn nieuw gevonden Const te wercke daer leggen, en die Logien over al met stucco vercieren, en in fraey comparteringen omhelsen den Grotissen, op de maniere der Antijcken, die seer uytnemende vrolijck en cluchtich staen: Daer onder zijn oock Historikens, Lantschappen, Loofwerck, en Frijsekens: daer bracht hy d'uyterste macht te wercke, die in sulcken deele de Const vermach. Hier gingh hy, soo veel men sien can, eenige wercken der Antijcken van stucco oft schilderije, t'zijnen Colosseo of elder verre te boven: want men siet, oft en weet nergens, soo van oudts ghedaen te wesen Voghelen met den vederen, nae t'leven
144v
ghecoloreert, van alle geslacht: en Visschen, water-gedierten, en Zee-monsterkens, op soo veel manieren: oock wat de Natuere op elck saysoen gheeft, van vruchten, druyven, fruyten, groenicheyt, bloemen, alderley vogel-cost, cooren, haver, en dergelijcke: doch alles te verhalen wat hier te sien is, waer niet anders, als yet
onmogelijcx te willen bestaen te doen. T'eynden der Logie, daer dese dinghen zijn, hadde Ioan teghen eenen muer een behangh oft Tapijt gheschildert, Een gheschildert
Tapijt, van Ioan van Vdine, bedrieght eenen Palfernier. al waer den Paus na toegaende, liep een van den Palfeniers voorhenen, om het tapijt op te rapen, dat den Paus mocht passeren, dan hy vont hem bedroghen. Hier heb ick ghesproken van de bovenste Logie, een werck soo schoon als sterflijcke ooghe vermach te sien, waer uyt ontstaen
is, niet alleen in Room, maer schier de Weerelt over, en uytgebreet so aerdigen manier van schilderen. Daerenboven is Ioan bysonder vermaertheyt weerdigh, te hebben
sindert den Antijcken weder opgebracht, oft ghevonden de Const van t'rechte stucco, en daer toe de schoon maniere van Grotissen, op de rechte streke herbracht. In d'onderste Logie, boven dat de Grotissen en stucco uytnemende zijn, is het een lust te sien, hoe in de welfsels van onder op te sien, zijn open lochten gheschildert, daer ghecromde rieten versierich schijnen, als dragende wagens oft roosters, gheladen met wijnrancken, en druyven, en ander verscheyden groen ranckwerck, en daer op alderley voghelen en dierkens sittende, alles seer natuerlijck om sien: alwaer
sommighe druyven schijnen een groot deel afghescheyden van het welfsel af te hangen. Elder is noch gheweest een sale, daer Ioan hadde geschildert alderley Papegaeyen van veelderley verwen, die doe den Paus Leo hadde, oock Meyrcatten,
Baboinen, Ziberten, en alsulck vreemt ghedierte nae t'leven, seer uytnemende ghehandelt: maer tot groot schade der Const, heeft Paus Paulus de 4e. dese sale, om
ander Camers te maken, gebroken, en t'Paleys van sulck bysonder cieraet berooft: t'welck zijn Heylicheyt niet gedaen en hadde, soo hy maer so edeler Consten deucht
en weerdicheyt ghekent en hadde. nae noch eenigh ander werck, schilderde en wrocht hy van stucco de Logie tot Vigna di Madama, makende daer grotissen, festonen, gedierten, en frijsen, soo schoon, dat het schijnt, of Ioan in dit werck hem selven heeft willen overtreffen. Hier verdiende hy van den Cardinael Iulio de Medici een Canoninckschap van Civitale in Friuli, en voor zijn vrienden veel Beneficien, maer t'Canoninckschap gaf hy zijnen Broeder.Noch maecte hy hier nae in dese Vigna een
Fonteyne, waer het water storte uyt een marberen Elephants hooft. Hier volghde hy naer in dese stancie gheheel eenen Tempel van Neptunus, een Camer die weynich te vooren was ghevonden in Palazzo maggiore, die al met natuerlijck Zee-tuygh en
stucco aerdigh gheciert was, en ginghse in Const verre te boven, soo wel waren gedaen zijn gedierten, Zee-hoorens, en schulpen, en oneyndlijcke sulcke dingen, die hy daer maeckte. Hier nae maecte hy noch een Fonteyn, maer wildt, in de hollicheyt van een Rootse midden eenen Bosch, doende t'water vallen met fraeyer Const langs keghel-steenen, die men vindt daer natuerlijcke watervallen de steenen ghesleten hebben, gelijckende kegelen, die aen de Huysen s'winters hangen, dat het natuerlijck een woeste plaetse geleeck te wesen. Boven op dese ghefigureerde Rootse stelde hy een groot Leeuws hooft, bewassen met veel woeste moy cruyden: dit stondt
ongelooflijck wel. Dit ghedaen, gaf den Cardinael hem een Cavallierschap van S. Pieters, en schickte hem nae Florencen. Hier maeckte hy in
145r
stucco en anders veel fraeyicheyt, welck de Florentijnsche Schilders meer beviel als sy't presen, oft misschien blint in hun eygen quellijcke swaer maniere, sagent niet dan met te weynich oordeel oft gunst. Ioan weder te Room ghecomen, maeckte tot Augustijn Gigi in d'omloopen, aen de stucken in't welfsel, die wel gedaen festonen, die men daer siet, makende elcken op zijn verscheyden faysoen, van bloemen,
vruchten, en bladen, so levende, datse daer aen den muer vast gemaeckt schijnen te hangen. Daer sietmen alderley goet van haver, oock vlier en venckel bloemen, dat het te verwonderen is, hoe zijn constighe handt de natuere hier heeft naghebootst, en met doode verwen in schoonheyt levendich doen schijnen. Boven de figuere van eenen Mercurius die vlieght, heeft hy uytgebeelt Priapus met een Cauwoerde, en een geborsten Vijge, een boeverije, die daer breeder te sien is, als ick begheer te
vertellen. Boven desen zijn daer Kinderkens en Dieren, die seer schoon zijn: maer onder ander eenen Leeuw, en Zeepeerdt van onder te sien, gheacht schier boven de natuere. Hier nae in't Casteel S. Angelo, en in't Paleys dede hy veel fraeyicheyt. Hier nae is hem zijnen lieven Raphael ontstorven, tot zijn groote droefheyt, oock Paus Leo, nae wien quam Paus Adrianus: doe onderhiel hem Ioan met eenigh cleen werck, en vertrock om de Pest van Room nae zijn Vaderlandt Vdine. maer Paus Clement
ghecoren zijnde, keerde hy weder, en maeckte tot de Crooninge verscheyden dingen van triumphelijcke toebereydinge: en daer naer met Pierijn del Vaga een schoon comparteringhe van stucco, aen t'welfsel van d'oude sale: hier maeckte Ioan fraey grotissen en gedierten. Hier nae wert Room berooft: oock Ioan, die veel gheleden hebbende, weder vloodt nae Vdine. en teghen zijn voornemen most (ontboden
wesende) te Room weder keeren, voor den Paus Clement som dinghen doende: doe worde t'Officie van Piombo, dat hy beter verdiende, Sebastiaen van Venetien gegheven, en Ioan hier van een Pensioen van tachtentich Ducaten van de Camer. Ioan worde weder van den Paus nae Florencen ghesonden, alwaer hy eenighe dingen doende, verstondt den doot van Paus Clement: daer viel hem alle hope van zijn belooninge, wel bevindende, hoe ydel het is te hopen op t'leven van Princen, en hoe wanckelbaer de Hofsche dingen zijn. Doch al hadde hy moghen leven op zijn Officien en Incomsten, en Cardinael Hippolito de Medri dienen, en den nieuwen Paus Paulus
de 3e. so besloot hy te trecken nae Vdine, t'welck hy dede, en hiel hem by zijnen
Broeder, dien hy t'Canoninckschap hadde gegheven, met voornemen, gheen Pinceelen meer te handelen. Doch also hy Huysvrouwe en kinderen gecreegh, keerde weder tot de verlaten Pinceelen, en maeckte daer en ontrent zijn Stadt verscheyden wercken.
Eyndelijck, Ao. 1550. quam hy te Room als Pilgrim gecleedt, in geselschap van slecht volck, om doen zijn devotie, en wort bekent buyten de poorte gaende nae S. Pauwels, van Giorgio Vasari, die oock derwaerts in coerse quam: en hadde hem geern onbekent gehouden, hadde hy Vasari niet behoeft, om crijgen door hem zijn pensioen van
Piombo, dat hem na de doot van Sebastiaen was geweygert van Guglielmo
Beeltsnijder van Genua, die dat Officie hadde, daer hem Vasari aen den Paus weder aen hielp, en dede hem nae meer vrientschap comen te Room, in den dienst van Paus
Pius de 4e. met goet pensioen, daer hy onder ander voor retocqueerde de grotissen op de Logie, door cleen verstandt van den Paus, want sy werden meer verarghert als verbetert. Also in zijn jeught Ioan op jagen en vogelen ghewent was, soo
145v
volherde hy altijt, so lange als hy noch wel te voet was, en liep veel tijts des heyligh daegs wel thien mijlen buyten Room met eenen Iongen: en want hy met het Roer en Cluytboge seer wel con omgaen, schoot hy so veel wilde Duyven, en in de marassen so veel wilde Gansen, en ander water-vogels, dat den Iongen ghenoech hadde te
dragen. Men seght, dat hy was Inventeur van de gheschilderde Koe van linwaedt,
daer men het wildt mede schiet. Hy hiel en voedde, om der Iaght wille, altijt Honden op. Als hy zijn voorighe grotissen (als verhaelt is) hadde gheretocqueert, starf hy Ao. 1564. oudt 70. Iaer, en werdt begraven nae zijn begeerte by Raphael.
T'leven van Iacob van Puntormo, Schilder.
Ghelijck als ten tijde des grooten Iulij Caesaris seer veel uytnemende Mannen zijn gheweest in de rouwe harde Const des grousamen Krijchs: soo zijn in onse soet en vermaecklijcke Schilder-const in Italien, bysonder te Florencen, en onder
t'Florentijnsche, ten tijde des grooten Michel Agneli geweest veel uytnemende
Const-rijcke vernuftige geesten: onder welcke niet onweerdigh is gerekent te worden
Iacob van Puntormo. Hy was geboren te Puntormo, Ao. 1493. en werdt t'zijnen 13. Iaer gebracht te woonen te Florencen, en bestelt by Lionardo da Vinci, corts daer
nae by Mariotto Albertinelli, voorts by Pieter di Cosimi: eyndelinghe Ao. 1512. quam by Andreas del Sarto, by den welcken hy oock niet lang en bleef, om oorsaeck als volght. Het eerste werck, dat Iacob op zijn eyghen handt dede, doe hy noch woonde by den verhaelden Mariotto, was voor een Cleermaker zijnen vriendt, een Boodtschap, een cleen stucxken: en also des Cleermakers leven ten eyndt was, eer het stucxken voldaen was, bleef het Iacob in de handt. Mariotto liet dit stucxken, als een
uytnemende dingen, sien yeghelijcken, die op zijnen winckel quam. Onder ander
werdt het getoont Raphael Vrbijn, die te Florencen was ghecomen: welcken Raphaels voorsegh over Puntormo. t'werck en den jongen siende, was uytermaten seer verwondert, voorseggende van Iacob, t'gene namaels van hem gheworden is. Mariotto van Florencen vertrocken, quam Iacob by Andreas del Sarto, recht op den tijdt, dat Andreas in't voorhof van Servi hadde voldaen d'Historien van S. Philips, die welcke Iacob wonder wel bevielen, gelijck alle ander dingen van Andreas hem uytnemende behaeghden, en socht dese maniere met alder vlijt nae te volghen. Ten liep niet lang oock aen, of hy en was wonderlijcken toegenomen, so in't teyckenen, als coloreren: soo dat aen zijn handelinge gheleeck, of hy langh aen de Const waer gheweest. Andreas een Altaer-tafel hebbende ghemaeckt in een Kerck buyten, die nu al verdorven is, schilderde Iacob den voet van de Tafel, makende in't midden eenen dooden Christum, met twee Engelen die Toortsen hielden, en hem beweenden: over elcke sijde een rondt, en in elck eenen Propheet, t'welck gheen Kinder, maer groot Meesters werck gheleeck te wesen. Andreas ghebruyckte hem voort in verscheyden wercken te helpen opmaken, als Tafereelen en anders. In desen tijdt werdt den
Cardinael de Medicis gecoren Paus, en Leo de 10e. geheeten, des te Florencen veel zijn wapenen waren gemaeckt: des de Monicken van Servi lieten een steenen wapen maken, midden op eenen boge in den ingang der Kerck boven het eerste portael, welcke Andreas di Cosimo vergulde, en most vercieren met Grotissen. En alsoo daer mosten zijn op t'nat gheschildert een Fides en Charitas, nam hy hier toe Iacob,
146r
die doe maer 19. Iaer oudt en was, welcken qualijck tot so een treflijck werck in soo openbaer plaetse te brengen was door beschroomtheyt: doch hoewel hy op t'nat niet so gewent en was als in Oly, greep moedt, en nam aen die twee Figueren te maken, des vertrock hy van del Sarto, en maeckte op zijn selven de Cartons in weynich tijts: Dit ghedaen, bracht hy zijn Meester del Sarto, dat hyse sagh: Den welcken verbaest, en verwondert, de selve hooghlijck prees. maer watter van was, t'zy door nijdt oft
anders, noyt sindert sagh hy Iacob met goeden oogen aen. Oock als Iacob t'zijnen
huyse quam, werdt niet in gelaten, oft werdt van den Iongers nae ghefluyt, soo dat hy hem op zijn selven hiel, en hem naukens behielp, wesende arm, en dede allen vlijt om leeren, gedreven wesende van werck-lust, naem-giericheyt, en natuere, schilderde dees twee figueren soo uytnemende, en in soo corten tijt, als eenigh ervaren groot
Meester mogelijck hadde gheweest te doen: Doch hem self niet voldaen hebbende, meende dit werck stillijck te verderven, en met nieu Cartonnen wat beters te maken: maer also hy eens daerom derwaert quam, vondt dat Andreas di Cosimi alles ontdeckt hadde, en grooten omstandt van volck, die't vast besagen, en werdt van Cosimo soo getroost, en t'werck soo aenghepresen, dat hy't soo liet blijven. Het was oock soo
soet gecoloreert, de Vrouwen tronien, en Kinderkens, soo schoon en levende, dat tot op dien tijt geen schoonder schilderij op't nat noyt was ghesien. Welck werck eens ghesien wesende van den Buonarotto, en wetende dat het eenen Iongen van 19. Iaer hadde ghedaen, Buonarotti voorsegh over Puntormo. seyde: Desen Iongen, indien hy mach leven, en soo voortgaen, by datmen sien can, hy sal de Schilderconst noch tot den Hemel voeren. Die van Puntormo, hoorende t'gherucht van hun Lantsman, lieten hem op de poort van hun Casteel een wapen van Paus Leo maken, met twee schoon kinderen. In t'selve Iaer op den Vastenavont was heel Florencen vrolijck, om hunnen nieuwen Florenschen Paus, en den Edeldom dede grooten cost in mascaraden, waer toe Verscheyden mascaraden: eerst dry wagens van s'Menschen ouderdom.
waghenen waren toegemaeckt, en dry ouderdommen der Menschen daer op vertooght, te weten, de Kindtsheyt, Manheyt, en Oudtheyt, met Personagien, te weten, die in elcken deser tijden oft ouderdommen uytnemende waren geweest. Dees dry waghenen schilderde Iacob, en maeckte hier op van wit en swart de veranderingen der Goden in verscheyden ghedaenten. Op den eersten wagen stondt in't Latijn, Wy werden: op den tweeden, Wy zijn: op den derden, Wy waren. Noch waren van een ander
gheselschap geordineert seven Ander seven wagens. waghens tot mascaraden oft
mommerijen. Den eersten, ghetrocken van een paer Ossen, al becleedt met groen
cruydt, beteyckende Saturni eeuwe: In't opperste Eerste waghen, van Saturni eeuwe. van den selven waghen waren, Saturnus met der seyssen, en Ianus met twee hoofden, en den sleutel van den Tempel des Vreeds: Onder voet lagh ghebonden de Gramschap oft Raserije, met oneyndelijck veel dingen dat Saturno eygen is, alles seer uytnemende gheschildert van verwen, door den versierigen gheest van Puntormo. Het
verselschapten desen waghen wedersijden ses naeckte Herders, gecleedt met costlijcke vellen, en Antijcksche leerskens, met Herder staven, en cranssen van verscheyden groen loof. De Peerden, daer sy op saten, hadden in plaets van sadels, vellen van Leeuwen, Tygers, en Wolven, de clauwen vergult af hangende met schoon
bevallijckheyt: Alle riemen waren gulden en silveren coorden: de steghels waren
Hondts en Rams hoofden: elcken Herder hadde vier dienaers, op elcke sijde twee te voet, met slech- 146v
ter vellen becleedt, draghende toortsen, gemaeckt als dorre struycken oft tacken van Pijnboomen, dat oock schoon te sien was. Den tweeden waghen, getrocken Den tweeden wagen. met twee Ossen, al behanghen met schoon Laken, Cranssen op de
Hoofden, en groote Pater-nosteren, die hun van de vergulde hoornen afhinghen: Hier op was ghemaeckt Numa Pompilius, tweede Roomsch Coning, met een deel Boecken
van den Godsdiensten, Offerhanden, en ordenen der Priesteren, als eersten Auteur oft voortbrenger der selver by den Romeynen: desen waghen was verselschapt met ses Priesters nae d'Antijcksche wijse: hebbende wieroockvaten, gouden coppen, en derghelijcke dinghen: de dienaers te voet, Levijtsche wijse ghecleedt, droeghen
keersen op Candelaers, constich op zijn Antijksche ghewrocht. Den derden waghen was t'Borgermeesterschap Den derden waghen. van Titus Manlius Torquatus, die
heerschte nae den eersten Cartaeghschen krijgh, doe Room seer voorspoedich wiert, alles van Puntormo seer aerdigh uytgebeelt: desen was van acht schoon Peerden
voortgetrocken: vooren reden op schoon Peerden met gulden laken behangen, ses paer raetsheeren met tabbaerts, verselschapt met veel dragers van bijlen in roedekens
gebonden, en dierghelijcke dienaers van het gherichte. Den vierden wagen, Den vierden wagen. met vier Buffels, als Elephanten toegemaeckt, was Iulius Caesar, triumpherende over de verwinninge van Cleopatra, met de besonderste geschiedenissen op den wagen geschildert, door Puntormo: Desen waghen was
verselschapt met twaelf Ridders in blinckende harnarsch, met goudt gheciert en
behangen, met lancen op de dgien: de voetgaende dienaers half gewapent, in plaets van Toortsen, droegen verscheyden wapenrooven. Den vijfden wagen, van Caesar Den vijfsten wagen. Augustus, heerscher der Weerelt, was voortgetrocken van
gevlogelde Peerden, toegemaeckt als Grijffoenen: wedersijds reden ses paer Poeten, wesende gelouwerkranst, gelijck oock Caesar, en waren gecleedt yeder nae de wijse
van zijn Landt, hebbende elck zijnen naem op de borst, om onderkent te worden: en dit was, om dat de Poeten by Augusto in grooter eeren en weerden waren. Den sesten wagen, van den oprechten Keyser Trajanus, was ghetrocken van Den sesten waghen.
acht schoon behanghen en vercierde Meerrien: Desen was verselschapt van twaelf
Rechtsgeleerde, met lange tabbaerts, op zijn Antijcksch: de Toorts-dragers te voet, waren Notarissen, Secretarissen, en dergelijcke, met Boecken en Schriften. nae dees
ses volghde den sevensten, van de gulden Eeuwe, seer rijcklijck en constigh toeghemaeckt, met veel ronde beelden van Bandinelli, en Den sevensten wagen. schoon schilderije van Puntormo, onder welcke seer waren gepresen vier gheschilderde Deuchden: Op den midden van den wagen was eenen seer grooten
Cloot, als een Weerelt, over welcken lagh een Beeldt gemaeckt, als een doot Man, met verroest harnasch, wiens rugge hadde een gat: waer uyt quam een seer schoon
naeckt verguldt kindt, om uyt te beelden t'vergaen der ouder ijser Eeuwe, en t'voortcomen der gulder, die ontstaende was door de verkiesinge van den Paus Leo.
Dit kindt was een levende kindt, eens Backers jongen, die voor thien goude Croonen hier toe ghecocht wesende, corts daer nae starf, door ongemack oft vercoutheyt. Elcken wagen oft mascarade hadde nae gewoonte zijn Liedt: T'eerste veers van desen lesten wagen luyde aldus:
Hy, die natuer gheeft wetten,
Can staet en eeuw versetten,
Hy oorsaeckt deucht en spoet:
De Weerelt t'quaet moet doogen,
Soo langh hy't wil ghedoogen. Dus soo dit Beeldt maeckt vroet,
147r
Comt al op seker voet
D'een eeuw na d'ander stappen,
Ter weerelt doende slappen
Nu t'quaet, en dan het goedt.
Van dit werck, boven den loon, vercreegh Puntormo meer eer en lof, als schier opt Iongman in dese Stadt en dede: waerom hy weder in de blijde Incomst van Paus Leo, een houten Triumph Arcke beschilderde, al vol seer schoon Historien, die door te
weynich toesicht naderhandt zijn verdorven, uytghenomen eene, daer Pallas een
Speeltuygh ghelijckstemmich maeckt op de Liere van Apollo, met wonderlijcken
welstandt: uyt welcke Historie t'oordeelen is de schoonheyt en goetheyt der ander
beelden. Noch tegen dees Incomst schilderde hy in fresco, daer den Paus dagelijcx de Misse soude hooren, eenen Godt den Vader met veel kinderkens, en een Veronica met de ghedaente Christi: welck werck op eenen corten tijdt gedaen wesende, seer was gepresen. Onder meer wercken die Puntormo dede, was seer uytnemende een S. Cecilia, met eenighe roosen in de handt: welck werck werdt van t'beste gherekent, dat oyt op't nat gedaen mocht wesen. Hy nu geruchtigh zijnde, werdt hem gegeven te voleynden t'werck in den voorhof van Servi, daer del Sarto (doe nae Vranckrijck wesende) een deel hadde ghedaen. Hier maeckte hy, als begeerich na eere, de Visitatie van Maria, met een lustiger en dapperder maniere als hy gewent was: Carnatien van oudt en jongh, besonder van een kindt op trappen, zijn wonder poeseligh en
vleeschachtich: oock Laken en alles, is seer eenparich en wel gheschildert, en de
Figueren op't nat ghedaen, zijn niet te verbeteren: En was soo gedaen, dat het van
den Constenaers werde vergeleken by de dingen van Sarto. Hier nae schilderde
Puntormo een Altaer-tafel, waer in hy maecte Mariam, die sittende t'kindt toelangt den Ioseph, wiens tronie so levendich en aerdich lacht, dat te verwonderen is: oock is seer schoon t'kindt S. Ian Baptist, en ander kinders, die een pauwelioen op houden. Noch maeckte hy in een Altaer-tafel S. Ian Evangelist, een schoon oudt Man, en
eenen gheknielden S. Franciscus, welcken leeft, hebbende de vingeren ghevlochten, vestight met grooter innicheyt zijn ooghen en ghedacht op een Maria en haer Kindt, welck schijnt ademtocht te hebben: Oock is niet min schoon eenen S. Iacob, die daer oock neffens is: so dat geen wonder is, dat desen uytnemenden Schilder noyt beter werck ghedaen en heeft. Hy heeft oock ghedaen eenighe Conterfeytsels, die
uytnemende gheleken, en wel geschildert waren. Noch in een Capelle dede hy eenen dooden Christum, een weenende Mariam, en twee Kinders, t'een houdende den Passykelck, en t'ander t'hooft Christi, dat het niet soude vallen: Op d'een sijde was eenen weenenden S. Ian Evangelist met open aermen, op d'ander sijde S. Augustijn in Bisschops cleederen, met de slincker handt op den Herder-staf, hadde grooten welstandt, bewijsende droeflijck t'Aendencken den doot des Salichmakers. Hy maeckte noch eenigh cleen dinghen van Olyverwe, dat uytnemende was, besonder een redelijck groot stuck, doch met cleen beelden, daer Ioseph Heer over Egypten wesende, Iacob zijnen Vader teghen comt, en ontfangt: Dit rekenden en achteden de
Const-verstandighe t'beste werck te wesen, dat Puntormo oyt dede, en was den
Eygenaers soo lief, dat het niet te coop en was, alhoewel datter voor den Coningh
van Vranckrijck veel om gedaen was. Meer wercken dede Puntormo, sommighe met grooter moeyten, om den trots van ander Meesters, daer zijn dingen neffens mosten staen, makende ooc somtijden lakenen, daer weyniger vouwen in hadden be- 147v
hoeft te wesen. T'gheschiede dat doe ter tijt veel uytnemende Printen van Albert
Durer aen den dagh quamen, die van yeder tot Florencen als besonder werden
gepresen. Puntormo, die in de Const hem selven, en allen Constenaren Puntormo
verandert sijn handelinge, maer verbetertse niet. plagh te voldoen, heeft bestaen dees maniere in verscheyden wercken nae te volghen, niet bedenckende, dat de Nederlanders en Hoochduytschen self in Italien de rechte welstandige maniere ghewent zijn te comen halen, heeft de zijne verandert, van soet in hardt, tot dat hy eyndelinge, oft ghewaerschout, oft tot bedencken gecomen, weder zijn eerste wijse ten deele hervattede. T'hadde hem doch niet hinderlijck geweest, had hy hem slechs beholpen met eenighe deelen der verhaelder Printen, als in't ordineren, oft dergelijcke, sonder soo eyghen tronien, en anders, nae te volgen. Hier nae in ander werck, werdt Puntormo te schilderen sonder schaduwen, oft half verwen, datmen nauw hooghsel noch diepsel con onderscheyden, soo dat hem al Florencen verwonderde, dat hy soo nieuw quade en vremde meeningen hem ingebeeldt hadde. Hy schilderde hier naer eenige jonge Heeren, nae t'leven seer wel ghelijckende. Hy maeckte oock een Tafereel, om aen den Coning van Vranckrijck te seynden, eenen Lasarus, die verweckt wordende, hernam de levendicheyt des gheests in het doode verstorven vleesch: en hadde de uyterste leden, als handen en voeten, ghedaen, als ofter noch het leven niet in en waer gecomen. Noch maeckte hy een Tafereel, van de martelisatie van d'elf duysent Martelaers, met seer veel werck, schoon naeckten, en kinderkens in de locht, welck al seer ghepresen is geworden. Hy werdt aenghenomen te voleynden een Sale tot Caiano, maer dede niet dan de Cartons: in den eenen Hercules, die Antheum verdouwt: in eenen anderen Venus en Adonis: en noch een wrastelinge van naeckten, Hy schilderde nae eenen Carton van Michel Agnolo, een Magdalena in den hof, dat een goet werck was gerekent. Noch schilderde hy na Michel Agnoli Carton, een Venus, met eenen Cupido, diese cust: hier van maeckte hy een seer uytnemende werck. Doe nam Puntormo voor, de maniere van desen uytnemenden Constenaer Buonarotti te volgen, hebbende eens een Conterfeytsel gemaeckt van den Hertogh Cosimo, en hem den Hertogh liet vraghen wat hy hebben soude, eyschtede slechts soo veel, als hem behoefde, om te lossen een cappe, die beleent stondt in de Lombaert. Den Hertogh sulcx belachende, liet hem gheven vijftich gouden Croonen, en een goede provisie, en noch had men moeyt, eerment hem con doen nemen. Noch had hy een maniere, dat hy somtijts voor groote Heeren, die hem wel mochten loonen, niet wilde yet maken, hoe seer ghebeden, maer wel willich voor slechte gemeen luyden, voor eenen snooden prijs: soo dat hy voor een Metselaer, die zijn huys bouwde, soo lange schilderde als hy metselde, en gaf hem noch eenighe stucken toe: onder ander een Conterfeytsel, ghedaen van de handt van Raphael d'Vrbijn. Puntormo is seer ghepast gheweest op zijn discipel Brunzino, die seer wel wrocht, en veel dingen hem heeft helpen maken met zijn Cartons. Puntormo heeft hier nae op mueren van olyverwe buyten Florencen geschildert, die niet en geleken zijn voorgaende werck, maer mishaeghden den aenschouwers, wesende de Beelden niet seer goet van proportie. Den Hertogh van Florencen liet hem noch teyckenen eenighe patroonen om Tapijten, d'Historie van Ioseph, welcke den Hertogh noch den Tapijtsieren niet bevielen, des Puntormo weder aen zijn schilderen toogh. Hem wert bestelt van den Hertogh te schilderen de Hooft-capelle van S. Laurens Kerck, de welcke
148r
hy af ghesloten, en hem bestopt hebbende, hielse, datter in elf Iaer niemant, vriendt, Mensch, noch levende Siele in en quam, als hy self, dan eenige Schilder-jongers met
climmen en inbreken yet hebben ghesien, tot zijn groot leedtwesen. T'scheen nae
eeniger segghen, dat hy in dit werck alle Schilders, oock Michel Agnolo, voorby
varen wilde, makende in't opperste Historien van Adam en Eva, tot der Diluvie, daer Noe den gront der Arcken betreckt: voort neder ter eender sijden den watervloet, met veel doode lichamen, en daer Noe met Godt spreeckt: ter ander sijden maecte hy het
uyterste Oordeel, doch heel confuys in ordinantie, vol haspelinghe, en de naeckten
sonder onderscheyt van carnatien, en veranderinghen van tronien, dat het schijnt een dulle schilderije, om een yeder rasende te maken: hoewel men hier siet eenigh keer ende lichaem, eenige coppelinge van dgien, oft dergelijcke, wel verstaen, en met
groote studie te wege gebracht, want hy van als schier modellen van aerde maeckte, doch geen mate onderhoudende: soo dat hy, die hier meende alle ander Schilders schilderije t'overtreffen, is op veel nae niet mogen comen tot zijn eygen voorgaende werck. Waer by te mercken is, dat gebeuren can, als men de van selfs milde Natuere gewelt doet, datmen can verderven en doen vergaen, het gene men van haer
overvloedich heeft ontfangen. Doch met de ghene dan, die dus verbastaerden in de Const, door vreckheyt der Natueren, oft in hunnen constigen gheest verbijsteren, heeftmen niet dan medelijden te hebben: En te segghen, Schilders sijn oock
onderworpen in hun dinghen dwalingen en ghebreken, door vreckheyt der Natueren, oft anders. dat onse Constenaers (hoe sy hun bevlijten, en arbeydt doen) zijn
onderworpen ghebreken en dwalingen, also wel als ander in ander wetenschappen doen, gelijck men seght, dat den goeden Homerus self somtijden slaperigh wort, oft in slaep valt. Het zijn eenige geweest, die meenden dat Puntormo soude zijn gestorven
van rouwe, om dat hy ten lesten hem selven in de Const niet en con voldoen oft
vernoegen: maer het is waerachtich, dat hy hem zijn leven lang veel hadde vermoeyt
van aerde werckende, en op het nat, dat hy is watersuchtich geworden, en gestorven oudt 65. Iaren. Hy was begraven in de Kerck van Servi, onder zijn Historie van de Visitatie Mariae, eerlijck verselschapt van alle Schilders, Beeldthouwers, en
Bouwmeesters. Hy was altijt redelijck, en beleeft geweest, sprekende in't afwesen eerlijck en maetlijck van een yeghelijck, gelijck een geschickt edel-sielich Constenaer toecomt en betaemt: Doch werdt belogen, dat hy sich selven prees, en roemende,
anderen veracht soude hebben, het welcke dingen zijn, die by den ydelen
latendunckenden ghemeen zijn, oft by sulcke, daer weynich Const of Deucht eenighe
plaetse heeft. Hy was genoech sparigh, zijn cleeren meer te slecht als te heerlijck.
Hy was verschrickigh, en bysonder bevreest van der Doot, so dat hy van sterven niet
mocht hooren spreken: vloodt oock de doode, die men hem te ghemoet bracht. Noyt gingh hy in Feesten, oft ergens daer ghedrangh van volck was, om niet doot ghedrongen te worden. Somtijts smorgens op zijn werck comende, bleef den heelen dagh sitten dencken, hoe hy zijn dingen te wege brengen soude, en best maken, dat hy sonder uey ghedaen te hebben weder t'huys keerde: doch zijn voornemen ghevestight hebbende, spoedde zijn werck wel veerdich. Hy was buyter maten eensaem, en (als verhaelt is) eygensinnigh, niet te willen wercken voor eenige, hoe groot sy waren: Doch wat de eensaemheyt belangt, acht Eensaemheyt een vriendinne der studien. ick, datse als een ghesellige vriendinne der studien, en leerlustige gheesten, niet te verachten en is. De eyghensinnicheyt der Constenaren, van niet te willen
148v
wercken, dan voor die hun lust: wie can versmaden oft beschuldigen yemant, die
sonder teghen Godt misdoen, oft zijnen even naesten te schadigen, zijn sinlijckheyt doet, en navolght? Een Constenaer, wien hy yet gont van zijn Const, die heeft hem te dancken: en wien hy't niet en gont, heeft hem niet te loonen, noch behoort hem daerom niet te versmaden, en lijdt den eyghensinnighen daer schade by, die is zijn eyghen.
Het leven van Ioan Francisco Rustici, Schilder, Beeldtsnijder, en
Bouwmeester.
Het is veel tijt oock velen geschiet, onder die der Schilderconsten volcomenheyt
ghesocht hebben, dat sy door te seer trachten nae vroech gewin van groot en loon
oft ghelt, Const en ghelt t'samen hebben moeten missen: En dat de ghene, die altijt alleen vierich zijn gheweest nae eere, hebben de Const, winninghe, eere, en glorie vercreghen, behoudens datse van goeden gheest zijn gheweest, ghelijck alst gheschiet is met Ioan Francisco Rustici. Hy was een edel Borgher van Florencen, en bestelt te leeren by Andreas del Verocchio, daer Lionardo da Vinci oock by was, in welckes dinghen Ioan Francisco groot behaghen hebbende, en Verocchio nae Venetien
treckende, hiel hy hem by Lionardo, hem dienende met aller vlijt en liefde, want
desen wist bescheyt van perspectiven, in Marmor wercken, en van Coper te gieten. Lionardo kennende des jonghen goeden aerdt, en hem siende verduldigh in de swaerste dinghen der Consten, creegh ooc tot hem seer groote liefde, niet anders doende, dan dat Ioan Francisco lief was. Ioan Francisco leerde van Lionardo veel dingen, besonder Peerden, daer hy groote ghenuecht in hadde, en maeckter van wasch, aerde, en op alderley maniere, oock seer aerdich, en constich gheteyckent: en hoewel zijn besonderst wit was t'Beeldthouwen, so schilderde hy, en handelde redelijck wel de verwen. Veel tijt had hy in den mont, datmen eerst most peynsen Goede spreeckwoorden Van Ioan Francisco Rustici. dan zijn schetsen oft
schrabbelingen maken, en daer naer zijn teyckeningen, en dese ghedaen hebbende, latense onghesien ligghen, weken en maenden, daer naer de beste uytkiesen en in't werck leggen. Hy maeckte tot de blijde Incomst van Paus Leo te Florencen, eenige ronde beelden, die den Cardinael van Medici soo bevielen, dat hy hem dede maken op een Fonteyn eenen Mercurius van Coper, ontrent een elle hoogh, staende naeckt op eenen cloot, doende een actie of hy wilde vlieghen, in zijn een handt hebbende eenen Vijfwouter oft Schoenlapper, van dunne coperen plaetkens ghemaeckt, den welcken draeyde, gheraeckt wesende van het water dat t'Beeldt door een been, en door t'lichaem uyt den mondt quam springen, dit Beeldt voor cleen dinghen worde seer ghepresen. Hier nae maeckte hy een Model, om eenen David te gieten, van
Coper, die noyt gegoten wert, en t'Model dat uytnemende was, gingh verloren, dat groote schade was, en daer het soude hebben ghestaen, wert ghestelt den Marmoren Orpheus van Bandinello. Hy maeckte en goot van Coper een ronde van half rondt, een Boodtschap Mariae, met een schoon perspective, seer aerdich en net ghegoten: dese wert ghesonden aen den Coningh van Spaengien. nae noch eenigh werck, goot hy van Coper dry Beelden, elck vier ellen langh, te weten, eenen predickenden S.
Ian Baptist, tusschen eenen Levijt en Phariseus, om te staen op t'portael van S. Ians Kerck te Florencen: dit was een uytnemende werck, en t'best dat binnen den Modernen tijt was gegoten: de naeck-
149r
ten, aermen, beenen, en ander dinghen wel verstaen, oock seer goede actien doende,
bysonder den Phariseus, die de rechter handt in den baert heeft, met een prachtich statich wesen te rugghe tredende, schijnt verwondert van de woorden Ioannis: van dit werck werdt Ioan Francisco seer qualijcken gheloont. Hier nae begaf hem Ioan Francisco tot d'Alchemie, en oock weder tot schilderen, en maeckte in een Tafereel, dry ellen langh, en twee hoogh, de bekeeringhe Pauli van olyverwe, vol verscheyden
Peerden, en Soldaten, Miltheyt ten Armen van Ioan Francisco Rustici. doende veelderley actien. Noch schilderde hy op een minder Tafereel, een Iacht van verscheyden Dieren, dat seer cluchtich was. Ioan Francisco was een seer vriendlijck
Man, en seer goet den Armen, nimmer latende yemandt van hem gaen onghetroost: Dan hiel t'ghelt dat hy hadde in eenen korf, t'zy weynich oft veel, en gaf het nae zijn macht elcken wie het begheerde: soo dat een arm Mensch, die ghewoon was van hem aelmos te hebben, hem siende altijt gaen uyt desen korf ghelt langhen, seyde
tot hem selven, niet denckende van yemant te wesen ghehoort: Ay Godt, had ick te huys het ghene dat in dien korf is, ick soude doch mijn saken mogen redden. Ioan Francisco dit hoorende, hem scherp besiende, seyde: comt hier, ick sal u te vreden
stellen: en gietende al t'gelt uyt den korf, in een slip van zijn Cap oft Mantel, seyde: gaet dat u God beware: schickende stracx om ander ghelt, aen een zijn vriendt, die zijn Renten ontfingh, en ander zijn goederen waernam, den welcken hy had gheordineert alle weke so een somme te gheven tot zijn huyshouden, en lietet soo
onghesloten ligghen, en yeder nemen tot behoef van t'huys. Noyt vondtmen ghenuechlijcker, noch bootsigher Mensch als hy, noch die meer sin in beesten hadde.
Hy had een ijser Vercken oft Egel so tam gemaeckt, dat het onder Tafel liep als eenen Hondt, en hurtende yemants been, dedet wel stracx na hem halen. Hy had eenen
Arent, oock een raef, die soo eyghentlijcken verscheyden dinghen sprack, dat het een Mensch gheleeck te wesen. Hy onderwon hem oock (soomen seght) de dinghen
der Negromancie, makende daer door somtijt zijn knechten, en ghemeensaem vrienden verschrickt, en leefde aldus sonder sorgh. Hy hadde laten metselen ghelijck eenen viercanten grooten Back, waer in hy hiel veelderley aerdt van slanghen, die daer niet
uyt en mochten: hier nam hy groote ghenuecht, bysonder des Somers, de sotte bootsen die sy bedreven, en hen felheyt te sien. Daer was Geselschap oft Gildt van de Pan.
doe ter tijt binnen Florencen een Gildt, oft gheselschap, geheeten van de Pan, daer Ioan Francisco een onder was, en mosten wesen een getal van twaelven, en dit waren meest Schilders, als Andreas del Sarto, en meer ander. Elck van dees twaelf mochter
vier mede brenghen tot een Avondtmael, en tijtverdrijf, dat sy te seker tijden hielden. En alsoo sy by beurten Heere waren, mosten altijt yet nieuws versieren, om een vreemt nieu ghenuechlijck gastmael aen te richten, en elck bracht een besonder
present, om ten besten te geven: en wanneer twee yet ghelijcx brachten, die mosten boete gheven. Doe Ioan Francisco zijn beurte Heer was, hadde hy toeghemaeckt een
groote Pan van Lijnwaet, en gheschildert, welcke voor Tafel diende, soo dat sy hier altemael in saten: den Vreemde ghedaente van gastmalen. steert van de Pan was ghemaeckt als eenen Candelaer om hoogh, dat elck den ander in d'Aensicht con sien. Sy dus al in't rondt gheseten wesende, quam midden uyt dees Pan op rijsen eenen Boom met veel tacken, daer voor yeder twee een Schotel oft gherichte van spijse op was: dese Schotelen af genomen, daelde den Boom beneden, daer seer constich op Instrumenten wierdt ghe- 149v speelt: corts daer naer steegh den Boom op met het tweede, en daer nae met het derde ghericht, en alsoo voort: ondertusschen wierden costlijcke lieflijcke wijnen geschoncken: Dees inventie wiert van den Mannen van het Gilt seer gepresen. Dees reyse was Ioan Francisci present, eenen Ketel van Pasteydeegh, waer in Iason den Vader om te verjonghen dopende was: welcke twee figueren waren twee ghesoden Capoenen, die gheheel van leden gheleken Menschen, toeghemaeckt wesende met alle dingh dat goet was om te eten. Andreas del Sarto presenteerde eenen Tempel, gelijck die van S. Ian te Florencen, met acht canten: doch staende op Colomnen. Het fundament was een seer groote schotel gelée, te weten, van gestorkelde sode ghemaeckt, van verscheyden verwen Verscheyden cost om eten, versierlijck en vremt toegemaeckt. van Musaick, seer lieflijck om eten: de pijlaers van porphyr schijnende, waren worsten: de basen, en capiteelen, parmesaenschen kaes: de cornitesen, van gebacken suyker: het Choor-gestoelt van marsepeyn: den lessenaer, van cout Calfvleesch: den sanghboeck, eenen cost van dunne deegh: de noten en de letters, waren pepergranen: de sanghers, waren ghebraden Lijsters, staende met de becken open, en hadden oversloppen van dunne Verckens liese: achter dese stonden voor Basconters, twee groote gebraden Duyve-jongen: vooren stonden ses Vlasvincken, tot den bovensangh. Eenen Spillo geheeten, presenteerde eenen Ketelaer, ghemaeckt van een groote Gans, hebbende by hem alderley reetschap, om de Pan te vermaken alst noot waer. Eenen Domenicus Puligo presenteerde een Braetvercken, daer hy van hadde gemaeckt een spinnende Meyssen, die een broedt kieckens bewaerde, en de Pan waer te nemen hadde. Een ander hadde tot behoef van de Pan gemaeckt eenen aenbeelt, van een Verckens hooft, en ander vetticheyt. Noch hadden sy een Gildt van de Gildt van de Truffel oft Trueel. Truffel, die hadde haer begin in eenen hof, daer een Avontmael was ghehouden, met spel en alle ghenuechte, en aten onder ander versche roomkaeskens: en also eenen gaepte, dat hem van een ander wat soude ingesteken worden, had yemandt een truffel, die den Metselaer daer had ghelaten, en op dees truffel wat beslaghen kalck hebbende, in plaets van roomkaes, wierp hem dit in den mondt, des werdt van t'gheselschap seer ghelachen, en gheroepen, de Truffel, de Truffel. Hier uyt ontstondt het Gildt van de Truffel, van vierentwintich Persoonen, twaelf meerder, en twaelf minder geheeten, hadden voor hun teycken de Truffel, en voor hun patroon S. Andreas. Dit Gildt dewijl het niet en belangde als goet chier maken, spel, en vrolijckheyt, nam metter tijdt soo toe, datter groote Heeren als van Medici, en ander hun onder begaven: Dese waren ghehouden alst hun feest was t'overcomen, daer sy van hun Heere bescheyden waren te avontmalen, in verscheyden ghedaenten van cleedinghen, daer elck yet vreemdts te versieren hadde: want wanneer twee eenderley cleedt hadden, mosten de boet gheven: dus was het te verwonderen, wat aerdige, schoon, en seltsaem cleederen sy te weghe brachten: oock wert yeder ter Tafel ghestelt, nae dat hy cleederen aen hadde, heerlijck, oft slecht, in hooghe, oft leeghe plaetse, Een reys onder ander, door bevel van den Heere van t'Gildt, quamen sy in Metsers cleeren, met Truffel en Hamer in den riem, en d'Opperknechten Paleys gebouw van spijsen in een Avont-mael. met hun reetschap. Ter plaetse des Avontmaels ghecomen wesende, den Heere van t'Gildt wees hun op een Tafel eenen grondt van een Paleys betrocken, dat sy te bouwen hadden: d'Opperknechten brochten stracx stoffe om te wercken, te weten, leckeren cost van dunne deegh, datmen daer noemt
150r
Lasagna, in hun backen, in plaets van kalck: oock verschen kaes en room herghesoden, dat sy heeten Ricotta, wel bestroyt, en vermengt met suycker, gheraspten kaes, en specerije, in plaetse van kalck: en in plaets van savel oft zant, confijtturen,
suyckerbroot, en tansien oft struyven: de behouwen steenen, backsteenen en
plaveysteenen, die men bracht in de backen, korven, en anders, waren schoon witte broot, koecken, taerten, en derghelijcken cost, om te funderen. Onder ander werdter gebracht eenen grontsteen, welcken den Meesters docht van den Steenhouwers
qualijck ghewrocht te wesen, des sy hem te midden door cloven, en vonden hem vol ghebraden Lijsters, leverbuelinghen, en ander spijse, welcke van den Opperknechten hun voorgheleyt, sy t'samen op bancten. Dese quamen noch aen met een grotoe
Colomne, die sy opbroken, en was binnen ghevult met ghesoden Calver penssen,
ghesoden Calfvlees, Capoenen, en anderen cost, atent, soo sy oock deden de base, die parmesaensche kaes was, als oock het Capiteel, wonderlijck fraey ghemaeckt, van ghebraden Capoenen, Calfvlees en tonghen. Ten lesten wert aenghevoert op eenen waghen een uytnemende constighe Architrave, met haer frijss en cornice, met so veel verscheyden goede spijsen toeghemaeckt, dat het te lang soude vallen alles te verhalen. Eyndlingh alst tijt te scheyden was, quam nae eenighe donderslaghen eenen reghen, alsoo sy dat hadden bestelt en toeghemaeckt, dat sy uyt het werck mosten scheyden, en so trock yeder nae huys. Een andermael doe eenen Matteo da Panzona Heer was van dit Gildt, wert t'Avontmael aldus bestelt, en toeghemaeckt: die van t'Gildt en t'gheselschap ter plaetsen gecomen, en sittende by hun Heer, is by hun ghecomen Ceres, soeckende haer dochter Proserpina, die van Plutone was
ontschaeckt, en badt, dat sy haer wilden volgen, en geselschap houden in de Helle. T'gheselschap, nae veel woordt en wederwoordt, heeft haer ghevolght: en comende in een Camer daer weynich licht was, sagen in plaets van een deur, een groote mondt van een Serpent, welcks hooft den heelen vack muers besloegh. Hier, nae dat Cerberus ghevast hadde, vraeghde Ceres, of haer verloren dochter daer niet en was binnen.
En als van binnen was geantwoort Ia, maer Pluto weygerdese weder te geven: dan badt de Moeder en al t'geselschap ter Bruyloft, die hy bereydt VVonderlijc, en seltsaen Avont-mael, ghelijck oft in de Helle waer gheschiet. maeckte. Dit bewillight wesende, ontsloot den mondt des Serpents, daer sy by deelen door de tanden henen gingen,
sloot, en opende weder, tot sy al in waren, en quamen eyndlingh in een Camer die rondt was, alwaer in't midden alleen een cleen lichtken was, dat sy qualijcken malcander conden sien: Hier waren sy van eenen leelijcken droes met een gaffel doen sitten ter tafelen, met swart bedeckt. Doe geboodt Pluto, datmen ter eeren zijnder Bruyloft soude laten berusten de Helsche pijnen oft tormenten. Hier wierden in't hooft van eenen Walvisch lichtkens ontsteken, doe werdt men te sien door
verscheyden gaten gheschildert de tormenten der Hellen, ghelijck die van den Poeet Dante zijn beschreven. De gherechten van dit helsch Avondtmael, waren al grouwsaem dieren in't aensien: maer van binnen warent verscheyden lecker spijsen. Hier was den voorsz. droes Hofmeester, in't opstellen der spijsen: en eenen zijn gheselle schonck uyt een lelijcke Slanghe, wesende van binnen eenen glasen horen, uytnemende goede Wijnen. Dees gherechten wech ghenomen, ghelatende of t'mael ten eynden was, brachten voor fruyt over al niet als enckel dootsbeenderen, welcke al van suycker waren. Doe seyde Pluto, dat hy met de
150v
Bruydt te bedde wilde, en datmen de verdoemde soude aenvanghen te pijnigen. Stracx met eenen windt werden al de lichten uytegdaen, en men hoorde uytnemende veel schricklijck huylen en gheroeps: Ondertusschen werdt dit droeflijck bancket wech ghenomen. En doe de lichten quamen, saghmen daer in plaetse van dien een seer rijcklijck en Coninghlijck Avondtmael toeghestelt en bereydt. Ten eynden van dit quam een Schip, brengende alderley costlijcke confijtturen voor Coopmanschap. De Schippers ghelatende Coopmanschap te laden, brachten allenskens alle de Mannen van t'Gildt op een boven Camer, alwaer was toegemaeckt een eerlijck schoon Tooneel, daer een seer aerdige Comedie oft clucht werdt gespeelt van Philogenia. Dese ontrent den morgenstondt gheeyndight wesende, trock elck vroylijck nae huys. Veel meer ander verscheyden versieringen van Avontmalen, waren aenghericht van dit Gildt, de welcke alsmense al soude verhalen, mochten doen vergeten te vervolghen het leven van Ioan Francisco Rustici. Het gheschiede Ao. 1528. dat desen Rustico, nae noch eenighe wercken, is ghereyst in Vranckrijck, alwaer hy by den Coningh in groot aensien is ghecomen, die hem een onderhoudt gaf, van vijf hondert gouden Croonen s'Iaers. nae dat hy hier eenighe dingen hadde ghedaen, werdt hem doen maken een Peerdt van coper, tweemael alst leven, waer op den Coningh Franciscus soude hebben gheseten. Hierom heeft hy verscheyden modellen gemaeckt, en met wel bevallen des Conings, heeft te wege gebracht het groot model, en de vorme om in te gieten. Hier toe hadde den Coningh hem gegheven te ghebruycken een schoon groot Paleys: Doch hoe het was oft niet, het werck en was niet gheeyndight, doe den Coningh
aflijvigh is geworden. Doe nu Henricus Coningh was, werdt in't begin van zijn
regeringhe t'Hof beslach vermindert, en velen hun provisie benomen: dat Rustico
doe hem onderhouden most met de huyr van zijn groot Paleys. maer t'quaetste, dat desen goeden Man oudt wesende noch wedervoer, was, dat den Coningh dit Paleys wech gheschoncken heeft aen den Heer Pieter Strozzi, den welcken medelijden
hebbende met Rustico, bestelde hem in een goede Abdije: daer hy (gelijck zijn
deuchtsaemheyt verdiende) eerlijck onderhouden, en ghedient werdt: alwaer hy oock is overleden, oudt wesende 80. Iaer.
Het leven van Baccio Bandinelli, Schilder en Beeldtsnijder van
Florencen.
Dat het den constigen Schilder niet soo swaer, en ondoenlijck is, Beeldtsnijder te
worden, als het den ervaren Beeldtsnijder is een Schilder te worden, wijst ons ten
deele t'volghende Exempel van Baccio Bandinelli: den welcken ick wel nae had
ghelaten berusten onder den Beeldthouweren, om dieswille hy weynigh gheschildert heeft, en ander oorsaken, sonder van hem veel te verhalen: doch zijn uytnementheyt in de Teycken-const, heeft my gedrongen hem te ghedencken, en plaetse te gonnen.
Hy was geboren te Florencen, Ao. 1487. en gheheeten Bartholomeus: doch nae de wijse des ghemeenen volcx te Florencen, t'woordt vercortende, werdt gemeenlijck genaemt Baccio, zijn Vader hiet Michel Agnolo, en wesende een constigh Goutsmidt, wilde zijn Soon maken een naevolger der Const, nemende hem by hem in den winckel,
in gheselschap van ander Iongers, daer hy aenvingh te teyckenen, gelijck het doe t'ghebruyck was, also dat het geen goet Goutsmidt en wiert geacht,
151r
die gheen goet Teyckenaer en was, welcke meyninghe recht is, dewijle het Teyckenen, den grondt en ingang tot verscheyden Consten. teyckenen den grondt, en ingangh is tot dese, en meer Consten: oock most een Goutsmidt doe ervaren zijn in't rondt, oft van rondt te wercken, oft bootseren. Dus teyckenende en bootserende van wasch en potaerde, en comende op eenen winter-dagh op de plaets van S. Pollinari, daer seer veel sneeuws over hoop lagh, werdt hem van yemandt gheseyt, waer dit Marmor, en datmer mocht afmaken eenen grooten Reus, liggende als den Roomschen Marforio: stracx de Cappe neder gheleyt, sloegh handt aen de sneeu, en van ander Iongers
Baccio noch jong, maeckt eenen Reus van sneeu. geholpen toebrengen, en afnemen sneeu, daer het behoefde, maeckte een liggende Marfory-beeldt, van acht ellen lang, dat hem een yegelijck verwonderde, dat hy soo gheestich dit bestaen, en kindt wesende hadde ghedaen. Genoech bewees hy, meer tot Beeltsnijden, als Goutsmeden te wesen geneycht. Marsori, is een groot Beeldt van eenen Rivier-Godt, light te Room opt
Capitolium. Buyten Florencen hadde zijn Vader een Hoeve, daer hy den arbeyders hem naeckt voor liet staen, de selve conterfeytende met alder vlijt: soo dede hy oock verscheyden dieren aldaer wesende. Niet wijdt van daer was ghelegen Prato: hier trock hy smorgens vroegh henen, en bleeffer den heelen dagh, teyckenende in de
Capelle nae de schilderije van Broer Philippo Lippi, tot hy't al naegedaen hadde,
volgende de manier der ployen van t'laken van desen Meester, die te desen deele
uytnemende was: En Baccio handelde seer aerdich met Pen, en met root en swart
crijt. Eyndeling wert hy bestelt van zijnen Vader by Ioan Francisco Rustici,
Beeldtsnijder, van de beste van der Stadt, alwaer Lionardo da Vinci dagelijcx oock was: welcken siende zijn teyckeninge en begin, hadder behagen in, en trooste den Iongen, hem radende sich te houden op het rondt, hem grootlijcx prijsende de wercken van den Beeldtsnijder Donatus. Riedt hem wat te maken van Marmor, t'welck hy dede: en conterfeytte een Vrouwen hooft, dat van den Antijcken was afgegoten: dit voor zijn eerste werck maecte hy redelijck wel. Doe Baccio hier nae eenige Modellen van aerde hadde ghemaeckt, Model, is een Beeldt van wasch oft cley, daer men dan de steenen Beelden nae maect. heeft den Vader dese zijns Soons heerlijcke studie willen te baet comen, ontboodt van Carrara eenighe stucken Marmors, en liet hem t'eynden zijn huys een bequaem werckplaets maken. Hier volmaeckte onder ander gebootseerde stucken Baccio eenen Hercules met Cacus onder voet, van twee ellen en half langh. Op desen selven tijdt was ghedaen en ontdeckt den Carton van Michel Agnolo Buonarotti, daer elder noch meer af gheseyt wort, wesende vol naeckten, om welcken te conterfeytten grooten toeloop was van de Ieucht, die tot Teyckenconst sich begaven: onder ander Baccio, die corts alle d'ander Teyckenaers te boven gingh, soo in omtreck, musculen, verdiepingen, en wel te voldoen: Onder dees Ionghers waren, Iacob Sansovino, Andreas del Sarto, Rosso noch jongh, en meer ander. T'is gheschiedt in veranderinge en oproer der Stadt, dat Baccio hebbende eenen
gheconterfeytten sleutel, is ghecomen heymelijck in de Sael daer den Carton was,
en scheurde hem in veel stucken: Baccio verscheurt den uytnemenden Carton van
Michel Agnolo, Anno 1512.welck van hem gedaen, een al te schandighe daedt was, te verderven soo uytnemende werck, dat een licht was der rechter Teycken-const. Hier van wist men niet d'oorsaeck, die Baccij snooden gheeft dit te doen hadde
verweckt: Eenige meenden, t'was dat hy d'ander Leerjeught van sulcken groot
voorbeelt wilde berooven, op datse hem niet te boven gingen: Ander, dat hy eenighe
besonder deelen voor hem selven ghenomen hadde, oft dat hy't hadde gedaen ter gunst van Lionardo da Vinci, wien desen Carton veel van zijn eere in de Const
151v
hadde wech ghenomen. Die dit misschien beter gerieden, meenden, t'was om den
haet en nijdt, die hy droegh tot Michel Agnolo, want hy hem zijn leven langh noyt en vermocht. Doe dese daedt openbaer werdt, was hem grooten laster geseyt, van te wesen nijdigh en boos. Hier naer maeckte hy eenige Cartonnen: onder ander eenen van een naeckte Cleopatra, die seer schoon was. Baccio hebbende naem van een
groot Teyckenaer, werd geneught hem te begheven Hoochmoedich voornemen van Baccio. tot schilderen met de verwen, hebbende vaste meeninghe, den Buonarotto niet alleen te gelijcken, maer te boven te gaen in beyde Consten. Hierom hebbende geteyckent eenen Carton van een naecte Leda, met Castor en Pollux, uyt het Swaen-ey ghecomen in haer aermen, en willende dese schilderen van Olyverwe, en toonen dat hy de handelinge der verwen, verscheydenheden der coloreringen en vlecken, de vermenginghen oft temperinghen, hooghselen en diepselen con met den werck en daedtlijck uytvoeren sonder van yemandt onderwijs Baccio wil schilderen, als sonder by Meester te hebben gheleert. te behoeven, docht hem raedtsaem, hem van Andreas del Sarto, daer hy seer gemeensaem mede was.op een Penneel te laten conterfeyten, en soude sien de manier van de handelinge der verwen, en de schilderije hebben tot zijn behulp. Del Sarto merckende zijn listicheyt, en misvertrouwen tot hem zijnen vriendt, hem zijn voorneem niet te willen openbaren, gingh toe, en nam de verwen op de pallet, en sonder temperen, namse met den pinceele, als ervaren Meester die hy was, en conterfeytte also de Carnatie van Baccio: met dese behendicheyt, en door dat Baccio stadich sitten most, con hy niet bysonders afleeren. Doch Baccio verliet daerom zijn voornemen niet: maer hem opentlijck beradende met Rosso, maecte een Tafereel van Olyverwe, daer Christus d'oude Vaders verlost uyt den voorborgh der Hellen. Noch in een meerder Tafereel, daer Noe droncken light, en met de schamelheyt bloot, van zijn twee Sonen gedeckt wort, en van den eenen bespot. Oock proefde en bestondt Baccio, op den ghevel van zijn huys te schilderen op het nat kalck, makende aermen, beenen, en lichamen, op verscheyden manieren ghecoloreert: maer vindende hier in meer swaricheyt, als hy hem voor gegheven hadde, door het droogen van het kalck, en dergelijcke dingen, verliet verwe en pinceelen, en keerde tot Baccio verlaet t'schilderen, en keert weder tot Beeldtsnijden. zijn voorgaende studie, te maken van rondt, en voldede van Marmor eenen jongen Mercurius, met een fluyt in de handt, een Beeldt van dry ellen, daer hy groote studie en vlijt in dede, welck seer ghepresen
werdt, en Ao. 1530. gesonden aen den Coningh van Vranckrijck Franciscus, die dat in grooter weerden hadde. Grootlijcx bevlijtighde hem Baccio, te sien anatomiseren, en op het alderscherpste self daer in doende te wesen, waer in hy veel Maenden en Iaren over bracht: want hy een Man was, die uytnemende vyerigh en bebeerigh was nae eere, en uytnementheyt in de Const. Geen tijt van jeught aen verloor hy tijdt, hy en leerde oft en dede wat, geen moeyt oft arbeydt ontsiende, meenende met zijn
stadich aenhouden in't werck yegelijcken t'overtreffen. Hy liet van hem aen den dagh comen een groot deel teyckeningen. Onder ander wert Baccio laet een naecte Cleopatra, en een blat met Anatomien in Print uytgaen. door Augustijn van Venetien Plaetsnijder hem ghesneden een naeckte Cleopatra, en in een meerder plaet, op een meerder bladt te drucken, een heel deel Anatomien, daer hy grooten lof van hadde. Hier nae maeckte hy eenen Ieronimus van wasch, een elle en half lang, seer dorre en mager, toonende beenen, musculen, en een groot deel der zenuwen en aderen,
onder een rimpeligh en mager vel: Dit werck was met sulck een vlijt ghedaen, dat alle Constenaers
die't saghen, bysonder Lionardo da Vinci, seyden, datmen noyt te sulcken deele beter, noch met meerder Const en heeft ghesien te wege gebracht, oft ghedaen. Hier nae maeckte Baccio eenen Marmoren S. Pieter, vier ellen hoogh, die niet al te wel nae der Beeldtsnijders maniere gedaen, maer goet van teyckeninge was. Hier nae maeckte hy eenen Hercules, van negen ellen en half hooghe, tot de blijde incomst van Paus Leo de thiende. Desen was van aerde so ick meen, van desen roemde Baccio te
vooren, dat hy beter soude wesen als den David van Buonarotto: maer het segghen met het doen, noch t'werck met den roem niet over een comende, werdt Baccij eere onder den Const-verstandighen wat vermindert. Wetende hier nae Baccio, dat van des Paus wegen was besteedt aen Andreas Contucci een seker werck, tot onse Vrouw van Loreten, met Beelden en Historien van Marmor, alwaer Andreas alree eenighe dingen loflijck en wel ghedaen hadde, en aen d'ander doende was, maeckte Baccio een schoon Model van eenen naeckten David, die onder hem heeft Goliath, en hem het hooft af slaet, met voorneem, hem te gieten van Coper, oft te houwen van Marmor, om te stellen in't Hof des Paleys van Medicis, daer te vooren eenen David had ghestaen van Donatus. Dit Model bracht Baccio te Room by den Paus, den welcken niet en docht tijdt te wesen den David daer toe te maken: maer seynde Baccio nae Loreten by Andreas Contucci voornoemt, datmen hem daer soude gheven te maken eenighe van den Historien. Hier was hy van Andreas wel ontfangen en onthaelt, soo om zijn gherucht, als om dat hy van den Paus daer ghesonden was. Hem werdt gegheven een Marmor, om daer uyt te maken de gheboorte van Maria. Baccio t'Model gemaeckt hebbende, begon in't Marmor te wercken: maer wesende een Mensch, die geen
geselschap noch weergade mocht verdragen noch lijden, en die weynigh lof con
seggen van anderen, begon hy tegen d'ander Beeldtsnijders, die daer waren, te lasteren het Baccio was onbeleeft, en verwecte over al vyan tschap. werck van Andreas, seggende, dat zijn werck geen teyckeninge en hadde, ghelijck hy oock van anderen seyde. Dees dingen Andreas ter oore gecomen wesende, hy als wijs, en redelijk, berisptede Baccio hier van met aller vriendelijckheyt en beleeftheyt, seggende onder ander, De wercken worden ghedaen metter handt, en niet metter tonge, en dat de goede teyckeninghe niet en is te sien in papier, maer als t'werck voldaen is in den steen: eyndelijck, dat hy toecomender tijt van hem behoorde met meerder aensien te spreken. Maer Baccio hooghmoedigh met lasterlijcke woorden antwoordende, condet hebben, en hadmer niet tusschen gheweest. Des Baccio most vertrecken, en liet zijn Historie brenghen t'Ancona, alwaer hyse bycans voldaen liet blijven, en vertrock. Dese werdt van Raphael van Monte lupo voldaen, en werdt neffen die van Andreas ghestelt, doch niet soo goet werck als dat van Andreas, hoewel geen lof onweerdigh. Baccio keerde teRoom, en vercreegh door Cardinael Iulio de Medici aen den Paus, dat hem was gegheven te maken eenigh Beeldt, voor t'Pallaysich Hof van Medici, in Florencen. Dus gecomen te Florencen, maeckte eenen Orpheus van Marmor, die spelende den Cerberus versacht, en de Helle tot medelijden beweeght. In dit werck volghde hy den Apollo van Belvidere te Room, hoewel zijnen Orpheus de selve actie niet en doet, soo heeft hy seer eyghentlijck de maniere van t'lichaem, en alle de leden naegevolght. Hier nae liet den voornoemden Cardinael Iulius hem maken, om zijnen hof te Room onder den bergh
152v
Mario, van stucco twee Colossen, oft Reusen, nademael Baccio altijt seer tot Reusen maken gheneghen was: dese waren acht ellen hoogh, en ghehouden tamelijck schoon te wesen. Dewijle Baccio aen dese dingen doende was, en liet nae zijn gewoonte niet af te teyckenen, en maecte voor Marcus van Ravenna, en Augustijn Venetiaen,
Plaetsnijders, onder ander een groot bladt, wesende een Kinderdoodinge, vol naeckten van Mannen, Vrouwen en kinderen, doode Print van een Kinderoodinge van Baccio, uytnement wesende. en levende, met verscheyden actien van Vrouwen en Soldaten. Hier gaf hy te kennen de goede teyckeninge, die hy hadde in den figueren, t'verstandt van den spieren, en alle Lidtmaten: welck stuck hem over gantsch Europa groot
gherucht toelangde, en is noch in grooter weerden gehouden. Hy maecte noch een seer schoon Model van hout, en Figueren van wasch, om een Graf voor den Coningh van Engelandt, welcke Baccio niet in't werck en bracht, maer werdt besteedt aen
Benedictus van Rovezzano, Beeltsnijder, die dit Graf van Coper maeckte. Doe ter
tijdt en hadde Franciscus Coningh van Vranckrijck geen Beelt van Marmor, noch
Antijck noch Moderne: des versocht hy door eenige Cardinalen, en Ghesanten aen den Paus, om yet te mogen gecrijgen. Soo hadden dese Gesanten grooten sin aen den Laochon van Belvideer, die sy seer hooghlijck presen. Doe werdt door den Cardinael van Medici, Baccio ontboden, welcken hy vraeghde, of hy moedt hadde eenen soo goeden Laochon te maken. Baccio antwoorde, dat hy moedt hadde eenen beteren te maken. Dus Baccio vermeet hem eenen beteren Laochon te maken, als den Antijcken op Belvideer. werdt van den Cardinael besloten, dat Baccio daer handt aen soude
slaen. Baccio, terwijl men om de Marmoren was, maecte eenen van wasch, die seer gepresen wiert, en eenen in eenen Carton, also groot als den Antijcken Marmoren, van kool en crijt. De Marmoren ghecomen, Baccio liet hem maken op Belvideer een besloten huys, en maeckte voor eerst een van den kinderen van Laochon, welck het meeste is, en voleyndet op sulcker voegen, datter den Paus en alle Const-verstandighe mede waren vernoeght: want van t'zijn en t'Antijck saghmen nauw onderscheyt: Maer doe hy t'ander kindt, en den Vader een weynich hadde begonnen, starf den Paus. Doe nu vercoren was Adrianus den sesten, keerde Baccio met den Cardinael te Florencen, alwaer hy hem oeffende in de studie van de Teycken-const. Doe Adrianus doot, en Clemens de sevenste vercoren was, quam Baccio te post nae Room, om hem in de Crooninghe te vinden, tot welcke hy by last van zijn Heylicheyt maeckte Beelden en Historien van half rondt. Daer nae werdt hem wooning en pensioen bestelt, en keerde weder aen zijnen Laochon: welck werck hy in twee Iaer tijts voldede, Baccio droegh hen heel wel in zijn Laochon, en maeckte den rechten arem aen den Antijcken. soo heel constigh, als hy oyt eenigh dingen hadde ghedaen. Hy maeckte oock den rechten aerm van den Antijcken Laochon, makende den selven eerst van wasch, met den musculen en hardicheyt, over een comende met d'Antijcksche maniere, soo dat Baccio wel te kennen gaf, wat verstandt hy hadde in de Const: dit model diende hem oock tot zijnen aerem. Desen Laochon van Baccio behaeghde den Paus so, dat hy schickte nae Florencen te stellen in de sale van Medicis, t'eynden het tweede Hof, en schickte den Coningh ander Antijcke beelden. Dit werck gaf Baccio groot gherucht en lof. Hier nae teyckende Baccio voor den Paus twee Historien, die hy tot S. Laurens te Florencen wilde laten schilderen, en dedese op open Lombaerts vel: d'een was de Martelisatie van S. Cosmus en Damianus: d'ander, daer S. Laurens op den rooster light. Dit teyckende hy seer net, met grooter aendacht en Const, so gecleedde als
naecte,
op verscheyden actien, nae de lichamen in't vyer stoken, en ander wercken Baccij
print van S. Laurens. doende waren. Seer wreet had hy oock uytghebeeldt Decium, die hittich aenstouwende de stokers, schijnt te vorderen den doot des onnooselen Martelaers, welcken d'een handt opheffende, schijnt zijnen gheest Gode te bevelen. Dese Historie wierdt in coper plaet ghesneden van Marc Antonio van Bolognen: en Baccio werdt van den Paus (wien dit wonder wel beviel) gegeven om zijn Baccio ghecrijght een Ridderschap van S. Pieters. Const, een Ridderschap van S. Pieters. Te Florencen ghekeert, schilderde hy eenen jongen S. Ian in de woestijn, hebbende in den slincken arem een Engelken, den rechteren heffende ten Hemel: dit stelde hy tot zijn Vader in den winckel, om trotsen Ioan Francisco Rustici, zijnen eersten Meester, die doe doende was met schilderen d'Historie van S. Paulus bekeeringhe. Dit stuck van Baccio werdt van den Constenaers der teyckeninge halven seer
ghepresen: maer niet van weghen t'coloreren, welck te hardt, en niet te wel ghehandelt was. Hier naer maeckte Baccio den grooten Reus Hercules met Cacus, die te Florencen op de plaetse werdt ghestelt, uyt eenen Marmersteen, van negen ellen en half hoogh, en vijf breet: welck werck Michel Agnolo uyt nijdt worde ontrocken uyt der handt, en Baccio gegheven, die daer niet van en maeckte, dat den volcke behaeghde: want doe dit werck op de plaetse worde gestelt, werdt het van yeder ghelastert, oock met veel ghedichten en Sonetten in Latijn en Tuscaens, die op den pedestael geplackt zijn geworden. Gelijck alree schimpdichten gemaeckt waren, doe desen grooten steen nae Florencen gebracht zijnde, in den Arno verdronck, die daer nae met grooter moeyten uytgehaelt wert. Doe ter tijdt was een ghedicht, welck inhiel dese meyninghe:
Doe desen steen nu wist, dat Michel Agnols const
Hem niet doen leven mocht: maer dat hy uyt afjonst
Van Baccij handt ghescheynt most zijn: door dit bedencken,
Wanhopich hy hem self heeft willen dus verdrencken.
Doe Baccio zijnen Reus op de plaetse sagh staen, bemerckende dat het daghlicht
hem niet goets en dede: maer dat de musculen te weynich conden ghesien worden, om de soeticheyt wille: liet hem met een huysken omcleeden, en toogh hem met den beytels op t'lijf, gevende den musculen te som plaetsen meerder verdiepingen, en
meer hardicheyt als te vooren: nu weder ontdeckt. Hoewel het swaer valt in't soo
groot, alle volcomenheyt en gracelijckheyt te weghe te brengen, en dat evenwel yeder deel van desen Reus wel verstaen en gehandelt is, en van den verstandigen niet te verachten is: soo neemt den grooten David, die voor t' Paleys daer by staet, gedaen van Michel Agnolo, uyt eenen verdorven steen ghewrocht, den Reus van Baccio gantsch zijn eere en schoonheyt, alhoewel Baccio hem te voor hadde beroemt, desen David van Const wegen heel te doen achter liggen. Baccio seer begeerich om weten, want openbaerlijck van zijnen Reus al worde gheseyt, sondt eenen onder t'volck te luysteren: welcken bedroeft t'huys comende vraeghde Baccio wat t'volck seyde. Hy antwoorde, dat al t'volck met gelijcken mondt zijnen Reus verachtede. En ghy, seyde Baccio. Ick segghe datse my wel bevallen, om u te behaghen, seyde desen knecht. Baccio antwoorde: Ick en wil niet dat ghy seght datse u wel bevallen, seghter vry oock quaet van ghelijck all' ander, dewijl ghy weet, dat ick van niemant nemmer yet goets en segghe: en nu al de weerelt van my quaet seght, soo salt daer mede ghelijck en effen wesen. Baccio, ghelijck d'eergierige plegen, die met
153v
arbeydt nae Menschen lof trachten, en inplaetse schande gecrijgen, hadde in't herte geen cleen verdriet, al en liet hy dat niet eens blijcken: welck verdriet wert versoet van den Paus Clemens met een Hoeve, die hem boven zijn betalinghe Baccio wort van Paus Clemens met een Hoeve beschoncken. gegeven, end' hem neffens zijn ander wel ghelegen was. Den voorverhaelden Hercules langhe onder handen wesende,
door krijgh en anders, hadde Baccio ondertusschen noch veel wercken ghedaen en aengevangen. Hy hadde aengenomen te schilderen een groote Altaer-tafel, en daerom ghemaeckt eenen seer schonen Carton van eenen dooden Christus, met Nicodemus, Marien, en ander beelden: doch en schilderdet niet, om oorsaeck als volght. Hy
maeckte nae desen noch eenen Carton, daer Christus doot van Nicodemo gehouden, en van de Moeder over eyndt beweent wort, met noch eenen Engel daer by staende, met de doornen croon en nagelen. Dit schilderde hy metter haest op, en stelde dit
Tafereel op de nieuwe Marckt in een Goutsmits winckel ten toogh, om t'volcx, en
Michel Agnols oordeel te vernemen. Michel Agnolo van Piloto Goutsmidt daer by ghebracht, doe hy alles wel oversien hadde, seyde, dat hy hem verwonderde, dat Baccio, die soo goet Teyckenaer was, uyt zijn handt liet gaen sulcken wreede en harde schilderije, en sonder eenige gratie: een yeder slecht Schilder soude zijn werck op beter wijse uytvoeren: en dat het schilderen Baccio niet gheleeck, noch en diende. Baccio dit weder gheseyt, hoewel hy Michel Agnolo benijdde, bekende evenwel dat hy de waerheyt seyde. Het was doch waer, dat Baccij teyckeninghe uytnemende was: maer condet soo met den verwen geen gratie gheven. Des nam hy nu voor, met eygen handt niet meer te schilderen, maer soude gebruycken een jongh Schilder, geheeten Agnolo, den broeder van Francia Bigio. Het gheschiedde oock, dat te Bolognen ghecroont qwerdt den Keyser Carolus de vijfde: daer trock Baccio henen, liet hem sien by den Paus, en trock met hem te Room, daer hy weder zijn Camer hadde op Belvideer. En den Paus zijn gelofte willende voldoen, die hy hadde Ghelofte des Paus, doe hy op t'Casteel hem most onthouden, van een bysonder heerlijck werck, welck doch achter weghe bleef. gedaen, doe hy ten tijde van de verstooringe van Room op't Casteel sat besloten, te weten, dat hy boven op den ronden marmoren Toren, die recht neffens de brugghe van t'Casteel comt, soude doen oprichten seven groote Beelden van coper, ses ellen hoogh, al liggende op verscheyden actien: als wesende gevanghen, oft verwonnen van eenen Enghel, den welcken soude staen op een schoon vleckige ghemarberde Colomne midden op den Thoren, oock van coper, met een sweerdt in d'handt, welck soude wesen den Enghel S. Michiel, den bewaerder van het Casteel: welcken hem door zijn gonst en hulp hadde verlost uyt dese
ghevangenis. De seven liggende Beelden souden wesen de seven Doot-zonden,
willende seggen, dat hy door den verwinnigen Engel hadde verwonnen, en te neder gheworpen zijn vyanden, boose en snoode Menschen, uytgebeeldt met de seven Doot-zonden. Hier van liet zijn Heylicheyt maken een Model, welck hem behagende, liet hy Baccio maken de figueren van aerde, soo groot als sy te wesen hadden, om te gieten. Baccio een figuere van aerde ghedaen hebbende die seer gepresen was, beriedt hem met een die van gieten verstandt hadde, maeckte en goot eenige
beeldekens, twee oft dry vierendeelen oft spannen langh, gelijck als Hercules, Venus, Apollo, Leda, en ander fantasijen, die hy een deel schonck aen zijn Heylicheyt, en ander Heeren: onder ander een Historie, d'afdoeninghe van t'Cruys half rondt, seer uytnemende wel ghedaen, en suyver ghegoten, schonck hy Carolo Quinto binnen Genua, van
welcken hy seer beschoncken, en Ridder werdt gemaeckt. Werdt oock vereert Baccio wort van den Keyser Ridder gemaeckt, en beschoncken. en wel gesien by den Prince Dorea: En van de vrije Stadt Genua werdt hem besteedt te maken een Beeldt van
Marmer ses ellen hoogh, eenen Neptunus, die nae t'leven soude comen, en wesen
den Prince Dorea, om op de Marckt tot zijn weldaets gedachtenis te stellen: hier van soude hy hebben duysent Croonen, en hadder vijf hondert op de handt. Dit Beeldt heeft hy stracx begonnen, maer noyt voleyndt, keerende doe weder aen den verhaelden Reus Hercules. Nae desen ghedaen Hercules, is den Paus Clemens ghestorven: En wetende Baccio, dat te Room twee Sepultueren oft Graf-steenen souden worden
ghebouwt, voor de twee Florensche Pausen, Leo en Clemens, trock nae Room, om te hebben dit werck, daer hy te vooren Modellen van hadde ghemaeckt: maer was belooft eenen Alfonso Lombardi, Fransch Beeldtsnijder, door den Cardinael van
Medici, wien hy diende: en hadde met raedt van Michel Agnolo nieu gheinventeerde Modellen ghemaeckt, verwachtende daghelijcx op goet gheloof sonder coop, orden te hebben om Marmoren te halen: Doch Baccio dede so veel by de Suster van Paus Leo, Lucretia Salviata, met Alfonso te lasteren, geen teyckeninge te hebben, en hem selven te prijsen: dat eyndelinghe nae veel naeloopens werdt beschickt, dat de
metselrije soude gedaen worden van eenen Lorenzetto Beeldtsnijder, en de Marmoren Beelden en Historien van Baccio: welcken maeckte hier toe nieuw Modellen van hout, en daer op beelden en historien van wasch. Zijn ordinantien waren wel goet: maer ghebruyckte niet verstants ghenoech, in de gestorven Pausen met hun Beelden ter bequamer plaetse op hun Sepultueren te vereeren, nae hun weerde. Dees Modellen werden van Baccio ghebracht op Monte Caval, tot S. Agatha, in den hof van Cardinael Ridolfi, daer twee ander Cardinalen, Cibo en Salviati, te noenmalen waren ghecomen, om t'samen een eyndt van dese Grafteyckens te maken. Terwijle sy aen tafel waren, quam eenen Beeldtsnijder, geheeten Tolosmeo, een vryborstigh, stout, en ghenuechlich Mensch, die geern van een yeder quaet seyde, wesende den besten vrient niet van Baccio. De bootschap ghedaen, dat Tolosmeo wel begeerde binnen comen, seyde Ridolfi, datmen hem soude in laten. En keerde hem tot Baccio: Ick begeer dat wy hooren, wat Tolosmeo van dit besteden der Sepulturen sal segghen: dus Baccio, heft dit behangh der deuren op, en berght u daer onder. Baccio was stracx gehoorsaem. Tolosmeo binnen ghecomen, worde hem te drincken gegheven, en gheseyt, wat hem docht van het besteden der Sepulturen aen Baccio. Stracx bestondt Tolosmeo den Cardinalen te berispen, dat sy qualijck hadden ghedaen in dat besteden, seggende voorts allerley quaet van Baccio, hem beschuldigende te wesen onwetende in de Const, gierigh, stout, en latendunckende. En aldus voortvarende in veel eygenschappen der schanden van Baccio, ontbrack Baccio lijdtsaemheyt, om Tolosmeo te laten voort tot den eyndt alles uytsmijten, en quam voort toornigh, en met een quaet aensicht, segghende tot Tolosmeo: Wat heb ick u gedaen, dat ghy van my met so weynich aensiens aldus spreect? Tolosmeo, door t'onversien verschijnen van Baccio, hiel op, en keerende hem tot Ridolfi seyde: Wat gheckspel is dit, mijn Heer? Ick wil met geen Papen meer te doen hebben: en gingh soo henen. Daer hebben de Cardinalen seer bestaen te lachen, en Salviati tot Baccio te segghen: Ghy hoort wat die van der Const oordeelen, maeckt nu ghy met u werck, dat ghyse doet leugentael spre/
154v
ken. Baccio begon zijn Beelden en Historien: doch en was de daedt niet gelijck de belofte, en de schuldighe plicht, daer in hy gehouden was, van wegen dese twee Pausen: want hy in Beelden en Historien weynich vlijt dede, latende de selve qualijck voldaen, en met veel fauten blijven, sorghvuldigher wesende om t'gelt t'ontfangen, als in den Marmor te wercken. De voornoemde Heeren dit merckende met spa berouw, en siende datter noch twee stucken Marmor waren, om beyde de Paus sittende beelden te maken, baden, hy soude hem hier in beter draghen, en ordineerden dat hyse
voleynden soude. Maer Baccio hebbende alree de gantsche beloofde somme ghelts ontfanghen, bracht listich te wege zijn vertreck nae Florencen, hem stekende in den dienst van den Hertogh, door welcken hy vercreegh een deel Marmors, dat Michel Agnolo toequam, onder welck waren eenige gebootseerde figueren, en eene al by
voldaen van Michel Agnolo. Baccio nam en sloegh alles aen stucken wat hy vondt, Baccio benijdende Michel Agnolo, sloegh veel sijn dingen aen stucken. om alsoo zijn nijdicheyt te voeden, en Michel Agnolo spijt te doen. Hy vondt oock tot S Laurens in de werckplaets, Michel Agnolo twee marmor Beelden, wesende Hercules druckende den Antheum, welcke den Hertogh dede maken Broer Ioan Agnolo Beeldtsnijder: dese waren oock seer ghevordert: en seggende tot den Hertogh, dat den Monick desen Marmor bedorven hadde, maeckter hy oock veel stucken van. Dit dede hy al onder decksel, dat hy dese Marmoren most gebruycken, en hem ghereet waren en dienstich tot de Fonteynen van het Hof, en de Sepultuere van den Heer Ioan de Medici, welcke hy door zijn wel praten hadde den Beeldtsnijder Tribolo uyt den handen ghenomen. Baccio dan heeft aen dees Sepultuere doende gheweest: onder ander begon hy het Beeldt van den voornoemden Heer Ioan in marmor, welck een goet deel ghedaen wesende, bleef van hem onvolmaeckt: Doch maecte hy in't voorste deel der Sepultuere, een Historie van half rondt, de Beelden ontrent twee ellen, daer den Heer Ioan sit, voor wien worden ghebracht veel ghevangenen, Soldaten, en onthulselde naeckte Vrouwen: doch alles sonder inventie oft eenige bewegingen. Aen d'een eynde deser History is eenen, die op zijn schouderen heeft gheladen een Vercken: met welck Beeldt seyde men Baccio hadde ghemeent eenen Heer Balthasar da Pescia, den welcken hy vyandt was, om dat hy te Room de twee Beelden der Pausen Leo en Clement anderen hadde besteedt, en soo veel te weghe ghebracht, dat Baccio
t'onverdiende ghelt (hoewel noode) most weder keeren. Doe Baccio dese Sepulture van den Heer Ioan op een deel nae had ghedaen, was hy dagelijcx in de weer metter tonghe aen den Hertogh Cosimo, wat heerlijcken naem d'Antijcken nae hadden gelaten met doen Beeldthouwen, en bouwen: En dat zijn Excellentie yet groots tot heerlijcke ghedachtenis most nae laten: soeckende tot zijn voordeel den Hertogh uytnemende costen te doen doen. Eyndelinge soude den Hertogh doen maken een openbaer
Audiency Camer, om de vreemde Ghesanten en anders, in zijn Paleys aen de plaets. Hier toe nam Baccio voor Bouwmeester eenen Iuliaen di Baccio d'Agnoli, en bracht te wege, dat het een werck was van uytermaten grooten cost, weynich vorderende, dan somtijts soo een Beeldt daer toe makende, van elck nemende vijf hondert Croonen, en was seer vlijtigh zijn Provisie oft Maent-ghelt stadich t'ontfanghen. Onder ander Beelden had hy den Hertogh Cosimo ghemaeckt, welcks tronie niet ghelijckende,
seer ghelastert wesende, hy af sloegh, als of hy daer een ander begeerde te maken: maer liet het
soo blijven. Doe dit werck ontrent ten halven, de Beelden som op gedaen, en
sommighe ghebootseert waren, bracht den Hertogh weder wat nieuws in't hooft, te weten, den Choor, t'ghestoelt, en t'hoogh Altaer van S. Maria del Fiore. In dit werck was Baccio weder aen t'Marmor Beelden maken: onder ander eenen Adam en Eva, van welcke hy van elcx eenighe maeckte, die hy in ander Beelden veranderde.
Eyndelinge maeckte hy eenen Adam en Eva met grooter vlijt en begeerte, meynende hier mede t'gemeen volck, en die van der Const, gantsch wel te vernoeghen, hebbende hier in sich selven volcomelijck vernoeght. Dese ghedaen, en wel net ghepolijst op hun plaets ghestelt, hadden t'selve geluck van zijn ander dingen, en werden te
jammerlijck met Latijnsche en Tuscaensche schimpdichten bevochten, waer van een op desen sin seyde:
Het Lusthof was onteert van Adam en sijn bruydt,
Door onghehoorsaemheyt, des mosten sy daer uyt:
En dees twee Beelden oock der aerde schande gheven,
Verdienen uyt de Kerck daerom te zijn ghedreven.
Hier is te mercken, hoe de trotsighe dickwils ghetrotst worden, en dat selden yemandt alle eygenschappen der Consten heeft. In Baccij dinghen faelde altijt meest de gracelijckheyt: want dese Beelden hadden goede proportie, en waren in vele deelen schoon en wel verstaen, en hebben teyckeninge ghenoech om loflijck gherucht te verdienen. Doch ist gheschiet, dat een Edel Vrouwe, dees twee Beelden vast besiende, van Edellieden werdt gevraeght, wat haer docht van dese naeckte lichamen. Sy antwoorde: Van der Mannen lichamen voeght my geen oordeel te gheven. Sy voort wesende ghebeden, haer ghevoelen Vernuftige en fraey antwoordt van een Edel Vrouw, op de Eva van Baccio. te seggen van de Vrouw, seyde sy: Dees Eva heeft twee goede deelen, die weerdich ghepresen zijn: want sy is wit, en stantvastich. Een aerdige listighe antwoorde, die al prijsende, lasterde den Constenaer en zijn werck: verheffende alleen de gedaente van het Marmor, en twee prijselijcke deelen, den Vrouwen betamende oft wel voegende, daer onder begrijpende. Baccio maeckte tot den Altaer noch twee Beelden van Marmor, eenen naeckten Christus, met eenen Enghel die hem ophoudt, dat wel van zijn beste werck was: en eenen Vader half naeckt, als eenen Iuppiter, die onvoldaen was. Baccio ten lesten hadde Baccio leght nergen op toe, dan om rijck te worden. niet meer acht op den clap des volcx, dan alleen hem selven rijck te maken, coopende veel schoon Hoeven van Wijngaerden, en groote heerlijcke huysen, niet willende hem selven voort veel quellen met den arbeyt, hoewel t'Graf van den Heer Ioan, de Camer der Audientie van de sael, en den Choor met den Altaer van Sancta Maria del Fiore, onvolmaeckt bleven. T'is gheschiet, dat uyt Vranckrijck is ghecomen Benvenuto Cellini, die Coningh Francisco had ghedient voor Goutsmidt, in welck hy uytnemende was, en had oock voor den Coningh yet ghegoten. En also den Hertogh lustigh was, de stadt Florencen te vercieren, werdt hem toeghebracht en ghepresen desen Benvenuto: welcken den Hertogh, nae veel gonst en beleeftheyt, gaf te maken een coper Beeldt van ontrent vijf ellen hoogh, eenen naeckten Perseus, hebbende onder hem een naeckte Medusa, die hy onthooft heeft: dit was om te stellen onder een van de boghen van de Logie op de plaets. Benvenuto hier aen, en aen ander dingen Baccio wort ghetrotst in de Const. doende wesende, heeft nijdicheyt Baccij herte seer gequelt en beroert, dat dus een Goudtsmidt
stracx Beeldtsnijder was: en die cleen Beelden, Medaillen, en ander minute dingen was ghewent te maken, nu bestondt groote Colossen
155v
oft Reusen te maken, en gieten, en stracx soo veel gonst by den Hertogh hadde
vercreghen, en con zijn quaetheyt niet verborghen houden: maer vondt oock een, die hem wist te verantwoorden: want Baccio in teghenwoordicheyt van den Hertogh, hadde met, en van Benvenuto, veel listighe, bijtige, en schimpige redenen, hun
wercken, de Const, en dergelijck aengaende, waer in den Hertogh zijn tijtverdrijf
hadde, om dat het gheschiede tusschen twee soo vernuftighe gheesten, die soo
behendigh en snel ter tonghe waren, gafse daerom vry veldt tot hunnen tonge-strijdt. Baccio hem dus ghetrotst vindende, werdt te vyerigher zijnen Godt Vader te volmaken. Maer niet meer vindende by den Hertogh de gewoon gonst, hiel vast aen te vleyen met de Hertoginne. T'geschiede Benvenuto en Baccij ghekijf. eens, dat dees twee
voornoemt met malcander in den gewoonen bijtigen praet gheraeckt waren, en van malcanders doen veel dinghen ontdeckten, dat Benvenuto met dweers ghesicht siende, tot Baccio seyde al dreygende: Baccio, versiet u selven van een ander weerelt: want op dese en sal ick u niet langhe laten blijven, maer u daer afhelpen. Baccio seyde: Laet het my doch weten eenen dagh te vooren, dat ick mijn Testament maken, en
my biechten mach, en niet en sterve als een beeste, ghelijck als ghy zijt. Aldus gaven sy malcander menighen slagh, en sieke sonder bloeden, metter tongen. T'welck soo eenige maenden geduert hebbende met vermaeck van den Hertogh, diese ten lesten verboodt: en begeerde, datse beyde hem nae t'leven souden conterfeyten, en in coper gieten in't groot, tot den gord-riem toe, op dat den best-doender meest eere mocht
becomen. Dewijle dese vertrotsinghe gheduerde, voleyndighde Baccio zijnen Godt den Vader, een Beeldt ses ellen hoogh. Hier by liet hy door eenen Vincent de Rossi, zijnen leerling, maken twee Engelen, die weersijds keerssen souden houden. En alles veerdigh hebbende, met noch eenighe historien en vercieringhen tot den Altaer, eer hy alles ontdeckte, en den volcke liet sien, ghebruyckte hy alle middelen, dat den
Hertogh eens soude comen sien, den welcken geensins en woude comen, alhoewel hy van de Hertoginne oock daerom ghebeden was, wesende te seer verstoort op Baccio, om dat hy so veel schoone wercken ten halven hadde laten steken, en soo veel weldaden en rijckdom van den Hertogh ontfangen. Baccio hem siende ghelijck uyt den dienst, en ghenade van den Hertogh, was soo droef en moeylijck, dat niemant met hem en con omgaen. Hier nae isser weder twist ghevallen tusschen Baccio, Benvenuto, en een Beeldtsnijder Bartholomeus Ammannati, om van eenen Marmor, van meer als thien ellen eenen Reus te maken. Ondertusschen voldede Baccio eenen dooden Christum, die Clement zijnen soon (die jongh gestorven was) hadde begonnen: want hy hoorde, dat Michel Agnolo te Room oock eenen, met eenen grep Beelden, tot zijn eygen Sepultuere onder handen hadde, des wilde hy desen oock tot zijn graf volmaken. Desen gedaen, stelde hem in de Kerck van Servi, op eenen Marmoren Altaer, waer voor hy een graf liet maken, om zijns Vaders ghebeenten in te legghen, oock hem, en zijn ghesin: En heeft self met grooter begeerte dees ghebeenten in't graf gheleyt: En t'zy of hy hier in eenighe besonder beweginghe heeft ghecreghen, oft te seer hem vermoeyt, hy hem qualijck bevoelende quam t'huys: en de sieckte dagelijcx toenemende, is ten achtsten daghe ghestorven, Ao. 1559. oudt 72. Iaer: en hadde tot dier tijdt altijt cloeck en sterck geweest, sonder oyt schier sieckte gehadt te hebben. Hy werdt begraven neffens t'ghebeent van zijnen Vader. Zijn Graf-schrift
156r
is dit:
D.O.M.
Baccius Bandinel, divi Iacobi eques, Sub hac Servatoris imagine,
A se expressa, cum Iacoba Donia Uxore, quiescit. Anno M.D.LIX.
Het leven van Francesco Salviati, uytnemende Schilder van Florencen.
Dat de Const haren constighen oeffenaer door vlijtich volherden niet alleen verheft, maer oock veredelt, oft somtijts Edel geslachts naem toevoeght, is openbaer te bewijsen aen Francesco, den soon van eenen Florenschen Borger, Fluweel-wever, ghenaemt Michel Angelo Rossi: welcken Francesco namaels den naem van't Edel huys Salviati vercreegh. Sijn Vader wouw hem in alder voeghen oock op
t'Fluweel-weven hebben, dan zijnen sin was gantsch tot de Reycken-const ghenegen, en hadde eenen Cosijn, die gelijck hy noch jong, en op t'Goutsmeden was: desen behandighde hem van fraey Meesters teyckeninge, die hy heymelijck met grooter neersticheyt dagh en nacht conterfeytte, ghenietende soo veel onderwijs, als hem van den Cosijn mocht gheschieden. Ten lesten, door tusschen-spraeck van eenige, quam hy oock op't Goutsmeden, daer hy in't teyckenen seer toenam, en des heylighe daeghs in geselschap van ander Iongers met grooter neersticheyt teyckenende, maecte groote kennis en vrientschap (die altijts duerde) met Giorgio Vasari, oock gelijck hy een kindt wesende: Welcken, so hy by Andrea del Sarto bestelt worde, dede hem heymelijck van zijn Meesters teyckeningen hebben, welcke Francesco met grooter begeerte nacht en dagh conterfeytte. Eyndelijck worde Vasari bestelt by Baccio Bandinelli, daer Francesco oock by gheraeckte, tot groot voordeel van d'een so wel als d'ander: want sy dus by een meer in een maendt als andersins in twee Iaren leerden. Nae eenige beroerten der Stadt en belegeringe, maecte Francesco een boto, dat is, een berdeken, datmen uyt beloften in de Kerck ophangt, van een Soldaet, die in zijn bedde van eenige Soldaten was besprongen om vermoorden: en al wast een dingen van cleenen loon, soo dede hy't met grooter studie en aerdicheyt, en wert namaels in grooter weerden ghehouden. Noch in't Clooster Badia dry historikens op 't Sacrament: t'een d'Offerhande van Abraham, t'ander het Manna, het derde t'Paeschlam: dit werck gaf ghetuygenisse van t'ghene te worden hadde. Hier nae maeckte hy een Dalida, die Samson t'hayr afsnijdt: en in't verschiet, daer hy den Tempel doet vallen op den Philistijnen: welck stuck in Vranckrijck werdt gesonden, en maeckte Francesco bekent voor den besten onder alle jonge Florensche Schilders. T'gheschiede dat te Room den ouden Cardinael Salviati begeerde by hem te hebben een fraey jongh Schilder, die hem nae zijnen lust eenighe dingen schilderde, en wilde hem
gelegentheyt doen hebben om te practiseren: des werde by hem bestelt Francesco, wiens conditien en doen den Cardinael wel behaeghden: so hadde hy daer in Borgo Vecchio zijn Camer, en vier gouden Croonen ter Maendt, en zijn tafel by den
Edelluyden. Francesco blijde van sulck gheluck, maeckte voor eerst den Cardinael een Mary-beeldt: noch op een doeck eenen Franschen Heere, die eenen Hert jaeght, welcken hem salveert in den Tempel van Diana. Hier nae liet hem den Cardinael maken in
156v
een Mary-beeldt t'conterfeytsel van zijn Nichte, en ooc dat van haren Man. Francesco, boven zijn voorighe gheluck, was seer verblijdt, om dat Vasari zijn medegheselle daer oock gecomen was, welcken woonde by Cardinael de Medicis, end' en waren niet wijdt van malcander: des sy niet aenmerckelijcks in Room nae en lieten, oft sy en hebbent t'samen gheconterfeyt: en al den winter t'samen, wanneer den Paus uyt was, teyckenden in de Camers heel daghen sonder eten, en met groote coude.
Francesco worde van zijnen Cardinael gheordineert, te schilderen in de Capelle van zijn Paleys eenighe Historien van S. Ioan Baptiste, waerom hy hem met Vasari in een stove begaf te studeren naeckten nae t'leven, en in Campo santo deden sy eenighe Anatomien. Vasari vertrock nae Florencen. En Francesco, nae eenighe groote sieckte, maeckte sommighe wercken in S. Maria della Pace, die seer gepresen waren: daer nae by Pont S. Agnelo, voor een Paleys des Paus wapen, met groote Beelden en
naeckten op't nat, die seer bevallijck waren. Hy maeckte hier nae een goet
conterfeytsel, en in S. Francesco tot A Ripa, een schoon Mariae boodtschap, in Oly,
gedaen met grooter vlijt. Voorts Ao. 1535. in s'Keysers comst te Room dede
Franciscus (die nae den Cardinael zijn leven Salviati den toenaem behiel) dinghen van wit en swart, die boven alle ander ghepresen waren. Hier nae maeckte hy op doecken van waterverwe t'leven van den grooten Alexander, die daer nae in Vlaender waren, in Tapijt ghewrocht. Hier nae schilderde hy noch eenighe dingen van
Triumphen, en tot een Comedie een fraey prospective: noch in eenen Boeck voor
een Poeet veel historikens, en voor zijnen Cardinael een teyckeninghe van roo crijt, daer David ghesalft wort: en was wel t'beste van al t'geen Franciscus Salviati oyt teeckende: dit worde met ingeleyt goudt ghewrocht van Damiaen van Bergamo. Francesco werde hier nae doen schilderen een Historie in de Kerck, van S. Ians
onthoofdinge, op't Capitolium, daer Maria Elisabeth visiteert: dese was voldaen Ao. 1538. op't nat, en is wel van de beste Schilderije die Francesco oyt dede, so in't ordineren, en t'samen voegen der Historie, en het verminderen der figueren, met regel der prospective, met Architecture in ghebouwen, oock naeckte en ghecleedde, de gracelijckheyt der tronien, en in alle deelen, dat geen wonder is datter al Room in verwonderde. Ontrent een venster maeckte hy eenige aerdicheyt en historikens als van marber, die wonder aerdich zijn. Geentijts verloor Francesco tijdt, maer terwijlen hy dit werck in Campidoglio dede, teeckende hy eenighe dinghen, en schilderde eenen Phaeton, die Michel Angelo gheteyckent hadde. Naer meer wercken quam Francesco tot Florencen, daer hy van zijn maeghschap wel ontfangen was: daer begon hy een Historie, voor een triumph van de Bruyloft van den Hertogh Cosimus, de welcke hy een ander nae zijn teyckeninghe liet voleynden, en reysde nae Venetien, daer hy van den Patriarch beleefdelijck ontfanghen worde, en maeckte voor hem d'Historie van Psiche, t'welck wel is de schoonste schilderije die binnen Venetien is. Daer naer in een Camer, daer Ioan van Vdine veel dingen van stucco hadde ghedaen, maeckte hy eenige Beelden, naeckt en ghecleedt, die seer gracelijck zijn. Tot de Nonnen van Corpus Domini, ooc te Venetien, maeckte hy met grooter vlijt eenen dooden Christus, met de Marien, en eenen Engel in de locht, met de reetschappen der passie in handen. Hy conterfeytte den Poeet Pieter Aretino, welcken dit met eenige versen, tot deses Schilders lof, als een bysonder dingen, sondt aen
157r
den Coning van Vranckrijck. Voor de Nonnen van S. Christina maeckte hy een Tafel met veel figueren, die wisselijck seer schoon is. Doe hem Venetien verdroot, keerde hy weder nae zijn ghewenschte Room, daer quam hy Anno 1541. Daer gecomen,
maeckte nae eenige conterfeytselen in 't Paus Paleys, een schoon Tafel in een Capelle, en in de Duytsche Kercke verscheyden dinghen. Maeckte noch voor een van zijn kennis een teyckeninghe, om te schilderen op een van die tafelberden, daer men te Room de Craem-vrouwen mede t'eten draeght: in welcke teyckeninge hy hadde ghemaeckt, en uytgebeeldt met schoon figueren, t'leven van den Mensch, te weten, de Ouderdommen, elcke figuere sittende op eenen feston, die elck op d'ouderdommen accordeerden: in de comparteringhe waren seer aerdich ghebracht twee langhe ovalen, daer in de Son en de Maen: in't midden was Isis, d'Egyptsche staet, die voor de
Goddin Pallas bidt om wijsheyt, willende segghen, datmen voor den nieu boren
behoort te bidden om wijsheyt en deucht. Dese teyckeninge was van zijnen vriendt gehouden altijt voor een Iuweel, gelijck het was. Hier nae door eeniger raedt trock hy te Florencen, op hope van den Hertogh te wercke gestelt te worden, dewijl hy niet dan langsaem Schilders alsdoe by hem en hadde. Daer gecomen, maeckte een
Mary-beelt voor den Dom van den Hertogh, om faveur door hem by den Hertogh te crijghen. Dit Mary-beeldt ghedaen, met eenighe conterfeytselen in, worde van elcken seer ghepresen, oock van eenen Schilder Tasso genoemt, die doch niemants dingen ter weerelt en prees, en voeghder by, dat den Hertogh Francesco behoorde yet
besonders te laten maken. Eyndelinghe werdt hem in't Paleys te schilderen gegheven de Sale van der Audientie, die voor de Capelle comt. Dese Sale, die qualijck in Historien te bedeelen was, om vensteren en deuren, en anders, die't beletten, heeft Francesco ten besten bedeelt: en maeckte ten eersten op de sijde der Capelle, tusschen twee corinthen pilasters, maeckte hy twee rijcklijcke Festonen van verscheyden vruchten, seer natuerlijck, op welcke sit een naeckt kindt, houdende de wapen van Medicis en Tolledo, en maeckter twee Historien van Camillus: een, daer hy den Schoolmeester den kinderen overgheeft te geesselen: in d'ander een bataille, en daer de Fransoysen worden van Camillo verwonnen, en daer de hutten branden. Neffens dit, daer de selve orden der pilasters volght, maeckte hy de occasie, die de Fortune houdt by t'hayr, en ander van s'Hertoghen devisen, en veel schoon vercieringen. In't meeste vack, daer in't midden de poorte comt, maeckte hy twee Historien: d'een is, daer de Gallen t'goudt weghen, en Camillus den Romeynen verlost: hier zijn veel schoon Figueren, Lantschappen, en verscheyden aerdighe potten en vaten van goudt en silver. D'ander is, daer Camillus is op den Triumph-wagen ghetrocken van vier Peerden, en boven hem de Fama, die hem croont: voor den wagen gaen Priesters met t'Beelt van Iuno, met potten en tropheen seer rijcklijck toegemaect: ontrent den wagen gaen gevangenen, in verscheyden actien, achter aen ghewapende Soldaten, waer onder hem Francesco so conterfeytte, dat hy schijnt te leven: in't verschieten is de stadt van Room seer aerdich ghedaen. Boven op de poorte is van wit en swart een Pax oft Vrede, die de wapenen verbrant, en heeft by haer eenige ghevangen. Alle dit werck is soo gedaen, dat niet mogelijck en is schoonder dingen te moghen sien. Op een ander sijde nae Westen is in een Nicchie Mars ghewapent, en onder by hem een naeckt Beeldt, met
157v
eenen Hane-kam op't hooft: in een ander, is Diana behangen met een huydt, en by haer eenen Hondt, en sy langt uyt haren koker eenen pijl. Voorts op de Noortsijde heeft hy fraey sinnekens gemaeckt: onder ander den Rivier-Godt Arnus, met den overvloedigen hoorn, welcken met een handt een cleedt opheffende, toont een
Florencen, en de groote Heeren en Pausen des huys van Medicis. Hy maecte ooc een basement onder dees Historie met termen van Vrouwen, die Festonen dragen: daer is oock boven een frijse van seer schoon naecten: maer in dese Historie van den
Arnus, leyde Francesco al zijn studie te wercke, en geluckte hem oock seer wel.
Francesco was van natueren eensaem, niet Exempel, hoe quaet het is, niet vriendlijck en beleeft te wesen. geern hebbende volck om hem als hy wrocht, ooc melancolijck: maer liet met grooten schijn van liefde vele by hem comen, die hem tot dit werck
geholpen hadden: dan doe hy achter aen wat begon bijtich t'antwoorden, en zijn
hofsche treken te ghebruycken, werdt den voorverhaelden Tasso, en ander, hem van vrienden genoech vyanden, en daer werdt eenen heelen hoop lasteringen hem naegeseyt, als dat hy zijn dingen in de Sale sonder studeren slechs door ervarentheyt dede, dat doch niet also en was: en deden een gherucht loopen, datmen af zijn dingen afsmijten soude: en doe hy hem aen den Hertogh hier van beclaeghde, was zijn sake oock soo bestelt, dat hy niet en vondt sulcken troost als hy gehoept hadde: en ten hadden sommige vrienden hem niet moedt gegeven, hy waer nae lust zijnder vyanden henen getrocken: maer hem worde voor gehouden, dat hem niet beter was, als te hebben gedult: want de deucht vervolght en gheterght wesende, wordt ghesuyvert en claer ghemaeckt als goudt in t'vyer, en dat metter tijdt zijn Const en gheest soude worden bekent, en dat hy over niemant als over hem selven soude claghen, als die noch niet wel en hadde gekent zijn eyghen Landt-volck, van der Const wesende. Dus voldede Francesco zijn Sale met groote aenvechtinge, en voort voor den Hertogh noch ander dingen, oock Conterfeytselen, verscheyden Tafereelen, oock een stuck dat te Lions is in de Capelle der Florentijnen. Hy maeckte oock patroonen om Tapeten van Lucretia, die seer wel in't werck quamen: oock voor den Hertogh d'Historien van Ioseph, welcke in Tapijten soo wel stonden, dat den Hertogh dese Const van Tapijt-wercken in Florencen heeft doen leeren eenige Iongers, soo datter nu de Const seer uytnemende geoeffent wort voor den Hertogh. Francesco, onder ander Tafereelen, maeckte noch een Mary-beeldt, met eenen Christus en S. Ian, welcke lachen om eenen Papegaey, die sy in de handen hebben, dat een vroylijck versierlijck werck was. Hy maeckte noch een afdoeninge van een Cruys, waer de beelden wel gedaen, en seer verheven gecoloreert waren, doch van zijn wederwillige veracht, maer niet verbetert van een, die om hem te trotsen daer oock een Tafel heeft ghemaeckt. Hy maeckte naer eenighe ander dingen een teyckeninghe van de bekeeringhe Pauli, die hy liet in coper snijden van AEneas Vico van Parma, binnen Florencen. Hy hadde een teyckeninge oock ghemaeckt, om de groote Capelle van S. Laurens: maer het schijnt, offe den Hertoge niet getoont en was, van die dat te doen hadde, en dat hem by den Hertogh geenen goeden dienst en was gedaen: want dese Capelle worde besteedt aen eenen Iacob da Puntormo, die by hem te ghelijcken een slecht gheselle was, des ick zijn leven te beschrijven over hebbe gheslaghen. Summa, hoe het was oft niet, alhoewel den Hertogh Francesco wilde zijn ghewoon pensioen gheven, soo vertrock hy, en quam te Room Ao.
158r
1548. en cocht een huys by t'Paleys Farnese, doe worde hem van den selven Cardinael besteedt de Capelle van t'Paleys van S. Giorgio, daer hy fraey comparteringe van stucco maeckte, en een aerdigh verwelf van beelden en Historien van S. Laurens in't nat, en op eenen grooten steen van olyverwe den Kerstnacht, daer in oock des
Cardinaels conterfeytsel: dit was al t'samen seer constich en wel ghedaen. Naer ander meer wercken maeckte hy in S. Salvator del Lauro, by Monte Giordaen, de Bruyloft van Cana Galileen, en boven de poorte van olyverwe daer S. Iooris den Draeck
doodet, seer aerdich ghecoloreert. Op desen tijdt sondt hy te Florencen een groot
stuck van olyverwe, een Adam en Eva, een seer schoon werck. Hy maeckte in't Paleys Farnese in een Sale twee groote vacken muers, van seer fraey inventien, Historien van die van t'Huys Farnese, waer in comen eenighe Conterfeytselen, oock een Fama, met ander Beelden, die seer schoon zijn, doch voldede alles niet: dan (also noch
volghen sal) worde door Taddeo Zucchero voleyndt. Franesco voldede tot Popolo de Capelle, welcke Sebastiaen del Piombo hadde begonnen voor Augustijn Gigi. Doe schilderde hy noch voor Cardinael Riccio van Monte pulciano, een seer schoon Sale, in strada Guilia, de Historie van David, en onder ander een Bersabe haer
badende, met ander veel Vrouwen, seer wel wesende gheordineert: in een ander, daer Vrias verslagen wort. Oock isser een Historie, daer d'Arcke met veel gheluyt voort is ghedragen: Elder is noch een seer aerdighe Bataille. En om cort te maken, dit
werck is ghestort vol gratie, bootsige versieringe, en aerdighe inventie: de
comparteringe is oock ghedaen met veel opmerckinghe, en vrolijck van verwe: en om de waerheyt te segghen, Francesco hem bevoelende machtigh, en overvloedigh van inventien, en hebbende de handen in de gehoorsaemheyt van zijnen grooten
geest, hadde altijts wel willen hebben uytnemende en onghemeen groote wercken
op zijn handen: en soo hy gevonden hadde eenich Prince, die hem hadde laten wercken nae zijnen sin, hy soude ongetwijffelt uytnemende dinghen hebben te weghe gebracht: want hy oock universael was, en wel ervaren in alle de deelen der Schilder-const:
zijn tronien gaf hy allesins een groote schoon welstandicheyt, en was soo goeden
Meester van naeckten, als t'zijnen tijde Schilder leven mocht: in zijn laken hadde hy oock een seer edel gracelijcke maniere, zijn beelden so aerdigh en op so fraey nieuw maniere altijts omhangende, en becleedende daer't aen den naeckten alderbest
voeghde, en soo fraey van hulselen, schoeyselen, en ander cluchtighe cieringhe,
handelende oock soo wel alderley manieren van verwe op nat, in Oly, lijm, en
Eyverwe, datmen hem versekeren magh, dat hy is heweest een van de veerdichste, cloeckste, en vlijtichste Constenaers van onser eeuwe: maer weynich groote wercken dede hy, oft ten lesten en krackeelde hy om den loon, t'welck hem schadigh was:
want hy van velen daerom gheschouwt worde. In't Iaer 1554. trock Francesco
(ghesonden wesende uyt begeerte des Conings) nae Vranckrijck: Hadde oock
versekeringe van den Coningh te Room, dat aen betalinghe niet schorten soude.
Francesco hadde huys en reetschap vercocht, meenende in Vranckrijck zijn leven
langh te blijven: doch behiel zijn Officien. Hy worde te Parijs vriendlijck ontfangen van den Abt van S. Martens, Francesco van Bolognen, Schilder en Bouwmeester des Conings, en veel beleeftheyt bewesen: maer Salviati liet wel haest blijcken, wat hy voor een was: want hem en worde niet ghetoont van Rosso, oft
158v
ander fraey Meesters dingen, dat hy niet met een behendicheyt en wist te lasteren: want hoewel hy wel een manier van vriendelijckheyt by hem hadde, soo was hy nochtans naebedenckich, lichtgheloovich, listigh, opmerckich en naenemich, en comende met yemandt van onse Const te spreken, t'zy met geck oft ernst, so raeckte hy op t'seer, oft tastese hardt tot op het been. Vele verlangden wat sy van hem souden miraculeus sien: soo begon hy, en maeckte op't nat eenighe dinghen voor den
Cardinael van Loreynen, die hem hadde doen comen: maer hoe't was oft niet, ten
worde niet seer ghepresen: oock wasser Francesco niet seer bemint, om dat zijn
natuere met dat volck van dien lande niet over een en quam: om datse daer geern
hebben vroylijcke, lichte, en milde Lieden, die bancketten ten besten gheven, en niet so grooten sin en hebben aen de ghene, die swaermoedich, sparigh, en corselachtich zijn, ghelijck Francesco was. Summa, den Coningh, en den Cardinael onledigh
wesende met krijch, en Francesco ontbrekende zijn pensioenen en beloften, nae
twintich Maenden die hy daer hadde geweest, quam weder te Room, daer hy van als voldaen is gheworden. Te Room hiel hem Francesco met eenich cleen werck besich, luysterende en soeckende nae wat groots, soo was Daniel da Volterra doende in sala Regi, ten tijde van Paus Pius de vierde: den Cardinael Farnese dede doe allen vlijt, om Francesco de helft van dat werck te doen hebben aen den Paus: doch Michel
Angelo, en den Cardinael di Carpi, hebbent belet, tot dat door Vasari aenhouden aen den Paus, en den Hertogh van Florencen, door Vasari recommandatie aen den Paus, worde Francesco de helft aen besteedt, hoewel tusschen Francesco en Daniel veel woorden gheweest waren en twist, is niet minder geworden, doe Francesco ten
eersten in de sael liet afsmijten een Historie, die Daniel hadde begonnen. Siet wat
den hooghmoedt te weghe can brenghen: Hoochmoedt verweckt vyantschap.
Francesco maeckte van niemant werck. S'Paus Bouwmeester Pirro Ligorio, die
Francescons vriendt te wesen plagh, hem ooc van Francesco siende veracht, werdt hem tot vyant, en beweest dadelijck, want hy seyde tot den Paus: Daer zijn in Room veel fraey jonghe geesten van Schilders, en goede Meesters, het waer goet, datmen een yeder in de sale een Historie aen besteedde, dat elck om best dede, en datmer
eens een eynde van saghe: welcken raedt van Pirro by den Paus voor goet worde
aengenomen. Dit mishaeghde Francesco soo seer, dat hy t'werck en het twisten
verliet, siende dat hy weynich worde gheacht, sat te Peerde, en sonder yemandt yet te seggen, quam te Florencen, alwaer hy op geen vrienden achtende, stuer en droevich gingh logeren in een Herberghe, als oft een vreemt Man waer geweest. Eyndelijck, doe hy de handen gingh kussen den Hertogh, hem geschiede sulcken vriendelijckheyt, dat hy hadde moghen hopen op yet goets, hadde hy van een beter natuere geweest. Hem worde van Vasari gheraden, te comen, en te blijven in zijn Vaderstadt Florencen: en dewijl hy oudt werdt, en van ongesonde complexie, hem tot ruste soude begheven, verlatende alle twisten en moeyten: doch den toorn dede in hem een ander voornemen van wraeckgiericheyt beclijven, als hy met den monde uytwendich beloofde. Naer dat hy te Florencen hadde geschildert onder ander op silver laken een Pieta, dat is, eenen dooden Christus, met den Marien, een seer schoon stuck wesende, en voor
eenen Iacob Salviati eenen Boeck vol aerdicheyt van masscheraden, met verscheyden versierlijcke cleedingen en toemaeckselen voor Menschen en Peerden, is weder te Room ghe- 159r comen, en vondt d'Historien van de sale besteedt aen verscheyden ander, twee aen Taddeo Zucchero, eene aen Livio da Forli, noch een aen Horazio da Bologna, en een aen Ieronimo Sermonetta, en voort d'ander aen ander. Hierom was Francesco noch mistroostiger, en schreef nae Florencen aen Giorgio Vasari om raedt, of hy zijn begonnen Historie wouw voldoen oft niet. Vasari raedde hem Iae, en niet te letten op winninge, dan op eere: en so te doen, datmen zijn dinghen mocht boven al in weerden achten, en de ander afsmijten. Nae dese antwoorde bleef Francesco toornigh noch in twijffel, en qualijck te vreden, niet wetende wat hy doen wilde: is eyndelijck sieck gheworden, wesende door stadich meesteren oock onghesont, en is ghestorven den elfsten Decembr. Anno 1563. oudt 53. Iaer.
Het leven van Daniel Ricciarelli van Volterra, Schilder en
Beeldtsnijder.
De ghene die van Natueren tot de Schilder-const gheboren zijn, gheeft haer de selve Const seer vroegh over, om uytmuntende te worden, waer van sy haest goede hope van hun gheven: maer weynich zijnse, die van jongs geen goet begin en hebben, en namaels groote Meesters worden. Een van dese weynige is doch gheweest Daniel da Volterra, die de beginselen der Consten leerde by Ioan Antonio van Verzelli, die tot Volterra was comen eenighe wercken doen. Daer nae is Daniel ghecomen by
Baldassar da Siena, daer hy beter by leerde: doch hadde grooter begeerte en wille, dan hem gheest en handen hier in behulpigh oft dienstich waren. Waerom in zijn eerste wercken tot Volterra, men siet grooten arbeydt, maer cleen gratie, vrolijckheyt en inventie, als ghedaen van eenen die swaermoedich is, met groote quellinghe, maer met veel patientie en langen tijdt. Een Facciade dede hy op't nat van wit en swart, daer begon hy door wat naem crijgen. En also in zijn Stadt niemant en was, daer hy om trots teghen werckende mocht gheprickelt zijn om eere, ooc geen dingen, oudt noch nieuw, om nae te leeren, besloot nae Room te reysen, en maeckte, om wat mede te nemen, eenen doeck van Olyverwe, een geesselinghe, met soo veel studie als hy mocht, hem veel met t'leven behelpende, oock daer in tronien oft conterfeytselen nae t'leven brengende. Te Room wesende, worde eer langh ghestiert by Cardinael Triulzi, welcken dese schilderije siende, uyt behaghen die hy daer in hadde, en cochtse niet alleen, maer werdt Daniel soo gonstich, dat hy hem schickte te wercken buyten Room in een zijn Palleys, welck hy liet vercieren met schilderije, stucchi, grotissen, en fonteynen, daer toe ter tijdt wrocht eenen Ioan Maria van Milanen, en ander eenige Camers van stucchi en grotissen. Hier tot trots, en om te dienen desen Heer, daer hy veel goets af verwachtede, maeckte hy in hun geselschap verscheyden Camers en Logien, makende veel grotissen vol Vroukens: en boven al gheviel seer wel van hem ghedaen, een Historie van Phaeton, groot als t'leven: oock eenen grooten Rivier-Godt, dat een schoon beeldt is. Den Cardinael dit werck dickmael comende besien, bracht met hem nu den eenen, dan den anderen Cardinael, des Daniel met velen kennis ghecreegh. Hier nae quam hy wercken met Pierijn del Vaga, in de Capelle van Angelo Massimi, daer hy eenige dinghen met grooter vlijt wrochte: voorts in de Capelle van
t'Crucifix van S. Marcello, daer Pierijn voor den roof van Room hadde ghemaeckt Adam en
159v
Eva, groot als t'leven, en twee Evangelisten, voldede Daniel dees Capelle met den Cartonen van Pierijn, maeckter twee Evangelisten, S. Mattheus, en S. Lucas, en tusschen beyden twee kinderen met handelaers, en in den boge twee vliegende Engelen, met de dingen van de passie, en maeckter noch oock eenighe grotissen met naeckte beeldekens. In dit werck (hoewel hyder veel tijdt in dede) droegh hem Daniel seer wel: so dede hy in een Frijse tot Angelo Massimi, soo dat het gesien zijnde van Elena Orsina, hoorende oock Daniel seer prijsen, liet hem maken een Capelle in de Kerck van Trinita, op den bergh: hier dede Daniel allen vlijt, om een uytmuntich werck te maken, dat hem mochte een excellent Schilder wroeghen te wesen, al soudet hem veel tijdt costen. In dese Capelle maeckte hy d'Historie van S. Helena, en nam voor de middeltafel d'Historie van d'afdoeninge van den Cruyce, daer Maria van Magdalena en anderen wort gehouden: den Christus is een seer goede figuere, aerdich vercortende: het is een werckelijcke overvloedige Historie: In de boghen boven de Tafel zijn twee Sibillen, dat de schoonste beelden zijn van al t'werck: t'welfsel met stucco ghewrocht, gecomparteert in vieren, en in vier Historien: in d'eerste is, daer voor Christi lijden worden ghemaeckt dry Cruycen: in de tweede, daer Helena den Ioden doet de verborghen Cruycen wijsen: in't derde, daer sy eenen, diese niet wil wijsen, doet in den put legghen: t'vierde, daer hyse wijst. Dese Historien zijn met ongelooflijcken vlijt en Const gedaen, ghelijck oock zijn noch vier ander: eene, daer de dry Cruycen worden ontgraven: en daer eenen siecken wort ghenesen van t'Cruyce Christi: en een ander, daer eenen dooden opgheleyt verrijst, in welcken naeckten dooden is een ongelooflijcke stydie der musculen: den omstandt is ooc seer
verwonderende gemaect. Noch isser een doot geraemt, op een wonder vreemde bare rustende, seer constich ghedaen. Noch een Historie, daer Eraclius den Coning het Cruys binnen Room in't hemde en barvoets draeght. Noch is in dees Capelle S.
Francesco de Paula, den Patroon van de Monicken van dat Clooster, en S. Ieronimus in Cardinaels cleeren, welck twee schoon figueren zijn, ghelijck alle t'ander werck is: Dit werck dede Daniel in seven Iaren, met groote moeyt en studie. Een dingen dat met moeyte langhsaem is gedaen, staet veeltijts onbehaeghlijck voor den
aenschouwers. Maer dewijle dat de Schilderije, die dus ghedaen is, heeft altijt eenighe hardicheyt en swaermoedicheyt, soo faelt hier oock een seker vloeylijckheyt, die den aenschouwer behagelijck en aenghenaem is. Hy maeckte in eenige pedestalen
historikens van stucco, op sinnekens van Michel Angelo, welcken hy socht in zijn
wercken te volgen. Nae dees Capelle liet den Cardinael Farnese hem maken in zijn Palleys in een Camer een Frijse, en op elck vack een Historie, een Bacchus triumph, een jacht, en ander dinghen, die seer wel ghedaen den Cardinael ooc wel bevielen. In de Frijse maecte hy in verscheyden plaetsen een Maeght met den Eenhoren,
wesende t'Avijs oft devise van t'Huys van Farnese. Om dit werck begonstichde den Cardinael altijt Danielem, en meer soude, hadde Daniel niet soo langhsaem geweest: maer was soo zijn manier, doende liever weynich wel, als veel qualijck. Hy schilderde oock in't Palleys van Medicis te Room tot Navona Historien van Carolus Quintus, dingen die seer wel ghedaen zijn. Ao. 1547. doe Pierijn del Vaga werdt Daniel bestelt te schilderen de sale Regi, door dat hem Michel Angelo aen Paus Paulus de derde
hadde gerecommandeert, dat hy quam in Pierijns plaetse, en soo veel pensioen
vercreegh, soo wrocht Daniel in de sale van stucco boven de deuren eene
160r
ornamenten, met voornemen daer te maken de Coningen, die de Kercke meest
voorgestaen hadden, en in de vacken hun Historien, daerse met hun Victorien en
Tribuyten de Kercke hebben vereert: en het hadden geweest ses Nicchen, en ses
vacken muers: hier toe maeckte hy met groote studie de Cartons, en hebbende wat begonnen langhsaemlijck schilderen, ontstorf hem Ao. 1549. den Paus: doe mosten alle steygeringen wech, om de conclave te houden, om een ander Paus te kiesen.
Hier wort de stucco ontdeckt, en seer gepresen: maer niet soo seer twee geschilderde Coningen, die so goet werck niet en waren als tot Trinita, soo datter gheseyt worde,
dat hy te rugghe gegaen was. Doe nu Ao. 1550. Iulius de derde gecoren was, worde Daniel van velen gerecommandeert, met zijn voorighe pensioen het werck te vervolghen, maer den Paus daer geenen sin toe hebbende, steldet uyt, en liet hem t'eynden het Corridoor, tot chieraet eender Fonteyne, maken wat van stucco, daer de Cleopatra is. Naer eenich ander dingen van minder weerden, werde hem van een Signora Lucretia della Rouere, weder tot Trinita besteedt een Capelle, teghen over de voorgaende, daer hy verscheyden Historien door zijn knechten liet maken: maer in't vack van't Altaer maeckte hy self Mariam climmende op den trappen des Tempels: en in't principael vack, daerse ten Hemel climt met veel kinderkens, en onder twaelf Apostelen: en om dat de plaetse niet ghenoech en was om soo veel beelden, maeckte hy, gelijck of den Altaer hadde geweest het graf, soo maeckte hy d'Apostelen comende tot benden op den gront weersijds t'Altaer. Een ander vack van de Kinderdoodinge liet hy maken eenen Michiel Alberti Michiel Alberti Florentijn dede met Volterren Carton de Kinderdoodinghe tot Trinita. Florentijn, hem daer toe ghevende den Carton: summa, Daniel bracht 14. Iaren over met groote moeyte in dit werck. Hier nae was hem doen maken een Model van eenen David, welcken hem daer nae van voor en achter was doen maken in schilderije, t'welck een schoon werck was. Noch maeckte hy eenen dooden Christus, en oock om in Vranckrijck aen den Coning te seynden, eenen AEneas, die hem ontcleedt om by Dido te slapen, en boven eenen Mercurius, die hem vermaent wech te trecken: noch eenen Ioannes in penitentie, oock van Olyverwe, en eenen Ieronimus. Nae den doot Iulij, doe Paulus de vierde Paus was, begaf om seker oorsaken hem Daniel tot Beeldtsnijden, meynende t'schilderen gantsch te verlaten, en trock nae Carrara om Marber: maer bleef den heelen Somer meenende passeren te Florencen, daer hy de beelden afgoot van Michel Angelo, hebbende zijnen dienst aengheboden den Hertogh, die aengenaem was, te gaen beschicken zijn Marberen, datse te Room souden worden bestelt, keerde weder te Florencen, waer in zijn eerste comste aldaer, hem zijnen Iongen, die goet beginsel hadde, was afghestorven tot zijnen grooten rouwe: Desen Ionghen maeckte hy van Marber t'hooft tot de borst nae playster, want hy hem op t'doot hadde afgegoten, en steldet met een Graf-schrift daer hy begraven was. Eer hy noch nae Room toogh, trock hy nae Volterra, zijn Vader-stadt, daer hy seer willecom was van zijn vrienden en maghen, daer hy door hun begheerte, tot memorie van hem, maeckte een Kinderdoodinghe, die in de Kerck van S. Pieters worde ghestelt. Daniel te Room ghecomen, den Paus Pius quartus was in wille af te doen smijten het Oordeel van Michel Angelo, om dat de naeckten soo toonden de schamelijcke leden, t'welck door Cardinalen, en ander Const-liefdighe, worde verbeden, en maecten dat Daniel met geschilderde doeckskens dese bedeckte: en vermaecte
160v
oock de S. Catherine, en S. Blasius, die schenen onhebbelijck te wesen. Hier nae
soude hy marberen Beelden hebben ghemaeckt, maer vorderde weynich: dan daer is ghecomen, by laste van de Coninginne van Vranckrijck Catherine, de Medicis suster, Robert Strozzi, om wat te doen maken te Room, ter eeren van Coningh
Henricus haren overleden Man, die in't tornoyen doot was ghebleven. Desen Strozzi conde aen Michel Angelo om zijn oudtheyt niet verwerven, maer worde gewesen van hem aen Daniel: den welcken worde doen maken een Peerdt van coper, al van een stuck, twintich palmen hoogh, en veertich VVonder groot voornemen van
Volterra, in't gieten van een groot Peerdt. oft daer ontrent lang, en daer op de figuere van Coningh Henrijck al gewapent, oock van coper. Dus maeckte Daniel een Model van t'Peerdt, nae raedt en meyninge van Michel Angelo, welck Strozzi wel beviel.
Doe nu den coop van den prijs, tijdt, en anders, veraccordeert was, maeckte Daniel het Peerdt van eerde, gelijck het te wesen hadde, met grooter studie. Dit gedaen, en de vorme ghemaeckt hebbende, maeckte reedtschap om gieten, hem beradende met alle die verstandt van gieten hadden. Doe wouw den Paus Pius de vierde, dat Daniel voor alle werck soude voldoen de sale Regi, en liete alle ander dingen achter wege. Waer op Daniel antwoorde, dat hy met groot belang aen de Coninginne van
Vranckrijck verbonden was: maer soude de Cartons maken, en stellen zijn Iongers daer in't werck, en soude daerenboven ooc zijn deel doen. Welcke antwoorde den Paus niet behagende, docht al t'werck Salviato te gheven: waarom Daniel jeloers wesende, dede door Michel Angelo en Cardinael di Carpi soo veel, dat hy en Salviati elck een helft souden doen: doch hadse Daniel geern alleen behouden. Maer eyndelijck en deder Daniel niet: en t'gene hy ghedaen hadde, werde door nijdicheyt afgesmeten: en t'gene Salviati begon (als gehoort is) worde oock afgesmeten. Summa, t'eynden vier Iaren soude Daniel (nae t'bespreck) zijn Peerdt hebben gegoten: Maer also hem provisie van ghelt ghebrack, om coper, ijser, en ander materien, werdet van den Heer Strozzo eyndlijck versien. Daniel begraefde zijn vorme, t'welck een groot ghebouw was, tusschen twee smilt-ovens, in een huys daer toe seer bequaem aen Monte Cavallo. De materie gesmolten wesende, het gieten gingh in't eerste wel toe: maer ten lesten, t'ghewichte van t'metael brack de vorme, soo dat in't corpus de materie altemael anderen gangh nam, en uyt de vorme liep. Dit quelde ten eersten grootlijck t'gemoedt van Daniel: maer hy alles bemerckende, vondt den middel, om voor sulck ongeval te verhoeden: Soo dat t'eynden twee Maenden, hy weder gietende, is geheel volcomen en wel ghevallen: welck Peerdt ongelijck veel meerder is, als dat van Marc Aurelius op t'Capitoleum, en was heel glat en dunne. En dat te verwonderen is, sulck een groot stuck wercks weeght niet meer als twintich duysent pondt. Daniel, die hem hadde behooren verblijden, van so schoonen geut gegoten te hebben, wesende van cleen complexie, en soo swaermoedich, dat hy in geen voorspoet schier en verblijdde: en hebbende veel sorghe, arbeydt, en onghemack gheleden, werdt hy overvallen van een Catarne so fellijck, dat hy den tweeden dagh daer naer is ghestorven, den vierden April, 1566.
Het leven van Taddeo Zucchero, Schilder van S. Agnolo in Vado.
Den voorverhaelden Daniel, die in de Schilder-const sulck een uytnement Man is gheweest, en door grooten arbeydt soo hooge gheclommen we-
161r
sende, is wederom ghedaelt, en heeft het Beeldtsnijden daerom met een wonderlijcke uytcomst aengegrepen, als gehoort is: waer by het wel schijnlijck is, dat die de Schilder-const also vercrijgen moeten, datse den pijl ghelijcken, die met cracht hooge wort geschoten, en dan soo leege daelt, als hy opgeresen is. Maer de gene die de Const aengeboren is, hoe langer syse oeffenen, hoe sy daer in perfecter worden: tot welck ons sal dienen t'exempel van Taddeo Zucchero, die altijt meer en meer
volcomen is geworden. Hy was geboren in't Vrbijnsche landt, in een Stedeken, S.
Agnolo in Vado geheeten, Ao. 1529. den eersten Septembris. Sijn Vader was een
slecht Schilder, en liet zijnen Taddeo ten thien Iaren t'Schole gaen, en leeren lesen en schrijven: daer naer leerde hy hem teyckenen, want hem docht, dat hy een ander Meester, als hy was, te worden hadde, om den grooten gheest, dien hy in hem
bemerckte. Daer nae bestelde hy hem by Pompeo da Fano, zijn vriendt: doch oock maer een gemeen Schilder: maer desens werck en costuymen Taddeo mishagende, keerde weder tot S. Agnolo, helpende den Vader nae zijn vermoghen. Hier nae doe hy in Iaren en verstant wat meer toenam, siende dat hy by den Vader weynich conde leeren, trock t'zijnen 14. Iaren alleen nae Room, door den grooten leerlust ghedreven wesende: daer ghecomen, leedt wat onghemack, daer van niemant ghekent wesende, noch oock niemant kennende, en kende hy yemandt, die dede hem geen hulp: gelijcker een Schilder was van zijn Stede en maeghschap, gheheeten Francesco de S. Agnolo, tot wien hy seer ootmoedelijck hem Exempel van eenen onvriendelijcken vriendt oft maegh. aenboodt, vriendelijck hulpe van hem begheerende. Desen Francesco, die in dagh-huyren by Pierijn del Vaga wrocht van grotissen, had hem wel moghen
vorderen: maer ghelijck men eenige vrienden vindt alleen met den naem, bewijsende oft toonende slechs dienst aen volck, daer hun nut en voordeel van mach comen: sulcx was oock desen: Want niet alleen en dede hy den armen Ionghen gheen bystandt, maer dreef hem van hem met berispinghe en harde woorden. Doch en verloor noch Taddeo den moedt noch leer-lust niet: maer onderhiel hem met grooter moeyte en ongemack so hy best mocht, van winckel te winckel achter Room verwe wrijvende voor cleenen loon, en wanneer hy eenigen tijt hadde, begaf hem tot teyckenen: En al begaf hy hem ten lesten met eenen Schilder Ioan Pietro Calavrese, conde weynich leeren, en qualijck List en boosheyt van een VVijf, daer Taddeus leerde. leven: want boven dat hy nacht en dagh wrijven most, soo was het Wijf soo quaet en moeylijck, dat hy niet en mocht hebben tot zijnen nootdruft droogen broodt: want sy hieldt het hanghende boven aen den solder vast in eenen korf, aen welcken hingen een deel bellen, en so weynich en roerde men den korf niet aen, of de bellen en wroeghden den broodt-dief, als des Vrouwen ghetrouwe bespieders: Maer dit soude den
Const-lievenden Iongen niet verdroten hebben, hadde hy mogen te copieren crijgen eenige teyckeningen, die zijnen Meester hadde van Raphael van Vrbijn. Om dese en ander vreemde onbeleeftheden verliet hy desen Meester, en gingh op zijn selven
woonen, hem behelpende in die Schilder-winckelkens achter Room, daer hy wel
bekent worde, een deel Exempel, dat lust en yver om leeren veel vermogen. van der weke om leven werckende, en een ander deel met teyckenen door-brengende, bysonder nae de dinghen van Raphael, in t'Paleys van Gigi, en ander plaetsen van Room: en soo hem de nacht somtijts overviel, end' hem nergens en wist te berghen, soo leyde hy hem te slapen in de selve Logien van Gigi, en ander derghelijcke plaetsen, door welcke onghemacken hy zijn ghesontheyt te
161v
cort dede, en hadde hem de jonckheyt niet te bate gecomen, haddet moeten besterven: doch sieck wordende, en van Francesco voornoemt niet meer als eerst geholpen, trock nae huys by zijnen Vader. Ghenesen wesende, en den lust niet vermindert, keerde weder te Room, hem schickende by eenen Iacopone, daer leerde hy soo veel, dat hy in achtinghe begon te comen: des zijnen maegh oft vriendt, die soo wreet tegen hem plach te wesen, hem siende soo geschickt in de Const, nam hem by hem, om zijn behulp te ghenieten, en begonnen t'samen te wercken, wesende Taddeo, die goet aerts was, alle ongelijck vergeten. Taddeo makende de teyckeningen, maeckten sy t'samen veel Camer frijsen en Logien op't nat, helpende also malcanderen.
Hierentusschen Daniel van Parma, die veel Iaren hadde gewoont met Antonio da
Coreggio, en omgegaen met Francesco Mozzuoli Parmesaen, hebbende aengenomen te schilderen een Kerck op't nat, voor aen in Abruzzo tot Vitto, aen gheen sijde van Sore, nam hy Taddeo met hem daer buyten. En al was Daniel den besten Schilder niet, dewijl hy die voornoemde groote Meesters veel hadde sien wercken, so waren Taddeo zijn woorden meer vorderlijck in't onderwijsen en seggen, dan of hy een
ander hadde sien wercken, verstaende uyt hem, met wat poeselicheyt en soeticheyt sy hun wercken deden. In dees Kerck dede Taddeo verscheyden Beelden: het welfsel cruyswijs bedeelt, maeckte Evangelisten, Sibillen, en Propheten, met noch vier
Historien van Christus en Maria. Doe hy te Room weder gecomen was, soude hy
voor een Edelman Iacob Matthei schilderen een Facciate: maer want hy noch maer 18. Iaer oudt was, docht hy den Edelman te jongh, liet hem twee Historien maken, segghende, bevielen sy niet, men soudese afsmijten: de welcke gedaen wesende, den Heer niet alleen wel aen en stonden, maer deden hem des welstants halven grootlijcx verwonderen. Doe nu Anno 1548. dit werck gedaen was, wesende de geschiedenissen van Furius Camillus, was het grootlijck van gantsch Room met goede reden
ghepresen: want van Polidoor, en Baldassari van Siena, tot doe ter tijdt, was gheen Schilder tot dat teycken gecomen. Hier nae dede hy in de Kerck van S. Ambrosio der Milanesen, eenige Historien van desen Sanct op't nat, en een Frijse met kinderkens, en termen van Vroukens, dat een redelijck schoon werck was: Oock tot S. Lucia della tinta by Orfo, maeckte hy een Facciate van wit en swart, met vijf Historien van Alexander magnus, die seer gepresen worde, al stondter een Facciate neffens tot een Paragon van Polidoor. Doe nu den Hertogh van Vrbijn, Guido Baldo, hoorde de faem van desen Ionghen zijnen ondersaet, ontboodt hem t'Vrbijn, om te maken de Capelle van den Dom, daer Batista Franco t'welfsel van hadde ghedaen op't nat. Daer ghecomen wesende, worden hem van den Hertogh veel beleeftheden betoont, en gaf hem orden, wat hy voor de Capelle en andersins te teyckenen hadde. Maer den Hertogh, wesende Generael oft overste Veldtheer der Venetianen, most reysen nae Verona, om de sterckten te besien, nam met hem Taddeo, die hem een Tafel van Raphael conterfeytte, ten huyse van de Graven van Canossa. Noch op eenen grooten doeck maeckte hy voor zijn Excellentie een Pauli bekeeringhe, die niet voldaen worde. Tot Vrbijn weder gecomen wesende, was vast doende met te teyckenen
Historien van t'leven Mariae om de Capelle, met de penne en ghewasschen. Dan of den Hertogh niet gheresolveert en was, of Taddeo hem te jongh docht te wesen, daer liepen twee Iaren henen, dat Taddeo niet anders en dede, dan te Pesaro
162r
een studoorken, en t'Vrbijn voor t'Paleys op de Facciate een groot wapen op t'nat, en t'conterfeytsel van den Hertogh, groot als t'leven, dat al schoon en wel gedaen wercken waren. Eyndelijck doe den Hertogh te Room most reysen, liet hy Taddeo te vervolgen t'werck van de Capelle, en datmen hem van alles wat hem behoefde soude voorsien: maer des Hertoghen volck hem geen behulp doende, veroorsaeckten dat Taddeo oock nae Room trock, alwaer hy den Hertogh vondt, en verexcuseerde hem seer behendich, sonder yemandt te beschuldighen oft lasteren, belovende alst tijdt waer zijnen dienst niet te laten ontbreken. Doe worde hem voor den Paus doen schilderen buyten Porte popolo, de Camers van den Hof: in een midden viercant van een welfsel maeckte hy een Occasie, die de Fortuyn by t'hayr houdt, en wilse met een schaer t'hayr afsnijden, en meer ander dingen, die hem voordeel deden, wantse den Paus behaeghden, en
hem daerom liet schilderen eenige Camers, boven het Corridoor in Belvideer, te
weten, eenige gecoloreerde figuerkens in frijsen, en noch een Logie, daer van wit en swart Historien van Hercules waren: maer Paulus de vierde Paus liet dit af breken om ander ghebouw te maken. Noch in den Hof van Papa Iulio, heeft hy verscheyden fraey dinghen ghedaen. Hy dede noch met Federigo zijn broeder verscheyden wercken te Room, in een Paleys op de plaetse van S. Apostolo, en in ander huysen. Hier naer dede hem maken een Heer Iacob Matthei, een Capelle in de Kerck van Consolatione onder Campidoglio, t'welck Taddeo geern dede, om den mondt te stoppen eenighe, die te Room seyden, dat hy niet conde als Facciaten oft ghevelen schilderen van wit en swart, en wilde daer toonen, dat hy oock van verwe conde schilderen. Doe hy dan nu aen dit werck de handt hadde, en wrochter niet aen, dan als hy grooten lust om wat goets te doen in hem bevoelde, anderen tijdt latende in dingen, die hem soo niet en prickelden, gelijck dit, ter saken van eere, dat hy dit werck met goede gelegentheyt voldede in vier Iaren. In't welfsel maecte hy op't nat vier Historien van de Passie, niet seer groot, met seer aerdighe inventie, teyckeninge, en coloreringe: d'een is
t'Avontmael, t'ander de voetwasschinghe, t'derde t'Hofken, t'vierde de vanginghe. In een van de vacken ter sijden is de geesselinge, figueren als t'leven: in't ander den Ecce homo. Boven dese Historien, in twee boghen zijn noch twee Historien: d'een, daer Pilatus de handen wascht: in't ander, daer Christus voor Annas is. Op t'vack van den Altaer is t'Crucifix, met Magdalena aen Christi voeten, en de Maria in onmacht ghevallen liggende. Noch zijnder in de twee sijden twee Propheten, en in den boge boven het ornament van stucco twee Sibillen: welcke vier figueren handelen van t'lijden Christi. Noch zijn in't welfsel vier Evangelisten halve Beelden. Dit werck
worde ontdeckt Ao. 1556. doe Taddeo niet meer als 26. Iaer oudt en was: en dit worde en is gherekent een seer excellent werck, en hy van ghelijcken onder den Constenaers een uytmuntende Schilder. Hier nae schilderde hy in S. Marcello noch een Capelle, daer hy oock te werck stelde van die Iongers, die men altijt te Room vindt, die te
leeren soecken: doch en voleyndese dat eerste mael niet. Noch schilderde hy eenige dingen in s'Paus Paleys, eenige Camers op't nat, en eenige Tafels van olyverwe, die in Portegael ghesonden waren. Noch schilderde hy voor den Cardinael van Mantua by d'Arcke van Portegael een Paleys, dat metter haest most zijn ghedaen, en veel
volcx in't werck hadde, daer hy wel bewees zijn Const en verstandt, elck
162v
te stellen in't gene, daer hy goet toe was, dat het al schijnt van een handt ghedaen te wesen: des hy den Cardinael seer wel vernoeghde, tot zijnen grooten voordeele. Hier nae maeckte Taddeo noch eenighe wercken in sommige huysen. Hier nae was Taddeo aenghenomen van den Hertogh van Guise, te trecken in Vranckrijck, om zijn Paleys te schilderen, met een pensioen van ses hondert Croonen s'Iaers, en hy soude den
Hertogh volghen, als zijn werck te Room waer voldaen: want t'gelt was daer toe op de banck ghelaten, hem op de reyse te schicken, gelijck Taddeo soude hebben ghedaen, hadden de krijghen in Vranckrijck niet opghestaen, en corts daer nae den Hertogh niet aflijvich gheworden. Doe begaf hem Taddeo zijn werck tot S. Marcello te eyndigen: maer werdt belet, met te moeten maken verscheyden Historien van Carolus Quintus, tot zijn heerlijck Wtvaert binnen Room ghehouden, en meer ander dingen, als Tropheen, en meer vercieringen, t'welck al most zijn ghedaen binnen 25. dagen, waer van hy creegh, met zijn Broeder en ander hulp, ses hondert gouden Croonen. Hier nae schilderde hy te Bracciano voor Sigr. Paulo Giordano twee schoon Camers: in d'eene d'Historie van Cupido en Psiche: in d'ander, die van anderen begonnen was, Historien van Alexander Magnus. Noch te Room voor M. Stefan del Bufalo, in zijn hof by Fonteyne de Trievi, maecte hy de Muses, by de borne Castalio, dat een schoon werck is. Hier nae trock Taddeo ontboden tot Orvieto met Federigo, daer sy in de Kerck sommigh werck lieten onvoldaen door sieckte. Taddeo quam te Room, daer hy eenighe dingen ghedaen hebbende, nam aen voor den Cardinael Farnese te schilderen een schoon heerlijck nieuw Paleys tot Caprarola, en hadde van den Cardinael twee hondert gouden Croonen s'Iaers voor pensioen. Taddeo met Federigo doende wesende in't Paleys van Araceli, worde gesonden t'Vrbijn, te conterfeyten de Dochter van den Hertogh, Virginia, die trouwen soude met Sigr. Federigo Borromeo, t'welck Taddeo seer constigh en wel dede: en eer hy noch van daer quam, teyckende verscheyden dinghen tot een gheheel Credence, die den Hertogh in Castel Durante al liet maken van aerde, Taddeo te Room comende, presenteerde t'Conterfeytsel aen den Paus, welck hem wel behaeghde: maer zijn Heylicheyts beleeftheyt was soo groot, dat den armen Schilder niet alleen voor zijnen arbeydt niet en worde gegheven, maer oock zijn reysgelt betaelt. T'gheschiede hier nae, dat Paus Pius de vierde de sale Regi wouw voldaen hebben: des nae veel twist tusschen Volterra en Salviati, als elder verhaelt is, worde gheschreven nae Florencen om Vasari, die hem antwoordende beleefdelijc ontschuldichde, met des Hertoghs sale, de welcke drymael meerder is, die hy te doen hadde: des den Cardinael Emulio, uyt last van den Paus, heeft dit werck verscheyden Schilders gegheven. De twee meeste Historien hadde te maken eenen Ioseph Porte, discipel van Salviaet: Ieronimo Sermonetta oock een van de meeste, en een ander cleene: Horatio Bolognees oock een cleene: Livio da Furli oock sulck eene: Ioan Baptista Bolognees oock een van de cleene: soo dat Taddeo hem hier vondt buyten ghesloten, om dat van zijn
misgunners den Cardinael Emulio was wijs gemaeckt, dat Taddeo een was, die niet nae eere, dan nae winninghe stondt. Taddeo evenwel socht door Farnese hier noch incomste te hebben: maer den Cardinael antwoorde, hem ghenoech te hebben aen zijn werck te Caprarola, en dat hem niet behoorlijck en docht, dat zijn werck soude nae blijven om den trots en twist der
163r
Schilders: en als men yet fraeys maeckt, de wercken zijnt, die de plaetse vermaert
maken, en niet de plaetsen het werck. Niet teghenstaende dit, maeckte Taddeo soo veel door ander aen den Cardinael Emulio, dat hem worde gegheven te maken een van de minste Historien boven een poort, niet mogende door bidden oft ander middele, een van de groote ghecrijgen te doen: want Emulio hiel t'werck dus slepende,
meenende dat Ioseph, Salviati discipel, al d'ander soude overtreffen, en dat al t'ander dingen soude moeten afgesmeten worden, en hy alles dan alleen (als den besten wesende) voldoen. Doe nu alle dese voornoemde hun werck hadden goelijcks voldaen, so quam den Paus, en begeerde alle ding te sien: dus alles ontdeckt wesende, so sagh den Paus met zijn Cardinalen, en ander Const-verstandige, dat hem Taddeo boven alle d'ander seer wel ghedregen hadde: des beval den Paus Emulio, dat hy Taddeo een groote Historie liete maken: des worde hem besteedt t'eynde, daer de poort is van de Capelle Pauline, alwaer hy als doe begon, maer niet en voleynde, voor dat den Paus overleedt, en dat alle steygheringen wech mosten om de conclave. Op desen tijdt onder ander maeckte Taddeo een seer schoon Tafel van eenen dooden Christus, met Engelen die weenen, en toortsen hebben, daer het licht van comt. Hier nae wrocht Taddeo in de Capelle voorseyt van S. Marcello, in welck hy een Tafel maeckte van de bekeeringe Pauli, daer hy verschrickt van t'Peerdt light ghevallen, door de claerheyt die van Christo comt uyt den Hemel onder een deel Engelen: desgelijcx zijn ooc heel van hun selven en verbaest de krijchsknechten: dese Tafel is van olyverwe. Daer zijn op't nat van hem noch Historien Pauli: een, daer hy de slanghe van zijn handt in't vyer werpt, daer ooc een deel Schippers schier al naeckt zijn doende aen't Schip: een ander Historie, daer Paulus den doot ghevallen Iongeling verweckt: oock daer hy eenen Creupelen geneest, en daer hy den Toovenaer blindt maeckt: dit is al t'samen een seer uytnemende werck: maer van Taddeo onvoldaen blijvende dees Capelle, is naer zijn doot van Federigo voldaen. Taddeo maeckte eenige Tafelen van olyverwe, die door den Ambassadoor aen den Coning van Vrancrijck ghesonden waren. Daer nae voleynde hy de sale van Farnese, die Salviati stervende onvolmaeckt liet. Hier van worde Taddeo over Room van quade tongen gelastert, dat zijn dingen niet so goet en waren als des Salviati t'welck hy onschuldighde, dat het zijn Iongers maer met zijn teyckeninge en hadden ghedaen. Den Cardinael besteedde Taddeo noch de groote Sale in dat selve Paleys, daer Taddeo lustigh toe was, om daer zijn vermoghen in de Const te toonen. Hem quam noch op de handt een Capelle in Trinita, en hadde onder handen dat groot werck tot Caprarola, des ontboodt hy zijnen broeder Federigo van Venetien. Maer gelijck niet ter Weerelt verstandich is, werden dese wercken ten deele belet, overmidts de doot van den Paus Pius de vierde, en den Cardinael S. Agnolo Farnese. Ondertusschen rieden Taddeo vrienden, dat hy hem soude geven tot Houwlijck, om te beter te mogen huyshouden: maer hy ghewent wesende zijn vrijheyt te gebruycken, vreesde, als hy een Vrouwe in huys brocht, met eenen in huys te brengen duysent moeyten en sorgen, gelijck veel ghebeurt, des hy hem daer noyt toe begheven wilde. Hier nae begaf hy hem te Trinita, te maken de Capelle voor den Aertsbisschop van Corfu, daer Pierijn del Vaga het welfsel voor den Cardinael Santi Quattro ghedaen hadde, en van buyten eenige Propheten, en kinders met s'Cardinaels wapen.
163v
Hier maeckte Taddeo een Marien Hemelvaert, daer groote Beelden, en Apostelen in comen als t'leven, op't nat, alwaer Natuere in hem scheen te willen toonen aen dat werck het uyterste vermoghen, ghelijck het zijn leste werck is gheweest: want hy werdt cranck van een sieckte, die ten eersten licht scheen, maer eyndelijck dootlijck is gheworden. Hy was een Man die cloeck was in zijn dingen, hebbende een soete poeselige maniere, en geheel afgescheyden van wreede hardicheyt. Hy was
overvloedich in t'samen-voeginge, en inventien der Historien, seer aerdigh in tronien, hayr, handen, en naeckten: in welcke hy oock vermijdde te seer hardt te wesen: niet doende als eenighe die hier in t'onmatich zijn, om te toonen datse d'Anatomie verstaen: en doen recht ghelijck eenen, die te seer wilde spreken op zijn Atheensche, en werdt van een slechte Vrouw daer door verstaen, gheen Athener te wesen. Oock was Taddeo seer geholpen van de Natuere, colorerende seer vrolijck, en veerdich. Doe hy starf, bleef noch ghedeckt het werck van Trinita, en het werck van de groote Sale van
Farnese, noch onvolmaeckt: gelijck oock bleef t'werck te Caprarola: welck alles
quam in handen van zijn broeder Federigo. Taddeo overleedt den tweeden Septembris
Ao. 1566. en wesende gheboren den eersten Septemb. Ao. 1529. was maer oudt 45. Iaer.
Het leven van Michel Agnolo Buonarruotti, Florentijn, Schilder,
Beeldtsnijder, en Bouwmeester.
Terwijlen de behendighe en fraeye gheesten, met t'licht des vermaerden Giotto, en zijn naevolghers, hun ghepooght hebben ter Weerelt te doen blijcken t'vermoghen, dat de goede ghenegentheyt der sterren, en de ghetemperde mengselen der humoren, in hun sinnen hadden laten vloeyen: en begeerich wesende, met de volcomenheyt der Consten na te bootsen de wonderlijcke schoonheyt der Natueren, en te comen tot de geheele kennis des algemeenen verstants: is, om tot sulcken hoogen mate te reycken, ten lesten ontstaen het licht der alghemeener Teycken-const Michel Agnolo Buonarruotti: om den Naecomers ogen te wijsen den wegh der drie Consten,
Schilderen, Beeldt-houwen, en Bouwen, daer hy in gheexcelleert heeft: boven dat
goetwillich hem zijn toeghevallen, en verselschapt hebben, met een hoogh
onderscheydich oordeel, de reden-stiersche Morale Philosophije, en vermakelijcke soete Poeterije. Hy was gheboren in't Arettijnsche landt, op een Dorp, ghenaemt Casentino, Ao. 1474. Sijn Vader, Lodewijck geheeten, quam van daer woonen in een ander Dorp, Settignano genoemt, dry Italische mijlen van Florencen, en hiel zijn kinderen te wercken in wolle en sijde, want hyder vast veel, en weynich incomst hadde. Michel Agnolo wat groot geworden, werdt te Schole bestelt te Florencen, daer hy alle den tijdt die hy conde doorbracht met te teyckenen, al was hy van zijn Vader en Ouders daerom veel bekeven, en oock gheslagen, ghelijck of sulcke Const yet verachtelijcks waer gheweest. Hy creegh kennis met eenen Francesco Granacci, die oock gelijck hy noch jongh was: desen was bestelt te leeren schilderen by eenen Domenico del Grillandaio. Desen Ionghen siende Michel Agnolo soo tot de Const ghenegen, creegh hem lief, en dede hem dickwils van zijn Meesters teyckeninghen, den welcken Meester doe van de beste Schilders van Italien gerekent was. Eyndtlijck
worde Michel Agnolo by desen Domenico besteedt te leeren t'zijnen 14. Iaren, den tijdt
van dry Iaren. Hy nam in't teyckenen seer toe, dat hy niet alleen alle zijn mede
discipelen, die veel waren, overtrof: Maer alsoo eenen Iongen conterfeytte Michel Agnolo noch jongh, verbetert Domenico del Grillandaio sijns Meesters teyckeninghe. eenighe ghecleedde Vroukens, van den Meester ghedaen metter pen, Michel Agnolo nam een grover pen, en gaf een van dese Meesters Vroukens eenen anderen beteren omtreck, dat het te verwonderen was van sulcken cloecken Iongen, die zijns Meesters dinghen verbeteren con, en dorf: dit papier is namaels als een groot weerdighe Relijcke bewaert geworden by Vasari. T'gheschiede doe Domenico zijn Meester schilderde tot S. Maria novella de groote Capelle, dat den Meester uyt was, en Michel Agnolo conterfeytte de heele steygeringe, soo sy stondt met alle reetschap, en eenige Iongers also sy wrochten: Domenico dit siende, was seer verwondert, hoe verstandich dit
ghedaen was, en seyde: Desen Ionghen can meer als ick. Michel Agnolo creegh een van de Printen van Hipse Marten, daer de Duyvelen S. Antonis in de locht voeren: dit conterfeytte hy metter pen, datment niet onderkennen con: oock maeckte hy dit in schilderije, en cocht verscheyden visschen, om eenige vreemde gedaenten deser Duyvelen daer nae te coloreren. Als hem eenige Printen waren gheleent, en
ghecopieert hadde, maeckte zijn geteyckende soo ghelijck, en maecktese beroockt en oudt als de principalen, en gaffe den Ionghers, diese niet anders dan voor de Printen en kenden: met al dit gecreegh hy eenen grooten naem. In desen tijdt hadde den Heer Lorens de Medici in zijnen Hof, by de plaetse van S. Marco, een groot deel Antijcke Beelden, en ander, met grooten cost vergaert, om daer te maken een Schole voor jonge Schilders en beeldt-snijden, en claeghde tegen Domenico, dat
t'beeldtsnijden so heel weynich meer in't ghebruyck was: des begeerde hy, dat hy
van zijn beste Iongers daer stieren wou, om conterfeyten, en leeren: daer worden
gestiert Michel Agnolo, en Francesco Granaccio. Michel Agnolo begon yet te doen van aerde, om trotsen een ander Beeldtsnijders soon, dat hem d'Heer Lorens begon grootlijck te achten. Hier nae Michel Agnolo verstout wesende, nam een stuck
Marbers, en conterfeytte een tronie van eenen Antijcken ouden lachenden Faunus, wiens mondt en neuse wat gekneust oft gebroken waren: desen conterfeytte hy soo ghelijck, datter den Heer in verwonderde: En also Michel Agnolo zijn hooft hadde ghemaeckt met neus en mondt, en in de lachende mondt oock alle de tanden, desen Heer (also hy boerdich was) seyde uyt ghenuechten: Ghy most bedencken, dat oude lieden niet juyst al hun tanden en hebben, oft hun en ghebreeckter somtijts eenige. Michel Agnolo, die eenvuldich was, docht, hy seyde de waerheyt, en als die desen Heere vreesde en beminde, sneedter stracx eenen tandt uyt, en maeckte gelijck of hy uyt gevallen was, verwachtende des Heeren wedercomst met verlanghen: welcken ghecomen, siende de goede eenvult van den Iongen, lachter mede, en verteldet
dickmael anderen, als oft een groot mirakel had geweest. Eyndelijck by consent van den Vader, nam hy Michel Angel als zijn eygen kindt aen in zijn huys, gaf hem een Camer, en liet hem eten met zijn kinderen aen zijn eygen tafel: dit gheschiedde in't tweede Iaer, dat hy by Domenico had gewoont. Desen Heer gaf hem noch pensioen, en om den Vader te helpen, vijf Ducaten ter Maent: en noch maecte hy hem eenen purperen mantel, en gaf noch den Vader een goet Officie: waer by de mildicheyt van desen Heere, tot de Const leerlustige Ieught, af te meten is: want oock alle Iongers in zijnen Hof comende, hadden pensioen, d'een meer, d'an-
164v
der min: En in desen Hof waren niet alleen (als verhaelt is) rondt Beelden, maer veel excellente Schilderijen, soo dat het een seer ghenuechlijcke plaetse om hun te studeren was: waer van Michel Agnolo, die de voorbaerste in't leeren, en de vlijtichste in al zijn doen was, de sleutelen altijt hadde. Hy maeckte voor zijn Heere, door raedt van den gheleerden Policianus, eenen strijdt van Hercules en den Centauren in Marber, soo ghedaen, dat het schijnt van een oudt ervaren Meester te wesen, en wort noch in grooter weerden gehouden. Oock maeckte hy in Marber een Mary-beeldt van half rondt, waer in hy de handelinghe van Donaet niet alleen volghde, maer in gratie en teyckeninghe overtrof. Hy teyckende veel Maenden tot den Carmelijten, nae de
Schilderije van Masaccio, en met suclk verstandt, dat het alle die van der Const en anderen boven maten verwonderde: en gelijck nijdicheyt de schaduw' is der blinckender deucht, vermeerderde neffens zijne vermaertheyt oock de scheelooghsche nijdicheyt, soo dat eenen jongen Beeldtsnijder Torrigiano geheeten, benijdende Torrigiano slaet Michel Agnolo den neus in stucken. van hem in de Const overtroffen, en boven hem in achtinghe te wesen, geveynsende met hem te spelen, sloegh hem soo wreedelijck met een vuyst, dat hy hem den neuse in stucken sloegh, en teyckende hem, dat hy't zijn leven lang droegh, des Torrigiano uyt Florencen worde gebannen. Doe Michel Agnolo met desen zijnen Heere vier Iaer hadde gewoont, is den Heer gestorven, des is hy weder in zijn Vaders huys gekeert met grooter droefheyt, om den doot van desen liefhebber aller Consten. Hier cocht Michel Agnolo een groot stuck Marbers, en maeckter af eenen Hercules, lang vier ellen, die eyndelijck werdt ghesonden in Vranckrijck aen Coningh Francesco, en was gheacht een excellent werck. Michel Agnolo was noch seer groot by d'Heer Lorens soon, Piero de Medici, erfghenaem van desen Hof, en beriedt hem altijt met Michel Agnolo, doe hy yet Antijcks cochte: En doe't eens seer gesneeuwt was, liet hem maken in den hof een groot Beeldt van snee. Michel Agnolo maecte een houten Crucifix voor S. Spirito, daer hem den Prioor een Camer gaf, daer hy verscheyden dooden vilde, en anatomiseerde, des hy van doe voort seer goede teyckeninge hadde. Het geviel dat die van t'Huys van Medicis verdreven werden uyt Florencen, en Michel Agnolo eenige weken te vooren was ghetrocken te Bolognen, en trock van daer te Venetien, vreesende of hem yet quaets mocht ontmoeten, om dat hy in't Huys Medicis soo ghemeensaem en bekent was. Vindende te Venetien geen onderhoudt, keerde weder te Bolognen, daer hy geen teecken aen de Poort genomen hebbende, verviel in boet van 50. Bolognese ponden: en soo hy niet betalen conde, worde los door een van de sesthien regerende Mannen, Messer Ioan Francesco Aldourandi, daer hy een Iaer bleef, en maecte tot een ander oudt werck in de Kerck eenen Engel met eenen Candelaer, en eenen S. Petrronio van Marber, waer van hy hadde dertich Ducaten. Keerende weder te Florencen, daer hy onder ander maeckte eenen slapenden Michel Agnolo maect eenen marberen slapenden Cupido, die voor Antijck te Room wert ontgraven. Cupido, groot als t'leven: Desen door raedt van eenighe, worde van Michel Agnolo toegemaeckt, dat hy scheen oudt en Antijck te wesen: welcken (so men seght) eenen Baldassar del Milanese hem te Room in zijnen Wijngaert verborgh, en liet ontgraven, en vercocht hem den Cardinael S. Iorgie twee hondert Ducaten: desen soude noch wesen tot Mantua. Dit uytcomende, maeckte Michel Agnolo soo vermaert, dat hy te Room by desen Cardinael ghebracht werdt, daer hy een Iaer (doch sonder weynich doen) overbracht.
Een Roomsch Edelman Iacopo Galli liet hem maken eenen Cupido van Marber,
groot als t'leven: daer naer eenen Bacchus, van thien palmen hoogh, met een
drinck-schael in de rechter handt, en in de slincker een Tyger-huyt, en een wijndruyf, welcke eenen jongen Satyr soeckt te eten: In dese figuere sietmen, dat hy te wege gebracht heeft een vermenginge der leden wonderlijcke schoon: want hy hadder in ghetoont een manlijcke jeuchdighe ranckicheyt, en vroulijcke vleeschachtighe
rondicheyt, soo dattet het beste Beeldt was, dat voor henen by de Moderne ghemaeckt was gheweest: Iae dat ander dinghen van tegenwoordige Meesters, by t'zijn te gelijcken, niet met allen en waren: Soo dat den Cardinael van Rouan een Fransman, om van hem gedacht in Room te laten, liet maken Michel Agnolo een groot
Mary-beeldt van Marber, dat men delle Febbre heet, met eenen dooden Christus op den schoot, welcke naeckt is, so gedaen, dat niemant te hopen heeft een beter te sien, van musculen, aderen, en senen, op t'ghebeente van dit lichaem, noch een dooden
soo gelijck eenighen dooden, met een soet wesen van een aensicht, oock aermen en beenen, soo geheel volcomen schoon, en wel gedaen. Eenige berispten, dat de Mariae tronie so veel jeuchdiger is als Christi: maer dese, als onverstandige, bedachten niet, dat een Maeghts aensicht veel verscher en schoonder blijft, als een ander Vrouwen tronie, en dat de aensichten der gener die veel lijden, gelijck Christus dede, seer
verouden. En om dat dit werck, gestelt wesende in S. Pieters Kerck, van eenighe uyt Lombardijen worde gheseyt, van een ander ghedaen te wesen en van Michel Agnolo gehoort worde, heefter by nacht op den riem van Maria zijnen naem in gehouwen. Om d'uytnementheyt der Const, als tot een levende beelt (gelijc het schijnt) seyde
een fraey Poeet in Italiaens gedicht op desen sin:
Ay schoonheyt groot, eerbaer, vol rouwen,
Melijden, in doodt steen ghehouwen,
Weent niet soo seer ghelijck ghy doet,
Dat voor den tijdt ondancks met moet Op van der doot staen ons ontlader,
V Bruydegom, u Soon, en Vader,
Den welcken ghy met eyghen naem
Sijt Dochter, Bruydt, en Moeder t'saem.
Michel Agnolo werde hier nae seer vermaert, zijnde ontboden te Florencen, alwaer een stuck Marbers was van negen ellen hoogh, daer eenen Simon da Fiesole van had eenen Reus begonnen, en soo qualijck, dat hy noch niemant daer een Beeldt soo
groot af wist te maken, sonder stucken by te voeghen: en hadde oock de beenen door ghegraven, en lach als een verlaten werck. Michel Agnolo desen steen ghecreghen hebbende, maeckte sulck een Modelleken van wasch, en maeckteder uyt eenen jongen David, met een slingher in de handt: makende steygeringhe, en hem bedeckende, en sonder dat het yemandt sach, bracht zijn werck ter perfectie. Ten lesten genoech
voldaen wesende, en noch aen het retocqueren hier en daer doende, sach eenen Heer Piero Soderini dit Beeldt, en seyde tot Michel Agnolo, dat hem docht, dat den neus van dit Beeldt te dick was. Michel Agnolo merckte wel, dat hy te seer van onder
stondt, en dat hy van daer geen recht oordeel conde gheven: doch om hem te
ghenoegen, clom op de steygeringe, en nam stracx in de slincker handt een ijser, en een weynich greys, dat op de steygeringe lagh, en gheliet hem aen de neus te wercken,
165v
latende van dit greys allencx wat vallen, sonder yet van de neus af te smijten: doe
keerde hy hem om, en sagh om leegh nae Soderini, die opwaert stondt en sagh, hem seggende, dat hy nu eens sien soude. Hy antwoorde: Nu staet het my beter aen, ghy hebt hem daer nu het leven gegeven. Daer mede quam Michel Agnolo af, en lachte by hem selven, dat hy mijn Heere also vernoeght hadde, als hebbende medelijden
met die hun meynen te verstaen, niet wetende watse seggen. Maer wisselijck dit
Beeldt was sulck, dat het benomen heeft den roep van alle ander Beelden, Moderne en Antijcke, t'zy Griecksche oft Latijnsche: en men mach segghen, dat in Marsorio te Room, Tyber noch Nijl in Belvideer, of de Reusen van Monte Caval, hier niet by en hebben in proportie, schoonheyt, en welstandt: want in dit Beeldts beenen sietmen seer schoonen omtreck, en uytspringen der heupen: boven dat men in dit ooc siet een wonder gratie en soeticheyt in den standt, oock een volcomen goetheyt in voeten,
handen, tronie, en alle ander leden. Hier van hadde Michel Agnolo voor zijnen loon van den voornoemden Soderini 400. Croonen, en t'Beeldt worde voor t'Paleys van
den Hertogh ghestelt Ao. 1504. Noch maeckte hy voor den selven eenen David van coper, die in Vranckrijck worde gesonden, die oock uytnemende was. Nae noch eenich ander dingen maeckte hy in een rondt een half rondt Mary-beeldt van coper ghegoten, voor eenige Vlaemsche Edelluyden, van den Huyse van de Moscheroens, en betaelden daer voor 100. Croonen, en sondent in Vlaender. Een Const-liefhebber zijnen vriendt, genoemt Agnolo Doni, Florensche Borger, die veel fraey dinghen Antijck en Moderne hadde, was ooc lustich wat te hebben van Michel Agnolo, die in een rondt hem schilderde een Mary-beeldt op beyde knyen geknielt, hebbende op de aermen een kindt, datse Ioseph toelangt, die dat ontfangt: daer sagh men in dat omsiende aensicht van Maria, en in't staer oogh opslaen nae t'kindts schoonheyt, haer volcomen benoegen, en de groote begeerte die sy heeft, t'kindt desen eerbaren heyligen Man deelachtich in't overgeven te maken: den welcken in't aensicht en met zijn actien bewijst, t'selve met effen sulcke hertlijcke liefde t'ontfanghen. Daerenboven om zijn Const te toonen, hadde hy gemaeckt in't Landtschap veel naeckten op
veelderley manieren: en alles was soo net en aerdich ghedaen, dat hy dergelijck noyt op hout ghedaen heeft: dit ghedaen, sondt het t'huys, en gaf den Bode een bilgtet, daer voor t'ontfangen 70. Ducaten. Dit docht Agnolo Doni, die een gheregelt Man was, seer veel, voor soo een schilderije te gheven, en seyde tot den Bode, t'waer genoech aen 40. Ducaten, en gafse hem. Michel Agnolo sondt hem wederom te doen segghen, dat hy hem Michel Agnolo verdubbelt tweemael sijnen eysch. 100. Ducaten oft de schilderije weder t'huys soude schicken. Agnolo, wien de schilderije niet geern hadde willen missen, ontboodt, hy wilde hem den eersten eysch van 70. gheven: maer Michel Agnolo om het misvertrouwen van Agnolo, begeerde noch eens so vel als hy eerst geeyscht hadde: waerom Agnolo gedwongen was, wilde hy de schilderije behouden, te seynden 140. Ducaten. In de groote Sale van den Raedt, schilderde op desen tijdt den Const-rijcken Leonardo da Vinci, als vooren gheseyt is: en also Piero Soderini Gonfalonier was, welcken siende in Michel Agnolo soo grooten Const, besteedde hem oock Carton van Michel Agnolo, daer veel nae hebben gepractiseert te Florencen. een deel van dese Sale: des hy om in trots te maken t'ander groot vack der Sale, maeckte een groot Carton, nemende voor d'Historie van den krijgh te Pisa: doch wilde niet dat dit yemandt sagh. Desen maeckte hy vol naeckten
van Soldaten, die in de Riviere Arnus om der hitten baedden, terwijlen dat in't Legher (overvallen van den vyandt wesende) alarm werdt ghemaeckt: Daer had hy gemaeckt de Soldaten uyt t'water climmende, en op verscheyden actituden hun cleedende, en wapenende met grooter haest, om hun medeghesellen te helpen: voorts in't verschieten eenen strijdt van Ruyters. Onder ander naeckte figueren wasser een oudt Man, die om zijn hooft hadde eenen crans van clijf om schaduw' te maken, welcken sat om
zijn coussen aen te trecken, die hy niet aen conde crijghen, om dat zijn voeten vocht van t'water waren, en track met grooten vlijt, t'welck hy niet alleen niet t'crom trecken des monts en bewees, maer met alle musculen, en recken der aderen en senuwen: en meer ander dingen waren daer gheteeckent in groeppen, d'een met crijt oft kole, d'een gewasschen en gehooght met lootwit, en d'ander geartseert. Desen Carton was allen Constenaren een uytnemende verwonderen, en in de Sale op gehangen, was de
Schilder-jeucht lange tijt een uytnemend' Exemplaer, dat veel Meesters heeft
ghemaeckt, als Raphael, en del Sarto, Rosso, en meer andere. Hier naer Michel
Agnolo, om t'groot gherucht zijnder uytnemender Const, werdt te Room ontboden van den Paus Iulius de tweede, welcken voor nam te maken een Sepultuere, die in hooghmoet, vercieringhe, en overvloet van schoon Beelden, soude overtreffen alle Antijcke en Keyserlijcke graven. Hier van hadde Michel Agnolo een wonder heerlijcke ordinantie gemaeckt, datter in souden comen 40. groote Marberen Beelden, sonder kinderkens, Historien, en ander cieraten: des trock Michel Agnolo gesonden nae
Carrara, met duysent Croonen, om Marberen te halen. Daer wesende, had hy wel wonder dingen willen maken, om van hem in die Cavernen ghedacht te laten, als d'oude Antijcken hebben ghedaen, ghelockt wesende van die heerlijcke groote stucken Marbers: Doch hy beschickte een wonder groot deel Marbers ter Zee, en also te Room: alwaer ghecomen, bestelde, dat hem een deel Marbers te Florencen worde geschickt, om Somers, alst te Room quade locht is, daer te wercken. Binnen Room maeckte hy twee groote Marberen naeckte ghevangen Beelden tot dese Sepultuere, die soo gedaen waren, datmen noyt geen beter gesien en heeft: Dese, also sy noyt in't werck en quamen, gafse namaels Michel Agnolo aen St. Robert Strotzi, hem sieck vindende t'zijnen huyse: Dese worden geschoncken en gesonden den Coning van Vrancrijck, en zijn nu ter tijt tot Cevan in Vranckrijck. Hy bootseerde binnen Room noch acht Beelden, en vijf tot Florencen, waer van hy voldede een Victorie, met eenen ghevangen onder haer, die te Florencen worde ghestelt in de groote Sale van den Hertogh. Te Room voleynde hy eenen Moyses, vijf ellen hoogh, welcken sit met een statige actie, leggende een handt op de Tafelen, en in d'ander houdende den baert: welcke handen, arem, knyen en voeten, oock tronie, baert en laken, en zijn niet te beschrijven, wat uytnemende Const daer in is te sien: desen Moyses met noch ander Beelden, zijn noch tot S. Pieter in vincola. Men segt, twijlen Michel Agnolo aen dit werck was doende, quam te Room de reste van het Marber tot de Sepultuere, tot a Ripa, van Carrara, die Michel Agnolo liet brengen op de plaetse van S. Pieters, en om dat de gene diese gebracht hadden mosten zijn betaelt, gingh hy (also hy ghewoon was) tot den Paus: maer also zijn Heylicheyt dien dagh onledigh was, met groote nootsake, belanghende de stadt Bolognen, keerde Michel Agnolo weder t'huys, en
166v
betaelde de Marberen van zijn eygen ghelt, hopende haest orden van zijn Heylicheyt te hebben, dus keerde op een ander dagh te Hove, maer en mocht by den Paus niet comen, want hy worde belet van eenen Palfernier, die hem seyde patientie te hebben, hy hadde last hem niet binnen te laten. Waer op eenighen Bisschop seyde: Misschien en kent ghy den Man niet. Den Palfernier seyde, Ick ken hem al te wel: maer ick ben hier om te doen, dat my van mijn overste en den Paus is bevolen. Dit docht Michel Agnolo (als sulcx ongewoon) onmogelijck, en seyde: Als van nu voort my den Paus laet soecken, seght dat ick elder te vinden sal worden: en t'huys ghecomen, trock tsavonts Michel Agnolo vlucht uyt Room, en weygert den Paus weder te keeren. ten twee uren in der nacht te poste wech, bevelende twee zijn knechten, alles den Ioden te vercoopen, en te volghen nae Florencen, daer hy nae toe trock. Doe hy nu quam tot Poggibonzi, en op't vrydom van Florencen, bleef daer stille. Ten liep niet lang aen, daer en quamen vijf Posten met brieven van den Paus om hem weder te halen: en al hielden de brieven, dat op pene van ongenade hy niet nae en soude laten te
comen, en wat dese hem baden, soo wilde hy niet hooren, dan schreef eyndtlijck
dees cleen antwoordt: Sijn Heylicheyt soudet hem vergeven, hy wou niet meer in
zijn tegenwoordicheyt comen, dewijl hy hem hadde doen verjagen als een argh
Mensch, en dat zijnen trouwen dienst sulcx niet en verdiende: hy mocht voort een ander soecken die hem diende. Michel Agnolo was te Florencen dry Maenden doende met Cartons voor de groote Sale, die Piero Soderini hem woude laten maken: binnen desen quamen aen de Signorije dry bevelen van den Paus, dat sy hem Michel Agnolo souden te Room seynden. Hy desen ernst des Paus merckende, nam vooren (so men seght) te trecken nae Constantinopolen, om dienen den Turck, door middel van eenige graeu Monicken, die hem aendienden, dat hem den Turck wel begeerde, om te maken een brugghe, van Constantinipolen de stadt tot Pera: doch liet hem raden van P.
Soderini, die hem schickte tot meerder versekertheyt, als een Stadts Ghesant, met
zijn broeder den Cardinael Soderini, die met hem by den Paus soude gaen. Dus
quamen sy te Bolognen, daer den Paus alree van Room ghecomen was. Dit voorgaende wort van eenige anders vertelt, te weten: dat den Michel Agnolo niet en wou eenich van zijn dingen laten sien, en hadde nabedencken, dat den Paus vercleedt wesende, meermaels door zijn knechten zijn dingen in zijn afwesen hadde ghesien, met seker oorsaken: het welck doch also was. En dat hy eens de knechten omcocht met ghelt, om te comen in de Capelle van Sixto zijns Ooms, die hy Iulius hem liet schilderen, als volgen sal: en dat Michel Agnolo bemoedende op zijn knechten sulck verraedt, hem eens hadde verborgen op de steygeringhe, en met dat den Paus in de Capelle
quam, hy niet wetende wie't was, een berdt van boven af nae hem schoot, en dede
hem also toornich te rugghe wijcken. Doch oft aldus, oft anders was, hy hadde immers met den Paus aldus het spel, en waren met malcander veronweerdight: en Michel Agnolo vreesde, oft met hem qualijck soude afloopen. Dus in Bolognen gecomen wesende, eer hy noch de leersen af dede, werdt hy van t'Hofgesin des Paus gebracht by den Paus, in gheselschap van een Bisschop van den Cardinael Soderini: want den Cardinael was sieck gheworden, end' en mocht niet mede gaen. Nu ghecomen wesende voor den Paus, leyde hy hem op zijn knyen, wien den Paus over dweers aensagh als veronweerdight, en seyde: In plaetse dat ghy ons soudt comen
vinden, hebdy gewacht dat wy u comen vinden? willende daer mede seggen, dat
Bolognen naerder Florencen is als Room. Michel Agnolo met beleefden handen en hooge stemme begeerde ootmoedelijck vergevenisse, hem verontschuldigende, dat t'gene hy gedaen hadde, was geschiedt uyt verbolgentheyt, niet moghende verdragen also henen ghejaeght te worden, en wat hy nu misdaen hadde, dat hy hem dat vergave. Den Bisschop, die hem voor den Paus Michel Agnolo comt weder in genade by den Paus: Een Bisschop sijn voorspraeck werdt om sijn onbedacht spreken uytgestooten. hadde gebracht, die meende de sake oock te verontschuldigen.en seyde tot zijn
Heylicheyt: Dese dusdanighe Menschen zijn onwetende, en buyten dese hun Const, en zijnse nergen meer toe goet, datmen daerom hun behoort te vergheven. Den Paus werdt toornigh, en met eenen staf, die hy in de handt hadde, dreef hy den Bisschop van hem, seggende: Onwetende zijt ghy, die den Man versmaedt, daer wy hem self niet en versmaden. Dus worde den Bisschop van den Palfrenieren uyt ghesteken met een deel knotsen. Des Paus gramschap gecoelt zijnde, gaf Michel Agnolo de
Benedictie, en noch een deel geschencken. Hy maecte daer nae, by last van den Paus, des Paus conterfeytsel, een Beeldt vijf ellen hoogh, van Coper, in welck hy groote Const en schoon actitude te wege bracht, bewijsende in't uytsien een groote ernstige statelijckheyt: de lakens waren seer rijcklijck: Dit Beeldt worde te Bolognen ghestelt, boven de poorte van de Kerck van S. Petronio. Men seght, doeder Michel Agnolo noch aen doende was, datter toeghelaten was by te comen Francia, Goutsmidt, en excellent Schilder, die veel van den lof en Const van Michel Agnolo hadde gehoort, maer noyt niet van hem ghesien: desen siende t'constich werck van Michel Agnolo, ontsette hem: des hem Michel Agnolo vraeghde, wat hem van het Beelt docht,
antwoorde Francia: het is een seer schoon gietsel, en een schoon stoffe: des docht Michel Agnolo, dat hy meer prees het Coper als de Const en seyde: Ick macher den Paus van dancken, die't my gegheven heeft, ghelijck Bijtige antwoorden van Agnolo. ghy meucht den Apotekers, die u de verwen om mede te schilderen gheven: en
verstoort wordende, seyde in tegenwoordicheyt van een deel Edelluyden, dat hy
eenen plompaert was. En siende daer nae by hem een soon van Francia, die sy seyden een schoon jongsken te wesen, seyde tot hem: V Vader maect schoonder levende, als geschilderde Beelden. Onder den Edelluyden vraeghd' hem een, welck hy meerder achte te wesen, dit Paus beelt, of een paer Ossen? Hy antwoorde: Nae de Ossen zijn: Dese van Bolognen zijn al grover als onse Bramant Bouwmeester, Michel Agnolo vyandich wesende, en maeghschap van Raphael, veroorsaect dat M. Agnolo moet t'Beelthouwen weder verlaten, en t'Schilderen aenvangen. Florentijnsche. Den Paus liet op de banck om t'Beeldt te voleynden duysent Croonen, en alst van aerde ghedaen was, trock hy nae Room, en liet Michel Agnolo te Bolognen, die't binnen 16. Maenden voldede. Dit Beeldt werdt namaels ghebroken, en aen den Hertogh van Ferraren vercocht, dieder een stuck gheschuts af goot, en noemdet Iulius, dan t'hooft bewaerde hy. Doe den Paus te Room was, Bramant, maeghschap van Raphael d'Vrbijn, en daerom geen goet vriendt van Michel Agnolo, bracht den Paus in't hooft, dat hy niet en soude laten voort maken zijn Sepultuere: want het scheen (seyde hy) datmen den Doot doen haesten wilde, en was een quaet teecken, te maken binnen zijn leven hem selven een graf: maer dat het goet waer, dat hy Michel Agnolo wederkeerende, soude voor eerst laten schilderen het welfsel van de Capelle, ter eeren en ghedachtenisse van zijn Oom, den Paus Sixtus, die hy in't Paleys hadde doen maken. Dus brachtet
Bramant met ander Michel Agnols misgonners daer toe, dat dat eerlijck begonnen werck der Beeltsnijdinge most
achter weghe blijven, om datse sagen Michel Agnolo, door zijn groote uytnemende Const in desen so lief en weert by den Paus, en dochten Michel Agnolo te doen despereren, om dat hy op't nat schilderende, als wesende daer in ongeoeffent, niet besonders oft minder als Raphael doende, oock minder gheacht soude worden by den Paus, oft dat hy voort soude moeten. Michel Agnolo te Room ghecomen, leydet den Paus hem vooren: maer Michel Agnolo haddet hem geern afgeraden, Raphael geern aen't welfsel gestelt, en hy aen't voleynden der Sepultuere: maer hoe hy't meer afsloegh, hoe't den Paus meer sin hadde. Dus worde van Bramant, by last van den Paus, de steygheringe ghemaeckt, maer (t'schijnt wel al willens) qualijck, welck Michel Agnolo van ander dede te deghe maken. Den Paus wou dat al t'werck, dat ten tijde des Paus Sixti gedaen was, soude afghebickt worden, hoewel het ghecost hadde vijfthien duysent Ducaten. Michel Agnolo siende dit hoogh voornemen des Paus, nam voor van Florencen hulp t'ontbieden, en te maken, dat die daer voor henen hadden gewrocht, souden van zijnder Consten wegen onder hem als zijn ghevangenen moeten ligghen, en wilde toonen, hoe de Moderne oft tegenwoordige Schilders te teyckenen en schilderen behoorden: met dit hoogh voornemen begon en voleynde hy zijn Cartons. En alsoo hy noyt op nat yet ghedaen hadde, quamen die hy ontboden hadde, zijn goede kennis, te weten, Granaccio, Iuliaen, Bugiardini, Iacob di Sandro, den ouden Indiaco, Agnolo di Domino, en Aristotiles, en beginnende liet hun eenige dingen tot een proef maken: maer siende hun doen wijt verscheyden van zijn groote begeerte, smeet op eenen morgen vroegh alles van boven neder, en sluytende hem in de Capelle, woude hyse noyt meer in laten, noch ooc ten huyse daer hy was hem niet meer van hun laten sien: daerom siende hun bespot, keerden beschaemt nae Florencen. Dus maeckte Michel Agnolo dit werck met uytnemenden vlijt en studie, sonder hem eens te laten sien, om geen oorsaeck te geven dat het yemant sage: waer door t'volcx begeerte om sien te meerder was. Den Paus oock seer lustigh Hier blijcken twee oorsaken van Agnolons vlucht uyt Room, die t'overleggen staen. wesende, begeerdet eens te sien: en alsoo't hem Michel Agnolo niet wilde toelaten, de swaricheyt ontstaen is van Michel Agnols vlucht uyt Room (als verhaelt is). Hier soudet schijnen, en soude moeten wesen, dat Michel Agnolo t'welfsel een stuck weegs begonnen hadde, eer hy vluchtede: en volgende dit, soude Bramant al voor s'Paus vertreck nae Bolognen, de Sepulture hebben ontraden te voleynden. Dat Michel Agnolo soo noode yemandt zijn dinghen in't welfsel liet sien, was, om dat door oorsaeck van eenich weder zijn werck, als van eenige souticheyt in't kalck, was uytgeslagen en beschimmelt, t'welck met der tijdt de locht weder wech nam: maer daer te vooren wasser Michel Agnolo heel mistroostich om, en claeghdet den Paus, als meenende t'werck te verlaten: des sondt hem zijn Heylicheyt Iuliaen da San Gallo, die hem daer raedt toe gaf. Dus voldede Michel Agnolo de helft: des wilde den Paus, die seer haestigh en onlijdtsaem was, datment ontdecken soude. Daer quam al Room om sien: oock Raphael, die licht yet con naevolgen, en maecte daer nae op een ander maniere als voor henen de Sibillen en Propheten tot La Pace. En Bramant socht aen den Paus te wege te brengen, dat Raphael d'ander helft mocht voleynden. Michel Agnolo dit verstaende, beclaeghde hem over Bramant, en sonder meer aensien op hem te hebben, seyde den Paus de ghebreken des levens en der Architecture van Bramant, aen de fabrijcke van S. Pieters,
die Michel Agnolo namaels heeft moeten verbeteren: Maer den Paus alle daghe meer merckende Michel Agnols Const, liet hem het welfsel volmaken, wel betrouwende, dat hy de reste beter als d'eerste doen soude, en hy geboodt dagelijcx, dat hem Michel Agnolo soude haesten, en vraeghde dickwils wanneert gedaen soude wesen. Hy
antwoorde onder ander eens: als ick my selven voldaen hebbe in de Const. Den Paus seyde: Wy willen dat ghy ons voldoet in onse haest. Dus voldede Michel Agnolo dit heel welfsel alleen, sonder yemants hulp, dan datmen hem de verwen wreef, binnen den tijt van twintich Maenden, en hadder van dry duysent Croonen, en mochter in ghebruycken Const wel beloont. voor 25. Croonen verwe: maer t'was hem grooten arbeyt, met den hoofde om hoogh te wercken, dat hy binnen eenighe Maenden daer nae geen teyckeninghen conde sien, oft yet lesen, dan om hoogh siende. In summa, dit werck in't gheheel is soo ghedaen, en sulck, dat het is het licht-vat oft Lampe
onses Consts, dat het genoechsaem is te verlichten de geheele Weerelt, die te vooren in de rechte Teycken-const menich hondert Iaren is ghenoech verblint gheweest. Geen Schilder behoeft te wenschen, in inventie, vercortingen, actituden, schoonheyt der naecten, en omhangsels der lakenen, meer volcomenheyt te sien: want hier is de Const in haren hooghsten graet, en ter uyterste grense ghebracht, alst wel blijckt aen die volcomen schoon naeckte Beelden, seer verheven, levende en roerende, van verscheyden ouderdommen, die eenige eycken festonen, om de gulden eeuw te bewijsen, houden: want de Poeten willen, datmen doe by eyckelen leefde. Dus bewees Michel Agnolo, dat in deses Paus tijdt de gulden eeuwe voor handen was, om dat in desen tijdt Italien gherust en in vreden was, dat voor en nae in groote ellende en swaricheyt is geweest. Hier zijn te sien veel Historien uyt t'Oude Testament, van Adam en Eva af, oock Propheten en Sibillen, daer men Const, verscheyden actien, en beweghelijcke affecten oneyndlijcke veel sien mach. Gheluckich is gheworden de Schilder-const, dat alle twijffel en duysternisse van haer is wech ghenomen het valsch van t'oprecht onderscheyden, en den blint-doeck der valscher meeninge den Schilders van den oogen met dit werck ontbonden en los gemaect te gheworden. Der Capellen welfsel nu ghedaen, was Michel Agnolo seer in gratie by den Paus, gelijck hy oock daer aen werckende is geworden meer en meer: want so Michel Agnolo wou gaen nae Florencen in den Omgangh op Mildtheyt des Paus tot Agnolo. den S. Ian, sondt hem den Paus t'zijnen huyse om reysgelt 500. Croonen uyt vrientschap en jonst. Oock worde den Paus gedachtich voor zijn doot, orden te gheven tot zijn voorighe Sepultuere, en belaste, quaem hy te sterven, dat Cardinael Santi Quattro, en Cardinael Aginense zijn Neef, de selve op minder ordinantie stracx van nieus Michel Agnolo lieten onder handen nemen, en sonder eenich belet voleynden: So dat Michel Agnolo weder de Sepultuere onder handen nam, en ondertusschen de Cartonnen tot de Facciate oft t'vack, daer hy namaels t'Oordeel maeckte: maer t'nijdich ongheluck belettede dese memorie van soo heerlijcken Graf ter perfectie te comen, door den doot des Paus, en dat gecoren worde Leo de thiende, die niet minder van moede, macht en mildicheyt en was, als Iulius. Desen begeerde in zijn Vaderlandt van hem ghedachtenis te laten, om dat hy den eersten Paus van aldaer was, en dat hy sulck een constigh Borgher hadde, bestelde dat de Facciate van S. Laurens te Florencen voor hem worde gehouden: des werde Michel Agnolo gheschickt
nae Carrara om Marberen, end' hem werden daer toe bestelt duysent Croonen. In
dit Marber halen verloor hy veel Iaren, makende ondertusschen van wasch
Modellekens tot het werck, dat eyndlijck den Paus Leo quam te sterven, des Michel Agnolo niet besonders te weghe en bracht, dan bracht een groote Marber colomne op de plaetse van S. Laurens te Florencen: en binnen den tijdt van Paus Adrianus de 6e. doe de Consten seer verschrickt lagen, vorderde Michel Agnolo eenichsins yet tot de voorgaende Sepultuere van Iulius, daer hy uyt liefden zijnder vrientschap seer toe ghenegen was. Doe nae Adrianus, Clement de 7e. vercoren was, ontboodt hy Michel Agnolo te Room, en sondt hem weder nae Florencen, om te voleynden de Sacristije en Librerije van S. Laurens: want wesende oock een Florentijn, wou daer de Sepultuera van zijn gheslacht van Medicis volmaeckt hebben. Op desen selven tijdt maecte hy te Room voor eenen Pieter Vrbano dat wonder uytnemende Beelt van den naeckten Marberen Christus, staende met zijn Cruys, dat te Minerva te Room noch te sien is. Te Florencen ghecomen wesende, vorderde hy dat heerlijck werck van de Cupola, hanthavende met eenen t'werck tot S. Laurens. In der Architecture, beneffens den ouden ghemeenen wegh der Antijcken en Vitruvij, heeft hy ander nieu ordenen opgebrocht, van Cornicen, Capitelen, Basen, Tabernakelen, Sepultueren, en ander cieraten, waerom alle naevolgende Architecten hem te dancken hebben, dat hy hun van d'oude banden en stricken verlost heeft, en ruymen toom, en verlof
gegheven, van yet beneffens d'Antijcken te versieren: Doch om de waerheyt te
segghen, is desen toom so ruym, en dit verlof by onse Nederlanders so misbruyckt, dat metter tijdt in de Metselrije een groote Ketterije onder hun ghecomen is, met eenen hoop raserije van cieraten, en brekinghe der Pilasters in't midden, en op de Pedestalen voeghende hun aenghewende grove puncten van Diamanten, en
derghelijcke lammicheyt, seer walghelijck om aen te sien. Summa, Michel Agnolo maecte (niet tegenstaende veel belets) zijn Beelden, (doch heymelijck, so zijn maniere was) tot de Sepultuere tot S. Laurens, en zijn seven in't ghetal, waer van sommige niet al voldaen zijn, also men dese daer noch sien mach: d'een is een Mary-beeldt, die op een seker actitude sittende, haren rechteren knye over den anderen heeft
geslagen, en t'kindt op de hooghste dgye sittende keert hem seer aerdich na des
Moeders borst: dit werck, hoewel onvolmaect, toont in de Conste groote
volmaecktheyt, en een maniere van een werckelijcke bootseringe. Voorts tot de
Sepultuere van den Hertogh Iuliaen, en Hertogh Laurens van Medicis, zijn seer en boven al verwonderlijck vier Beelden, de Nacht, den Dagh, de Morgenstonde, en den Avont, oock de Beelden deser twee Hertogen: dese zijn alle genoech om de Const te doen herleven, al waer sy over al de Weerelt doot, en begraven. De Beelden der Hertogen sitten met seer schoon actien, en zijn aerdich toegemaeckt, hebben schoon knyen, beenen, hoofden, handen en voeten. Maer wat sal ick segghen van Aurora, de schoon naeckte Vrouwe, die ontspringende in een levendige actitude, schijnt bedroeft, siende desen grooten Hertogh zijn ooghen ghesloten te wesen? En wat van de Nacht? dan dat het de Nacht is, om alle die desen meenen in Const
t'achterhalen, oft voorby te loopen, te verduysteren? De schoonheyt en gracelijckheyt in't slapen deses Beeldts, heeft veel edel geesten verweckt, te vereeren met Poeetsche versen, soo in Latijn als in Italiaens. Onder ander was van een
onbekent Autheur een Tuscaens ghedicht ghemaeckt, op desen sin:
Den Nacht, die hier nu slaept met soete treken,
Een Enghel dus van steen ghehouwen heeft:
En t'wijl hy slaept, meent ghy niet dat hy leeft?
Ontweckt hem dan, ghy sult hem hooren spreken.
Op dit ghedicht heeft Michel Agnolo, in plaetse van zijnen Nacht, op desen sin
gheantwoordt:
Slaep is my lief, en geeren steen zijn wil ick,
Dat my geen schade, oft schande en brengh in druck:
Dat ick noch sie, noch hoor, is mijn gheluck.
Dys weckt my niet, ay lieve spreeckt al stillick.
D'oorsaeck dat dese uytnemende Beelden niet en hadden de leste handtreyckinghe, die den Meester niet vyerigher gonst en liefde in zijnen gheest inghebeeldt hadde hun te verleenen, was den Const-vyandigen Mars, die terwijlen met Bellona, en de woedende ghesusters, voor de Stadt een belegeringe quam aenrichten, Ao. 1526. soo dat Michel Agnolo worde ghebruyckt tot de fortificatie der Stadt, daer hy al zijnen sin toe neychde, en hadde de Republijcke geleent duysent Croonen: maer siende, dat van hulp en tegenhouden alle hope verminderde, nam, om zijns persoons versekeringe, heymelijck en behendich de vlucht uyt der Stadt, met zijn discipel Antonio Mini, en zijnen vriendt Piloto Goutsmit, nae Venetien toe. En comende te Ferraren, alsoo daer van den Hertogh Alfonso, om den krijgh wille, was geordineert, dat de Weerden de namen der gasten souden opbrenghen, werdt Michel Agnolo teghen zijnen wille openbaer, daer ghecomen te wesen. Den Hertogh constliefdich sondt stracx de
voornaemste van zijn Hof, hem met zijn gheselschap en Peerden te brenghen in't
Hof, om aldaer heerlijck te logeren. Michel Agnolo hem in eens anders gewelt
vindende, liet hem by den Hertoge met zijn ghesellen brengen, latende zijn goedt in de Herberge. Den Hertogh ontfingh hem seer vriendlijck en heerlijck, en gaf hem noch seer rijcklijcke giften, en hadde hem geern daer te Ferraren behouden, en voor grooten loon wat laten maken. Maer hy hem Groot en mildtherticheyt van Michel Agnolo. wendende tot zijn medegesellen, seyde: Hy hadde gebracht in Ferraren
twaelf duysent Croonen, die waren in hun behoeflijckheyt ten besten. Doch bedanckte hy den Hertogh seer beleefdelijck, die hem alles toonde, wat hy in zijn Paleys voor fraeyicheyt hadde: onder ander zijn conterfeytsel, gedaen van den grooten Tiziaen, t'welck Michel Agnolo seer prees. Doch wat den Hertogh dede, hy keerde weder nae de Herberge. Den Weerdt worden veelderhande dingen bestelt van den Hertogh, om Michel Agnolo wel te tracteren, en verboden geen ghelt van hem te nemen. Van hier quam Michel Agnolo tot Venetien, daer veel Edelluyden zijn kennis te hebben
versochten, daer hy weynich werck van maeckte. Hy dede daer niet anders, als voor den Dogie Gritti een teyckeninge, om de brugge van Rialto, van fraey inventie, en seer cierlijck. Michel Agnolo door veel biddens, keerde weder in zijn Vaderlandt, door de groote liefde die hy daer toe hadde, doch niet sonder perijckel zijns levens, om dat de belegheringe van s'Keysers en s'Paus volck voor de stadt Florencen noch geduerde. Daer ghecomen, bewapende hy den thoren van S. Miniato, daer twee
stucken gheschut op laghen, die in't Leger groote schade deden: Waerom die van
t'Leger met groot gheschut daer op schoten. Maer Michel Agnolo, met wolle
sacken, en stercke maltrassen, met veel touwen omvanghen, behiel hem soo, dat hy noch over eynde staet. Hy creegh lust wat te maken uyt eenen grooten Marbersteen, negen ellen hoogh, welcken steen van Paus Clement te vooren was gegheven Baccio Bandinelli, die hem begonnen hadde. Desen doe hy van den Gonfalonier Michel
Agnolo was gegheven, maeckte hyer een seer schoon Model toe: maer doe de Medicis weder in de Stadt met accoort gelaten waren, werdt den steen Baccio weder gegheven. In't overgaen van der Stadt, werden eenige Borgers gevangen by last van den Paus: oock worde Michel Agnolo ghesocht, die hem verborgen hiel veel daghen. Doch doe de furie over was, den Paus Clement gedachtich wesende de constighe deucht van Michel Agnolo, dede hem met ernst soecken en vinden, en sonder yet missegghen hem gheven zijn gewoone pensioenen, op dat hy vorderde t'werck van S. Laurens. Hy nu in versekertheyt wesende, maeckte voor den Commissaris van den Paus van Marber eenen Apollo, dry ellen lang, die uyt den koker eenen pijl treckt, doch en
werdt niet al gheheel voldaen: dit is een uytnemende schoon werck. Hy hadde binnen de belegeringe gheschildert een Leda, van Lijmverwe, voor den Hertogh van Ferraren, t'welck een schoon excellent Vrouwen naeckt beeldt was, in den arem hebbende den Swaen. Daer waren oock Castor en Pollux, die uyt het Ey quamen, also men dat in Druck heeft namaels sien uyt comen. Dit groot stuck liet Michel Agnolo sien eenen Edelman, die van den voornoemden Hertogh gesonden was om dit stuck: want hy hadde verstaen, dat van Michel Agnolo wat besonders voor hem was gemaeckt. Den Edelman Plompen Edelman van Ferraren, van Michel Agnolo doorgenomen. dit
siende, geen kennis hebbende van de Const, seyde tot Michel Agnolo: Dit en is niet besonders. Welcken antwoorde, en vraeghde wat zijn Ambacht was. Hy seyde al grinnende: Ick ben een Coopman. Michel Agnolo antwoorde stracx: Ghy sult ditmael u coopmanschap voor uwen Heer qualijc doen: maeckt u stracx uyt mijn ooghen. Daer nae gaf hy dese Leda Antonio Mini zijnen discipel, die twee Susters te
houwlijcken hadde: oock gaf hy hem Mildtheyt van Michel Agnolo. den meesten
deel van zijn teyckeningen, en Cartonen, en twee kisten met Modellen. Desen trock met alle dese Const in Vranckrijck. De Leda vercocht hy aen den Coningh, en worde ghestelt tot Fonteynebleo: maer de teyckeningen en Cartonen werden verloren, want hy quam haest te sterven. Michel Agnolo worde te Room ontboden van den Paus
Clement, die, hoewel op hem verstoort wesende, vriendt der Const, hem alles vergaf: en gaf hem orden te keeren nae Florencen, op dat de Sacristije en Librerije van S. Laurens souden voleyndt worden, daer een menichte van statuen aen verscheyden Meesters waren ghedeelt, en van al de Modellen maeckte: dus werden solderinghe en Boeck-bancken, en alles met vlijt aengevangen. Doe werdt Michel Agnolo ontboden te Room van den Paus, om t'Oordeel te schilderen. En t'wijlen hy doende was men den Cartonen, werdt hy dagelijcx aengerent van den Agenten oft Commissarissen van den Hertogh van Vrbijn, seggende, dat hy van Paus Iulio de tweede hadde
ontfangen sesthien duysent Croonen, om de Sepultuere te maken: welcke hy (om
van dese moeyte ontslaghen te wesen) noch geern hadde voldaen, hoewel hy alree oudt was. Het worde eyndlijck geaccordeert, dat de Sepultuere slechs met ses Beelden soude volmaeckt worden, en niet dan van een sijde te sien, ghelijck hy dat self
begeerde. In dit verdragh werdt besloten, dat Michel Agnolo voor den Paus vier
Maenden in't Iaer mocht
wercken. Dit ghedaen, en liet den Paus evenwel niet af, het Oordeel te willen gevordert hebben, om te sien d'uyterste cracht der Const van desen oppersten Constenaer. Michel Agnolo makende de Cartonen, was heymelijck stadich doende aen de Beelden tot de Sepultuere, tot dat Ao. 1533. den Paus ghestorven is. En also hy doe meende van s'Paus werck ontslagen te wesen, en de Sepultuere dan vry en los te mogen eyndighen: Maer Paulus de derde vercoren wesende, liet hem roepen, om voor hem alles te doen, en dede hem groote beleeftheyt en beloften, seggende, hy wilde
t'Contract met den Hertogh scheuren. Eyndelijck werdt het verandert, en op dry
Beelden van eyghen handt. Dus maeckte Michel Agnolo een Beeldt, wesende Lia, Labans dochter, voor t'werckende leven, hebbende eenen spiegel, bewijsende, dat wy onse wercken met voordacht te doen behooren: oock in een ander handt eenen bloemkrans, beteeckenende de deucht, die ons in dit leven verciert, en namaels
heerlijck maect. T'ander Beeldt was Rachel haer suster, het contemplerende leven
beteyckenende, die op eenen knye gheknielt is, en met een opgheheven aensicht.
Dese twee waren op den tijdt van een Iaer gedaen, en worden met den Moyses, daer voor van gheseyt is, ghestelt tot S. Pieter in vincula, by ander Beelden van den Paus Iulius en ander, die ander Meesters hebben ghedaen, met de ornamenten der
Sepultuere, ghelijck daer noch te sien is, en alles ghedaen nae ordinantie en Modellen van Michel Agnolo. Doe begaf hy hem voorts te dienen Paus Paulus de derde, voldoende met grooter vlijt het Oordeel, in welck hy eyghentlijck met een groote manier heeft ghelet op de naeckten, te weten, op de schoonheyt, volcomen proportie, en ghestaltenissen der Menschen lichamen, op alderley actituden, hier in allen anderen overtreffende, latende aen d'een sijde de vroylijcke coloreringhe, en ander duysent aerdicheden, die ander Schilders tot vermakelijcken welstandt ghebruycken, en oock eenige gracelijcke inventie in't ordineren zijnder Historie. Het geschiede, doe eens den Paus Paulus quam besien het werck, met eenen Messer Biagio van Cesano, een seer neuswijs Mensch wesende: welcken gevraeght van den Paus watter hem af docht, seyde dat het een oneerlijck dingen was, in so eerlijcken plaetse soo veel naeckten met bloote onschamel leden te maken, dat het gheen werck en was om eens Paus Capelle, maer recht dinghen tot een stove oft herberghe dienende. Michel Agnolo hierom t'onvreden, oeffende dese wrake: stracx doe hy wech was, gingh hy desen Priester schilderen in de Helle na t'leven Michel Agnolo schildert een Priester in de Helle met Esels ooren. by onthouden, onder een deel droesen, met een slange om t'lijf, die hem in de schamelheyt bijt: en ten hielp niet wat Messer Biagio aen den Paus oft Michel Agnolo soliciteerde, datmen wech nemen oft veranderen soude, hy most als een figuer van Minos, oft beter Midas, met Esels ooren daer blijven staen proncken, gelijck men noch sien mach. T'geschiede corts hier nae, dat Michel Agnolo van niet weynich hooge steygeringe viel, quetsende zijn been, en van Ongedult van Michel Agnolo. pijne en gramschap en woude hy't niet laten meesteren. Dit
verhoorende eenen Meester, Baccio Rontini Florentijn, zijn vriendt, quam hem uyt medelijden vinden: maer soo hem daer ten huyse niet opghedaen worde, clom heymelijck in, en socht van camer te camer, dat hy hem vondt, niet scheydende van hem tot hy al genesen was. Dus keerde Michel Agnolo weder op t'werck, en voldede eer lange Maenden dit vermaerde heerlijck werck, dat welcke door Printen, soo in groot als cleen, ghenoech openbaer is, wat figueren en actien
daer in zijn, soo dat het hier te verhalen onnoodich is: maer datmen aen het wesen van elcke verdoemde figuere mercken can, om wat zonde dat sy daer in Carons schuyte ter Hellen varen, dat laet ick den Natuer kennenden Philosophen oordeelen, oft soo is ghelijcker van wort getuyght. Onder veel aenmerclijcke dinghen, heeft hy ghemaeckt seven Duyvels, daer mede meenende de seven Dootsonden, die de Menschen, die ten Hemel meenen op varen, ter Hellen neder trecken. In't uytbeelden van Caron, heeft hy ghevolght den Poete Dantem, daer hy seght op desen sin:
Den Duyvel fel Caron met brandend' ooghen Vergadertse al, hy dreyght en slaet met eenen Met zijnen riem, al die niet snel en pooghen.
Acht Iaren pijnichde hem Michel Agnolo dit werck te voldoen, het welck van verre en van by hem wel wil laten sien, sonder eenighen welstant te verliesen, en is geweest gheretorqueert, en met artseringen in de diepselen seer net voldaen, niet alleen onder, daer men by can, maer boven in't opperste, daer ick eens met een langhe leere by
gheclommen ben, daer eenen ganck is met yseren leningen. Dit werck worde voldaen,
en ontdeckt, Ao. 1541. (ick meen) op eenen Kerstdagh, met verwonderinghe niet
alleen van Room, maer van al de Weerelt. Hier naer maecte Michel Agnolo voor den selven Paus in de Capelle Paulini twee Historien, oock op't nat, d'een de Bekeeringhe Pauli, d'ander de cruycinghe Petri, daer verscheyden schoon naeckten oock in comen, en verscheyden fraey actien, sonderlinghe den Petrus averecht op't cruys: doch eenich omstandich bywerck moet men hier niet lustich zijn te sien, want het achter uyt, oft t'Landtschap is niet cierlijck: men sieter boomen, noch ghebouw, oft dierghelijcke dinghen, ghelijck of hy alleen t'hooghste treffende op het leeghe oft gheringhe niet en heeft willen achten. Dit was zijn leste schilderije, gheeyndicht t'zijnen 75. Iaren, met grooter moeyten: want te wercken op nat, en is niet wel ouder lieden werck. Nae dat Michel Agnolo, in de fortificatie van Borgo, hem bewesen hadde boven alle ander verstandich Bouwmeester, en t'schilderen verlaten, en conde zijnen gheest niet ledich wesen: maer nam vooren een seer groot stuck Marbers, daer hy van een stuck te
weghe wilde brengen vier figueren, meerder als t'leven, en was een afdoeninge van t'cruys daer op Mariae schoot light eenen dooden Christus, daer eenen Nicodemus met een ander Maria de Moeder helpen en bystaen, wantse van droefheyt schijnt machtloos, dit lichaem niet te moghen langher op den schoot houden, en schijnt te willen vallen, wesende een heel verscheyden actie, van die hy oft ander in dese
Historie te vooren en deden. Dit werck werdt niet volmaect, hoewel hy't tot zijn
Sepultuere hadde gheschickt, en creegh groot ongheluck, als noch volgen sal. Doe
Ao. 1546. overleden was Antonio da San Gallo, Bouwmeester van de Fabrijcke van S. Pieters, wert in zijn plaetse ghestelt Michel Agnolo die (oudt wesende) niet geern sulck last aen nam, en maeckte met veel minder cost een veel beter Model van hout, als dat van San Gallo, verbeterende veel dingen, op sulcker wijse, dat dese Fabrijcke op een veel beter orden worde ten eynde ghebracht, en op een vijftich Iaren tijt minder als soude gheweest hebben, en met meer als dry hondert duysent Croonen minderen cost, en noch veel heerlijcker werck, bequamer en ghebruyckelijcker. Den Paus die hem seer beminde, en in eeren hadde, gaf hem tot een pensioen dincomste, die de Riviere opbrengt binnen Parma, beloopende tot ses hondert gouden Paus
miltheyt tot Michel Agnolo. Croonen s'Iaers: Daer nae in plaetse van die, de
Cancelerte van Rimini. En al sondt hem den Paus dit ghelt van zijn pensioen, wildet niet ontfangen, als daer geen werck van makende, willende tot dese Fabrijcke dienen om Gods wille. Summa, het is te verwonderen, dat een eenich Mensch soo veel gaven en Consten heeft dadelijck bewesen in hem te wesen. Dus werdt hy in verscheyden Bouwinghe ghebruyckt, tot de doot van Paus Paulus, Ao. 1549. en wederom ten tijde van Paus Iulius de derde: den welcken hem liet continueren in de Fabrijcke, en hadde hem in grooter weerden. Hy worde ooc van een Senaet des Roomschen volcx
ghebruyckt tot Bouwmeester aen het Capitolium, waer toe hy een seer schoon
teyckeninge inventeerde, hoe dat ghebouw ghemaeckt en gheciert, d'Antijcke beelden daer te passe ghebracht, en hoe de trappen en ander dinghen op het fraeyste en voeghlijckste mochten te weghe ghebracht worden. Liever hadde Michel Agnolo zijnen ouden tijdt gheruster overgebrocht, dan onder verscheyden Pausen, en voor d'een en d'ander onledich te wesen met de dinghen der Architecture. Doch de Fabrijcke van S. Pieter, de Kercke van S. Ian voor den Florentijnen te Room, en derghelijcke, dede hy alleen uyt devotie, sonder ghewin te begeeren: Evenwel door de groote liefde tot de Const, en om dat de oeffeninghe met den beytel op de Marberen te arbeyden, zijn lichaem (soo hem docht) vorderlijck tot gesontheyt was, en liet schier geenen dagh voor by gaen, zijn tijtverdrijf te hebben aen zijnen Ongeduldt van Michel Agnolo, slaende aen stucken zijn Pieta. voorverhaelden Marberen groep oft Pieta: doch ten lesten werdter onverduldich in, en sloech hem aen stucken: want den steen was vol herde keykens, en so hardt, dat t'vyer dickwils uyt den yseren sprongh. Dese Pieta worde weder aen een gheset, en is noch in eenen Wijngaert by Monte Caval, toecomende die van Bandini, daer ick hem oock ghesien hebbe. Maer om de naeste oorsaeck van dit breken, en onvolcomen laten der figueren van Michel Agnolo t'ondersoecken, mijns achtens, is gheweest het overvloedich en geestich verstandt, daer een doordringhende scherp oordeel beneven was: soo dat hy noyt volcomen benoeghen en hadde aen yet dat hy oyt maeckte, en daerom heeft hy in zijnen ouderdom weynich Marberen beelden voldaen, maer die voldaen zijn, zijn in zijn jonckheyt ghedaen gheweest, als den Bacchus, de Pieta van de Cortse, den Colossus oft Reus tot Florencen, en boven al den Christus te Minerva, die soo volcomelijck ghedaen is, datter geen graen dickte en mag af oft toeghedaen wesen sonder t'Beeldt te bederven. Noch onder de voldaen, zijn t'Beelt van de twee Hertoghen, Iuliaen en Laurens, den Nacht, Aurora, en den Moyses, en buyten dese noch twee, dat t'getal nauwe en reyckt tot elf. De ander die onvoldaen zijn bleven, zijn meer in ghetal: want soude hy gheen beelden uyt hebben laten comen, dan die hem ghenoechden, hy souder (soo hy self beleden heeft) weynich oft gheen te voorschijn hebben laten comen. Dit hadde hy voor ghewoonte, soo haest hy al werckende aen zijn beelden eenich cleen ghebreck sach, hy lietse onvolmaeckt alsoo blijven, en dit was (seyde hy) oorsaeck, dat weynich Beelden oft Schilderije van hem zijn gedaen geworden. Hy beleedt oock teghen yemant, datter een stuck van de elleboghen van de Mary-beelt was af ghespronghen, daer hy de lijdsaemheyt mede verloos. Om nu eyndlijck zijn leven in't corte te betrecken, en t'overloopen, is te weten, dat hy altijt seer ghenegen was tot alle moeyten, die de Conste belangen: bevindende,
dat hy door alle swaricheden daer mede gheraeckte. VVie Minervam uyt Iuppiters herssenen wil halen, behoeft den hamer van Vulcanus.Hy heeft binnen zijn leven hem seer geoeffent in de Anatomie, niet alleen der Menschen, maer oock der Dieren, besonder der Peerden, daer hy altijt sin in hadde, oock eenighe te houden: des hy soo groote perfectie met Pinceel en yser heeft laten blijcken, bewijsende, dat die uyt de herssenen van Iuppiter, Minervam halen wil, behoeft den hamer van Vulcanus. Men heeft ghesien dat hy beelden heeft ghemaeckt, langh 9. 10. en 12. hoofden, als hy daer by wist eenige gratie te weghe te brenghen, alhoewel sulcx in't leven niet te vinden waer, soo seyde hy, dat den Passer M. Agnolo maeckte beelden, tot 12.
hoofden langh. most wesen in d'ooghe, en niet in de handt: want de handt arbeydt, en de ooghe oordeelt: en sulcken wijse hadde hy oock in zijn Architecture. Hy beminde seer de eensaemheyt, dat niet te verwonderen is: want die op onse Const verlieft is, moet t'gheselschap schouwen, dewijl sy den heelen Mensche wil Onse Const wil den heelen Mensch tot haer in aendacht hebben. hebben in aendachticheyt, want sulck Mensch alleen zijnde, is (met Scipio) alderminst alleen. Hy hadde in grootachtinghe eenighe verstandige gheesten, en gheleerde Persoonen: hy las geern Italiaensche Poeten, en maeckte self veel geestige versen, Madrigalen, en Sonnetten, die seer stadich waren, en heeft Petrarcham en Dantem schier gecommenteert. Hy sondt gedichten, en ontfinger weder van de doorluchtighe Marckgravinne van Piscara, en waren op malcanders Michel Agnolo was oock een Poët. Const verlieft, en sy quam dickwils van Viterbo te Room hem besoecken, welcke hy teyckende een Pieta, met twee Engelen, eenen Christus aen t'Cruys met opgeheven hoofde, en een Samaritaensche Vrouw aen den put. Hy beminde seer de heylige Schriftuere, als een goet Christen wesende: hadde oock in grooter weerden de schriften van Broer Ieronimo, Savonarola, om dat hy op den Predickstoel zijn levende stem had ghehoort. Hy beminde seer de lichamelijcke schoonheyt der Menschen, om die in zijn Const nae te volgen, M. Agnolo was verlieft op de schoonheyt der Menschen, om zijn Const te vorderen. en het schoonste uyt het schoone t'onderscheyden, en kennen, sonder welck men gheen dings en can volcomens maken: maer hadde geenen sin aen oncuyssche en oneerlijcke gedachten, t'welck hy met de maniere zijns levens heeft bewesen, seer sparich zijnde, als hy jongh was te vreden wesende (om stadich op zijn werck te wesen) met een weynich broodt en wijn, welcke gewoonte hy onderhiel, tot dat hy t'oordeel maeckte in de Capelle, daer hy des avonts zijn daghwerck ghedaen hebbende, hem soberlijck onderhiel, en Rijck wesende, leefde armlijck, en noyt vriendt en at met hem, en selden wilde hy van yemant gheschencken: M. Agnolo rijc wesende, leefde armlijck. want hem docht, als yemant hem wat gaf, altijdt in hem te wesen gehouden. Zijn verhaelde soberheyt maeckte hem seer wakende, en van weynich slaep, s'nachts dickwils opstaende, niet connende slapen, hem voeghende te wercken met den beytel, daer toe had hy gemaeckt eenen papieren hellem, daer op hy de keerse stelde, en hadde aen den handen gheen belet. Zijn keersen waren van enckel Geyte smeer die seer uytnemende zijn. Grooten vlijt van Michel Agnolo in zijn jeucht.Dickmael sliep hy in zijn jeucht gecleedt, vermoeyt van arbeydt, om s'anderdaeghs geenen tijdt met cleeden te verliesen. Eenighe zijnder gheweest, die hem nae seyden, dat hy gierich en vreck was: maer dese deden de waerheyt daer aen te cort: want hy het teghendeel heeft bewesen met zijn groote miltheyt, in't wech gheven zijner goedere en Consten. Veel teyckeninghen gaf hy aen M. Tomas
Caualieri, Groote miltheyt van Michel Agnolo. Messer Bindo, en broer Bastiaen del
Piombo, die seer veel weert waren, aen zijn discipel Antonio Mini de Leda, en anders, als geseyt is, en voorts aen veel ander, ghelijck de twee gevanghenen aen St. Strozzi: dese ghevangenen zijn noch
172r
tot Equan, dry mijlen van Parijs, gaf oock aen Francesco Bandini de ghebroken
Pieta: summa, dinghen daer men een deel duysent Croonen af hadde moghen maken. Boven dit veel dienst aen velen gedaen met teyckenen, en andersins, sonder yet te nemen, oock onderhiel hy met zijn ghewonnen ghelt veel armen, uythouwlijckende heymelijc veel schamel dochteren, die hy goede houwlijcke have gaf, en maeckte rijcke zijn dienaers, en die hem hielpen wercken: Oock eenen zijnen knecht Vrbino, die hem lange hadde gedient, den welcken hy eens vraeghde: Soo ick com te sterven, wat suldy doen? Hy seyde: Ick sal een ander dienen. Ay armen Mensch, seyde Michel Agnolo, ick wil u ellende voorcomen, en gaf hem teffens twee duysent gouden
Croonen, een dinghen dat Keysers oft groote Heeren te doen zijn ghewoon. Oock
een zijn Neef gaf hy nu dry, dan vier duysent Croonen, en eyndlijck 10000. Croonen, sonder zijn Michel Agnolo had groot onthoudt. goederen te Room. Michel Agnolo is oock gheweest van diep en langh behoudich onthoudt, soo dat als hy maer eens yemants dinghen en sagh, hy heeftet soo onthouden, en hem daer mede gehdient, dat het niemant conde mercken, en noyt en maeckte hy yet, dat malcander gelijck was: want hy onthiel alles wat hy oyt maecte. In zijn jeucht wesende in een geselschap met ander Schilders zijn vrienden, wedden om een Avontmael, wie een figuere soude maken van minst teyckeninghe, ghelijck die eenighe plomplijck op de mueren maken, die niet met allen en connen. Hier diende hem zijn memorie van een boots, die hy soo op eenen muer hadde ghesien: dese maeckte hy van treck tot treck soo gantsch ghelijck, als hadde hy't voor hem ghesien, en gingh alle d'ander Schilders te boven: een dingen nochtans swaer om doen, voor sulck een, die soo goet Meester, en soo vol teyckeninghe was, en ghewoon tot soo constighe dinghen, dat hy soo gheheel hem daer van ververren en afscheyden conde. Hy is geweest seer veronweerdight op die hem veronghelijckten: doch noyt geen wraeck doende: maer verduldich
verdraghende. In al zijn wesen was hy manierlijck, en wijs in woorden, en voorsienich in antwoorden, met een statighe grootheyt, en somtijts scherp bijtende, somtijt soet en cluchtigh, waer van ick Sommige aerdighe antwoorden van Michel Agnolo.
eenighe mach verhalen. Hem worde gheseyt van een van zijn vriendt, dat hem de
doot wel leet behoorde wesen, om dat hy zijn leven hadde gearbeyt met groot
onghemack, om tot der Consten volmaecktheyt te gheraken. Hy antwoorde: Dat
behoort even veel te wesen: want behaeght ons t'leven, soo behoort ons niet te
mishaghen de doot, dewijl het al werck is van eenen Meester. Een Schilder hem
vraghende van zijn werck, welcken hadde gheschildert een Pieta, en hem daer in
qualijck gequeten, antwoorde hy: dat het wel een Pieta, dat is, een deerlijc dingh te sien was. Verstaende dat Sebastiaen del Piombo, in een Capelle van S. Pieter Montorio, hadde te maken eenen Monick, seyde, dat hy dat werck soude bederven. Vragende Sebastiaen om wat oorsaeck, antwoorde hy: dewijle datse de heele Weerelt bederven, die soo groot is, soudense niet connen bederven een Capelle, die soo cleen is? Hem worde verhaelt van eenen, die seer wel d'Antijcken conterfeytte, en hun maniere navolghde. Hy antwoorde: Die altijt een ander navolght, en loopt hem nemmermeer voorby, en die niet van sich self en can maken, sal hem qualijck met ander lieden dingen connen behelpen. Een Schilder in een werck hebbende boven al wel ghemaeckt eenen Os, worde Michel Agnolo gevraeght, hoe desen Os soo levende boven alle ander dingen was getroffen te maken. Hy antwoorde: Alle Schilders connen
172v
hun selven wel best conterfeyten. Hy gingh een werck sien van rondt Beeldtwerck, datme, gedaen wesende, buyten op zijn plaetse soude setten. En also den Beeltsnijder hem seer bemoeyde om de vensters te stellen, datse goet licht mochten gheven, seyde Michel Agnolo: En doet geen moeyte, want het besonderste is het licht op de marckt. Meenende, dat de dingen die in't openbaer staen, worden van t'volck gheoordeelt
goet oft quaet te wesen. Hy sagh een Schilderije, die al uyt anderen gheraept was,
en ghevraeght watter hem af docht. Hy antwoorde, Wel: Maer ick en weet niet, als ten Oordeele alle lichamen hun eyghen leden weder nemen sullen, hoe't met dees Historie sal gaen, want daer niet met allen en sal blijven: Een waerschouwinge, op datmen hem soude ghewennen uyt zijn selven wat te maken. Een Priester seyde hem: T'is jammer dat ghy geen Wijf en hebt genomen, ghy soudt nu veel kinderen hebben, die uwen arbeydt en eere souden moghen ghenieten. Hy antwoorde: Ick hebbe eene die my Wijfs ghenoech is, t'welck is de Const, die my moeyte genoech aenghedaen heeft, en mijn kinderen sullen mijn wercken wesen, die my (indiense yet dooghen) lange sullen doen leven: want ongheluckich waer Laurens di Bartoluccio Giberti, hadde hy niet die schoone deuren van S. Ians ghemaeckt: want zijn kinders hebben al doorgebrocht dat hy hun naeliet, en de deuren staen noch overeyndt. Eyndlijck, het was een Man, als uyt den Hemel ghesonden, om in't leven en Const een recht voorbeeldt allen edelen gheesten en Constenaers te wesen: des hy van elcken was weerdich bemint te wesen, ghelijck hy oock was, en van groote Heeren en Pausen, te weten, Michel Agnolo by veel groote Heeren in weerden, en seer bemint. Iulius de 2e. Leo de 10e. Clement de 7e. Paulus de 3e. Iulius de 3e. Paulus de 4e. en Pius de 4e. die hy al diende, en hem in weerde hebbende, seer ghemeensaem met hem waren, en hadden hem wel willen altijt by hebben: Ghelijck oock deden Carolus de vijfde Keyser, Solyman den Turckschen Keyser, Franciscus de Valoys Coningh van Vranckrijck, en de Signorije van Venetien. T'waer langh te verhalen al d'ander
Cardinalen, en groote Meesters: doch moet niet naelaten den Cardinael Hipolito de Medicis, die zijn Const soo toeghedaen, end' hem soo toegheneghen vriendt was, dat hy vernemende, dat Michel Agnolo sin hadde aen een zijn Turcks Peerdt, om zijn
groote schoonheyt wille, heeft hy't hem mildelijck t'huys ghesonden, met thien Muylen al gheladen met haver, en eenen Knecht om t'Peerdt bescheydt te doen, t'welck Michel Agnolo seer lief was, en in grooten danck aen nam. Doe binnen Room quam den
Hertogh van Florencen Cosimo, met de Hertoginne Leonora, dede hem den Hertogh oock, om zijn hooghe vermaertheyt in der Const, en eerlijcken ouderdom, altijts groote eere, nemmermeer met hem sprekende, dan met de bonnet in de handt, hem doende neffens hem sitten, gelijck etlijcke Pausen oock hadden ghedaen. In't
overleggen van zijn leven, dunckt my jammer en beclaeghklijck, dat hy soo veel tijts most verliesen met dingen, die hem van het Beeldtsnijden af voerden, bysonder met te doen graven Marberen, en met Fortificatien, en t'Bouwmeesterschap te bedienen van de Fabrijcke, daer hy 17. Iaer veel moeyte mede hadde, en van ander Bouwlieden benijdt wesende, op veel manieren, en seer ghequelt worde: Want hadde hy zijnen tijdt in snijden oft schilderen mogen gebruycken, men hadde veel meer wonders
ghesien. Doch heeft soo veel ghedaen, dat men acht, dat hy alle die voor hem zijn
gheweest, heeft in perfectie van Menschen beelden overtroffen: So dat met recht in
173r
zijn Wtvaert hy worde geschildert, vertoont midden oude en nieuwe Constenaers,
en daer by een versken gestelt, dat zijnen oorsprong heeft uyt de Georgica Virgilij, daer van den Coningh der Honichbyen wort ghesproken, op desen sin:
Sy zijn hem al ontrent, end' al in hem verwondert.
En ghelijck hy voor handteycken, wapen oft avijs, stelde dry Cranssen in een
gevlochten, veranderden die van der Academie van de Teycken-const binnen
Florencen dees Circkels oft Cranssen in Croonen, stellende daer by t' Avijs:
Ter geminis tollit honoribus.
Willende te kennen gheven, dat hy in Schilderen, Beeldtsnijden, en Bouwmeesterschap (wesende oock dry Consten aen den anderen hangende) de Eere en Croone weerdigh was: doch mochter Michel Agnolo, die een diepsinnich gheest was, wel hoogher oft ander meyninghe in hebben ghehadt. Doe hy in zijnen uytersten ouderdom begon te bemercken zijns levens afgang, en dat hy zijn sinnen tot Godt gewent hadde, soo
heeft hy dat in een ghedicht Sonnet te kennen gegeven in Tuscaenscher sprake,
luydende genoech op deser meyninge:
Met een broos schip alree is aenghedreven,
Door woeste Zee, ter haven, elck ghemeen,
Mijns levens loop, daer rekenschap elck een En reden moet van alle wercken gheven.
Dat s'weerelts gonst my tot een Godt verheven Der Consten heeft, oft eenich Heer alleen,
Bevind' ick valsch, vol dolinghe niet cleen,
Oock t'ydel wensch der Menschen in dit leven.
T'mal soet ghepeyns der liefden, voormaels yet,
Wat ist? soo my nu dobbel doot gheschiedt?
D'een ben ick wis, en d'ander dreyght my pranghen.
Ghenoech ghemaelt, en Beeldtghesneden hier.
Mijn Siel gherust ick tot de Liefde stier,
Die d'aermen op aen't Cruys dede, ons t'ontfanghen.
Hy hadde altijt groote begeerte, noch te gaen dienen, in zijnen soo grooten ouderdom, den Hertogh Cosimo, en met eenen in zijn Vaderlandt te sterven, om daer by zijn Ouders te wesen begraven: dan en mocht van den Paus niet vry ghelaten wesen, noch ontslaghen, om de Fabrijcke, soo dat hy te Room most blijven, daer hy eyndlijck sieck worde van een traghe Cortse: Maer de sieckte vermeerderende, en hy zijn eynde bevoelende, maeckte zijn Testament, met dry corte redenen, met goede kennisse en verstandt, segghende aldus: Ick late mijn Siel in de handen Gods: mijn lichaem der Aerden: en mijn goedt mijn naeste vrienden. Vermanende de zijne, datse in't scheyden uyt desen leven, souden zijn ghedachtich des lijdens Iesu Christi. Hy is overleden
den 17. Februarij, ten 23. uren, Ao. 1564. oudt 90 Iaer. Hy was te Room met seer
grooten staet en toeloop begraven: En door bevel van den Hertogh Cosimo, heymelijck ontgraven, en ghepackt als Coopmanschap, heymelijck ghebracht te Florencen, om hem oock nae zijn doot hooghlijck te vereeren. Maer al te grooten beschrijvinghe
soudet wesen, te verhalen, wat men dat doot lichaem, in't begraven en Wtvaert, al
eere binnen Florencen dede. Wat al aerdighe en gheestighe versieringen van triumphelijcke toebereydinghen, en schilderijen, daer al in corten tijdt te wege werden gebracht, door de Schilders Academie,
173v
en andersins, besonder in de Wtvaert, die uitgestelt was te doen s'daeghs nae S. Ian, en gheschiede den 14. Iulij. 1564. Zijn Sepultuere is in de Kerck van Santa Croce van Marber, waer op staen dry Vrouwen beelden van Marber, te weten, Pictura,
Sculptura, en Architectura.
Het leven van Francesco Primaticcio, van Bolognen, Schilder, en
Bouwmeester.
Het is natuerlijck, dat d'Ouders beminnen en behertighen het welvaren van hun
kinderen, en daerom sorgvuldigh zijn hun eenighe eerlijcke oeffeninghe te leeren.
Die van macht zijn, schickense wel veel tot Coophandelinge, achtende, dat het
versmadelijck is, hun te leeren eenich Ambacht, daer sy ten onrecht onder rekenen de edel Schilder-const. Sulcx is gheschiet met Francesco Schilder van Bolognen, van het edel gheslacht van de Primaticci. Desen was in zijn Ieught beschict tot der Coopmanschap: maer hy van hoogheren en edelderen gheest, had daer weynich
behaghen in, en begaf hem tot des Teycken-consts oeffeninge, daer hy hem natuerlijc toe vondt genegen te zijn. Aldus teyckenende en schilderende, liep het niet lange aen, of hy en liet blijcken, dat hy excelleren soude. Hy is ghetrocken nae Mantua, daer doe ter tijdt Iulio Romano wrocht, in het Paleys van de T. en worde eyndlijck ghestelt te wercken, in geselschap van een groot deel Iongers, in dat selve werck, daer in volherdende den tijdt van ses Iaren, met grooter moeyten en vlijt de Const naesoeckende, leerde hy seer wel coloreren, en van stucco wercken: des hy onder alle d'ander Ionghers, die daer hun beneerstichden, den best doender ghehouden worde, in teyckenen, en handelen metter verwe, als het gebleken is in een groote Camer, daer hy tusschen eenige cieraten van stucco, heeft ghedaen eenighe krijghen, op de wijse der oude Romeynen, met een groot deel figueren: en noch veel meer ander dinghen in dat Paleys, met de Cartonnen en nae teyckeninge des voornoemden Iulij. Des hy, van den Hertogh begracijt wesende, doe den Coningh Franciscus in Vranckrijck ontboodt eenich jong Schilder, die van schilderije en stucco wel con
wercken, werdter henen gesonden, Ao. 1531. En al wasser een Iaer te vooren henen ghetrocken den Florentijnschen Schilder Rosso, die alree verscheyden dinghen hadde gedaen voor desen Coningh, als den Bacchus, en Venus, en d'Historie van Psiche en Cupido, soo wort gheseyt, dat d'eerste stucco, en schilderije op't nat, in Vranckrijck van deghe ghedaen was van Primatuccio, die veel Cameren, Salen, en Logien op
deser wijse voor den Coningh dede. En alsoo hem den omgangh, maniere, en wercken
van desen Schilder wel beviel, sondt hy hem Ao. 1540. nae Room, om voor hem op te speuren eenighe Antijcken. Het welck hy soo sorchvuldelijck dede, dat hy binnen weynich tijdt gecocht heeft, onder hoofden, Corpussen, en Beelden, hondert
vierentwintich stucken. Hy dede oock door Iacob Barozzi van Vignuola, een ander afdrucken het Peerdt van Coper op't Campidoglio, een groot deel der Historien van de Columne Triani, den Comodus, de Venus, den Laocon, den Tiber, den Nilus, en de Cleopatra in Belvideer, om alles te laten gieten van Coper. Binnen desen tijdt is in Vranckrijck ghestorven Rosso, alwaer van hem is onvolmaeckt ghebleven een
langhe gallerije, die met zijn teyckeninghe was gheweest begonnen met stucco en
schilderije. Des worde Primatuccio ontboden van Room, en is met dese Antijcken en
vormen t'schepe gecomen in Vranckrijck: daer hy voor alle dingen liet gieten dese vormen der Antijcke Beelden, die soo wel bevielen, dat het de selve Antijcken schenen te wesen, gelijck men sien mach, daer sy ghestelt zijn in den Hof des Coninginnen tot Fonteynableo, met een benoeghen van den Coningh, die dese plaetse schier maecte tot een nieuw Room. Maer ick en wil niet swijgen, dat Primaticcio in't gieten deser, hadde sulcke constighe Meesters, dat dit werck niet anders en was van dunnicheyt, dan als een velleken, en soo glat, datmen schier niet behoefde te suyveren. Hier na eyndichde Primaticcio de begonnen gallerije in corten tijdt, met overvloedighe veel stucco en schilderije. Const wel beloont, door Franciscum, Coningh van Vrancrijc. Des den Coningh hem vindende wel ghedient, t'eynden acht Iaren hem stelde in't
ghetal van zijn Camerlingen, en corts naer naer, Ao. 1544. om dat hem docht dat hy't verdiende, maecte hem Abt van S. Martens: maer noch en heeft Primatuccio niet afgelaten te doen wercken van stucco en schilderije, in dienst van zijnen Coningh, en ander, die nae Francesco den eersten in't Regeren ghevolght zijn. Veel fraey
jonghe Schilders hebben hem hier gheholpen, onder ander, Rogier van Bolognen,
en Prospero Fontana, Gion Batista, Bagna Cavallo: maer niemant en dede hem
meerder eere, als Nicolaes van Modona, die alle Nicolaes van Modona goet Schilder. d'ander in de Const overtrof. Desen met des Abts teyckeninghe, maeckte een groote sale, de Dans-sale gheheeten, met schier ontallijcke veel Beelden, groot als t'leven, soo wel in't nat ghedaen, dat het schijnt van Oly te wesen. Noch een groote gallerije, met tsestich Historien van Vlysses, dinghen die hun gheweldich verheffen, en seer levendich staen, niet ghebruyckende dan natuerlijcke verwen van eerde, sonder achter aen te retocqueren met Eyverwe, als veel nu ghebruycken, des hy daer in wel te loven is. Het welfsel deser gallerije is ooc al bewrocht met stucco en schilderije, met grooter vlijt van de voorverhaelde, al met des Abts teyckeninge, gelijc ooc is d'oude sale, en een ondergallerije, die beter als al de ander ghedaen is. Den selven Abt Primaticcio, heeft voor den Cardinael van Loreynen veel fraey dinghen ghedaen te Modone, in zijn seer groot Paleys, ghenoemt de Grotte, welck om zijn grootheyt by d'Antijcke dingen te ghelijcken, mocht een Terme geheeten wesen, om datter soo veel groote Logien, trappen, openbaer ghemeen Salen, Cameren, en heymelijcke stancien oft
Cameren zijn. En om ander verscheydenheyt te verswijghen, isser een seer schoon Camer, geheeten het Pauelgioen, wesende aengheciert met compartimenten van Cornicen, die men van onder op siet, vol figueren, die oock alsoo vercorten en seer schoon zijn. Veel ander dinghen van stucco en schilderije zijn aldaer te sien, te langh te verhalen. Nae de doot des Conings Francesco, wert den Abt noch gemaeckt generael Commissaris over de Fabrijcken des gheheelen Coningrijcx. Hy heeft noch onder ander veel dinghen gemaeckt, de Sepultuere van Coningh Henrico, voor des Conings Moeder, in een Capelle, met vier bogen, en veel ander eygenschappen en omstandicheden van Beelden, Marberen, en Coperen historien van half rondt. Summa, hy heeft zijn Overste gedient in alles wat de Const begrijpen mach, in Triumphen, Feesten, Tornoyspelen, en Mascaraden, met seer versierlijcke aerdighe inventien. Hy was altijdt seer vriendlijck, en mildt tot zijn vrienden, en maeghschap: desghelijcx tot die van der Const. Hy heeft hem altijts gedraghen, niet als een Schilder, maer als een groot Heere, en tot grooten ouderdom ghecomen, is in Vranckrijck ghestorven.
Het leven van Tiziano Vccello, van Cadoor, Schilder
Een groot ghetal doorluchtighe Mannen, in verscheyden oeffeningen van eerlijcken gheruchte, soude men van oudts tijdt af weten te noemen, die onbekende plaetsen oft Dorpen, van hun geboorten halven hebben vermaert ghemaeckt. Onder dese waer besonder te tellen den grooten Tiziano, van den huyse Vccelli. Desen was te Cadoor, een cleen Dorp oft Casteelken, gelegen op de Piave, vijf mijlen van der Cluyse aen
den Alpes, gheboren, Ao. 1480. Welcken tot zijnen thien Iaren, met eenen goeden
gheest en cloeck verstandt begaeft wesende, werdt gheschickt tot Venetien, tot een heerlijck Borger zijnen Oom. Desen dit kindt siende seer totter Schilder-const ghenegen, bestelde hem by Ioan Bellino, die doe ter tijdt een vermaert Schilder was. Onder wiens onderwijs hem bevlijtende, gaf wel haest te kennen, dat hem de Natuere alle de deelen, die tot de Schilder-const voeghen, hadde gegheven. Ghelijck nu zijn Meester, en ander Schilders daer in't Landt, geen kennis hebbende van den Antijcken, hun dingen meest al deden nae t'leven, doch met een drooghe, harde, en quellijcke
maniere: soo leerde Tiziano hun sulcx nae. Maer doe Ao. 1507. hy de maniere van Giorgione sagh, begon zijn dinghen poeseliger, Tiziano begon nae t'leven te schilderen sonder teyckenen: doch wil schilderen met het teyckenen vereenight zijn. meer
verhevender, en op een schoonder maniere te maken: gebruyckende evenwel ten
besten dat hy mocht, zijn dingen sonder teyckenen te schilderen nae t'leven,
waernemende met den verwen uyt te beelden alles wat hy daer in sagh, t'zy hardt oft soet. Houdende voor ghewis, dat t'schilderen met de verwen, sonder andersins te leeren teyckenen op papier, was de beste maniere van doen, en de rechte teyckeninge: Daer nochtans behoorde t'een met t'ander t'samen op te wassen: Oock can men
bequamer zijn voorghenomen meyninghe zijner ordinantie met teyckeninghen by
een voegen. Evenwel Tiziano verscheyden dingen op't nat met goet oordeel doende, gaf van hem te oordeelen, dat hy een uytmuntich Schilder te werden hadde. T'zijnen twaelf Iaren conterfeytte hy seer natuerlijck gelijckende, en vleeschachtich
gheschildert, oock hayr, cleederen en sijden, seer levende ghedaen wesende, datmen zijn dingen begon aen te sien voor de dingen van Giorgione. Nae eenige Historien van hem ghedaen aen het Duytsche huys, maeckte hy een groot stuck, de vluchtinge van Egypten, daer Maria comt door een groot bosch, met een schoon Lantschap: want hy hem veel tijdt op dese handelinghe hadde ghewent, hebbende daerom eenighe Nederlanders in huys ghehouden werckende, dat fraey Meesters van Lantschap leerde Tiziano van den Nederlanders. Lantschappen en groenicheyt waren: Desgelijcx
maeckte hy in't bosch veel dieren, die nae t'leven ghedaen, seer levende schenen. Hy maeckte voor een Vlaemsch Edelman een Conterfeytsel, dat te leven scheen: oock een stuck van een Ecce Homo, met veel figueren, dat van Tizianen self, en van velen wort ghehouden voor een seer goet werck. Noch voor den selven een Mary-beeldt, met veel figueren, groot als t'leven, en met veel tronien nae t'leven ghedaen nae
t'volck van den huyse. Daer nae eenen Tobias met den Enghel, en noch eenen Ioan Baptist, in een bosch gheknielt, ten Hemel siende, en biddende, daer eenen schijn van boven comt, en voort in't verschieten een schoon Lantschap. Summa, zijn werck worde aenghesien voor des Giorgions, en die't daer voor aensagen, seyden noch tegen Giorgione, dat hy hem seer verbetert hadde in zijn wercken. Waerom Giorgione gram wesende, hem veel verborghen hiel, niet willende Tiziaens ghemeenschap meer hebben. In't Iaer 1508. liet Tiziano uytgaen in hout-print de rolle van de Triumphe des gheloofs, met Adam, en Eva, Patriarchen, en Propheten, etc. in welcke hy toonde een veerdighe handelinghe. En daer worde gheseyt, hadde hy doe ter tijdt mogen sien de Roomsche Antijcken, en de dinghen die daer waren, hy door zijn wonderlijck levendich coloreren hadde (een groote
maniere aengrijpende) Buonarruotto, en Raphael Vrbijn haest achterhaelt, oft voorby gecomen. Tiziano dede tot Vicenza op't nat een Logie, daer men de openbaer audientie houdt, een Vonnis van Salomon, dat een schoon werck was: Noch te Venetien, de
Facciate van Grimani: Te Padua in de Kerck van S. Antonis, op't nat eenighe historien deses Sancts: Noch daer in S. Spirito, maecte hy in een cleenachtich Tafereel eenen S. Marcus, sittende midden een deel Sancten, welcker tronien zijn veel nae t'leven ghedaen van Oly, met seer grooten vlijt: welck Tafereel veel hebben gehouden te
wesen van Giorgione. Doe door den doot van Ioan Bellino, in de groote sale van den Raedt was onvolmaeckt gebleven d'Historie, daer Paus Alexander de vierde voor S. Marcus Kerck de voet stelt op den hals van Fredericus Barbarossa, heeft het Tiziano voldaen, veel daer in veranderende, en daer in brengende veel Conterfeytselen nae t'leven, waer door hy van die van den Rade in't Duytsche huys een Officie ghecreegh, geheeten de Senseria, dat opbrengt dry hondert Croonen s'Iaers: Welck Officie dese Heeren vervolgens Venetianen geven den besten Schilder van hun Stadt Iaerlijcx
dry hondert Croonen. altijts geven den besten Schilder van hun Stadt: Welcken altijt, wanneer hun Prince wort vercoren, oft den Doge, is gehouden zijn Conterfeytsel te maken, voor den prijs van acht Croonen: welck Conterfeytsel wort tot gedachtnis
gestelt openbaer in't Paleys van S. Marco. Ontrent Ao. 1514. heeft Tiziano voor den Hertogh Alfonso van Ferrara, in een Camer voldaen eenigh dingen van Ioan Bellino, alwaer hem Tiziano socht bekent te maken, en maecte twee Historien die daer
ontbraken: in d'eene een Riviere met rooden wijn, waer by eenighe Sangers en
Speellieden waren half droncken, soo Mannen als Vrouwen: oock een slapende
naeckte Vrouw, die schijnt te leven, met noch ander figueren: hier schreef hy zijnen naem. In d'ander zijn veel Liefdekens, schoon kinderkens, van verscheyden actituden, die den Hertogh seer wel bevielen: Onder ander isser een seer schoon, het welcke
vischt in een claer Riviere, in welcke is een basement, waer op is staende t'Beeldt
van Venus, daer by de Gratie, en de Schoonheyt, alle seer schoon Beelden, gewrocht met ongelooflijcke neersticheyt. Noch maeckte hy daer een half Beeldt met een Christi tronie, en een Ioodsche Boeren tronie, die Christo toont de munt van Caesar. Dese dinghen (nae t'ghetuyghenis van onse Constenaren) zijn de beste, die van Tiziano oyt ghedaen zijn, en zijn oock ghewis bysonderlijck: Des wert hy wel en heerlijck gheloont van den Hertogh, den welcken hy conterfeytte, met eenen arem liggende op een groot stuck gheschut: desgelijcx conterfeytte hy de Sigra Laura, welcke daer nae de Hertoginne werdt, en is een verwonderlijck fraey werck. En gewis, de gaven in den Constenaers zijn van grooten vermogen, wanneerse door de miltheyt der Princen ghweckt, en verheven werden. In desen tijdt hadde Tiziano vriendtschap met den vermaerden Poeet Ariosto, die hem celebreerde in zijnen Orlando furioso, segghende:
E Tizian che honora
Non men Cador, che quei vinezia, e Vrbino.
Hier nae te Venetien ghecomen, maeckte hy op eenen doeck van Olyverwe eenen
naeckten Herder, daer een Vrouw hem pijpen toelangt om te spelen, met een seer
schoon Landtschap: dit stuck is nu tot Faensen. Hy maeckte noch in de Kercke der Fremineurs, geheeten Ca grande, t'hoogh Altaer-tafel, een Marien Hemelvaert: maer op doeck ghedaen, en qualijck bewaert wesende, sietmer weynich bescheyts van. In de selve Kerck in een Capelle, een Tafel met een Mary-beelt, en noch eenige Sancten en Conterfeytsels. In't Kercxken van S. Niclaes in't selve Convent, maeckte hy in
een Tafel S. Niclaes, S. Franciscus, S. Catherine, en S. Bastiaen, een naeckt beeldt, ghedaen nae t'leven, sonder datmen siet, datter met eenige Const is ghesocht de schoonheyt in corpus oft beenen, dan recht henen ghevolght het enckel leven, soo eygentlijck en natuerlijck vleeschachtich is het ghedaen, is niet teghenstaende voor seer schoon werck ghehouden: soo is oock de Marybeeldt met haer kindt, die van d'ander beelden wordt aengesien. Dit werck worde van Tiziano op een houten plaet gheteyckent, van anderen ghesneden, en in Druck uytgegheven. Hy maeckte voor de Kerck van S. Rochus hier nae eenen Cruys dragenden Christus, met eenen Iode, die hem met een coorde aen den hals ghebonden voort treckt, welck vele voor Giorgione werck hebben gehouden, en is nu ter tijdt de meeste devotie van Venetien: en hier toe zijn meer gouden Croonen aelmossen gegheven, dan Giorgine en Tiziano oyt binnen hun leven met schilderen hebben ghewonnen. Hy maeckte voor de Kerck van Sta. Maria maggiore, eenen Ioannes in de Woestijn, en eenen Enghel, seer levendich, met een fraey Landtschap. Noch maeckte hy nae t'leven eenige
Conterfeytsels: onder dese, Franciscum Coning van Vranckrijck, doe hy uyt Italien weder nae Vranckrijck reysde. Noch verscheyden Conterfeytsels van de Dogi, in't Raedthuys, gelijck hy gehouden was te doen, als gheseyt is. Noch een Tafel, in de Kerck van S. Ioan en Paulo, van S. Pieter Martelaer, die meerder als t'leven, in een bosschagie, van eenen Soldaet is ghewont in't hooft, in welcks tronie men siet
t'verschricken van der doot: oock sietmen eenen anderen Monick seer bevreest
ontvluchten. In de locht comen twee naeckte Engelen met eenen blixem, welcken al t'werck zijnen dagh gheeft, en al t'Landtschap, welck seer schoon is. Dit werck is ghehouden t'alderbeste en volcomenste, dat oyt Tiziano ghedaen heeft. Hier nae, in de groote Sale van den Rade, maeckte hy een groote Historie van een bataillie, en een Furie der Soldaten vechtende, t'wijlen uyt den Hemel eenen grooten slachreghen valt: welck alles nae t'leven ghedaen, wort ghehouden t'beste dat in de Sale is. Daer is noch van hem eenen Cleophas, en Lucas, waer Christus mede ter tafel sit, een schoon werck, en is te sien in de gulden sale, voor de sale van den Rade. Oock in de Schole van de Caritate is een stuck van hem, daer Maria opclimt de trappen, daer veelderley Conterfeytsels zijn: Oock in de Schole van S. Fantino, eenen S. Ieronimus in penitentie, die met de Kerck verbrande, was van den Constenaers seer gepresen.
Ao. 1530. conterfeytte hy tot Bolognen den Keyser Carolum al gewapent, Mildtheyt Keysers Caroli tot de Const. waer van hem den Keyser gaf duysent Croonen: van welcke hy vijf hondert most gheven eenen Beeldtsnijder van Lombardijen, die soo veel hadde aen Tiziano vercreghen, dat hy de palet en de verwe droegh, en raeckte soo by den Keyser, dien hy, t'wijlen Tiziano schilderde, bootseerde van wasch in een rondt doosken, t'welck den Keyser eyndtlijck werdt te sien, en dedet hem in't
groot maken van Marber, en te Genua brenghen, daer hy noch dry hondert Croonen creegh. Tiziano te Venetien, vondt veel Edelluyden, die Pordenon jonstigh wesende, seer zijn werck presen, aen den solder van der sale van Pregai, en hadden hem
besteedt tot S. Ian Alemossenier een Tafel te maken, om trotsen Tiziano, die daer te vooren desen Sanct in Bisschops cleeren hadde gheschildert ter selver plaetsen: maer met allen vlijt mocht Pordenon Tiziano werck niet op veel nae achterhalen. Tiziano hadde voor de Kercke van S. Marie van d'Engelen te Murano een Boodtschap
ghemaeckt: Maer soo diese hem besteedt hadden, geen vijf hondert Croonen wouden geven, die hy eyschte, schickte hy dees Tafel, by raedt van Pieter Aretino, te schenck aen den Keyser, De Keyser schonck Tiziano twee duysent Croonen, voor een stuck schilderije. die hem soo behaeghde, dat hy Tiziano schonck twee duysent Croonen: Dees Boodtschap (acht ick) ist, die in Print comt, daer d'Enghelen boven de Plus
oultre Colomnen houden. Den Keyser uyt Hongerien gecomen te Bolognen, om met Paus Clement te spreken, wort weder Tiziano ontboden, die hem weder conterfeytte, oock den Cardinael Hipolito de Medici, in Hongersche cleedinghe, en noch andersins in de wapen staende. Noch onder ander conterfeytte hy Pieter Aretino, die hem bracht te Mantua, en in vriendtschap by den Hertogh, dien hy met zijn Broeder den Cardinael conterfeytte. Maeckte hem oock twaelf Roomsche Keysers, halve Beelden, seer wel ghedaen. En onder elck maeckte Iulio Romano een Historie van hun daden. Tot
Cador zijn Vaderlandt, maeckte hy oock een Tafel van een Mary-beeldt, en S. Tiziano Bisschop, en hem selven knielende, nae t'leven gedaen. Tot Ferraren conterfeytte hy den Paus Paulum de derde, dat een schoon werck was: en maeckter noch een voor Cardinael S. Fiore, die hem beyde wel betaelt worden van den Paus. Seer op desen tijdt conterfeytte hy den Hertogh van Vrbijn Francesco Maria, dat een treffelijck
goet werck was: Des Pieter Aretino Poeet, hem vereerde in een Sonnet, beginnende aldus:
Se il chiaro Apelle con la man dell' arte
Rasemplö d’Alessandro il volto, e il petto.
In't Cabinet, oft Const-camer, van desen Hertogh, zijn noch van Tiziano twee Vrouwen tronien, seer lieflijck, en een jonghe Venus met bloemen en dunne doecklakens om, seer wel voldaen: oock een half Beeldt van Maria Magdalene, met hanghende verdeelde hayr, dat een besonder werck is: daer veel meer Conterfeytsels zijn, oock des grooten Turcks Solimani, al van Tiziano. Tot de Monicken van S. Spirito, is oock van hem een Tafel van eenen Pinxterdagh. Tot Bresse is van hem een Tafel met seven percken. In den Dom van Veronen noch een Tafel van Marien Hemelvaert, t'welck t'best is, dat van alle Moderne in die Stadt is. Hy maeckte hier nae verscheyden Conterfeytselen ten voeten uyt. In S. Spirito tot Venetien zijn noch van Tiziano drie Historien met beelden van onder op: t'een Abrahams offerhande: tweede, daer David Goliath onthooft: het derde, Cain en Abel. Op den selven tijdt conterfeytte hy hem selven, om zijn kinderen tot een gedachtenis te laten. Ao. 1546. van Cardinael Farnese ontboden, quam hy te Room, en ghelogeert in Belvideer, conterfeytte hy den Paus Paulus ten voeten uyt: oock Farnese, en Hertogh Octavio: alles tot een groot wel bevallen deser Princen. Noch maecte hy een Christi beeldt, als een Ecce Homo, om den Paus te vereeren: doch soo wel niet ghedaen, als de Conterfeytsels. Michel Agnolo met Vasari besocht heb¬
bende Tiziano in Belvideer, hadden ghesien van hem ghedaen een naeckte Danae, in den schoot van Iuppiter, in goudt verandert: en weder keerende Michel Agnolo, prees zijn werck, en maniere van zijn coloreren seer: maer seyde, dat het schade was, dat de Veneetsche Schilders in hun begin niet wel en leerden teyckenen, en gheen beter studie en hebben: want soo desen Man gheholpen waer met de Teycken-const, ghelijck hy is van der Natuer, en bysonder met t'leven te volgen, men soude niet
mogen meer, noch beter doen: want hy eenen grooten gheest, en een seer levende, en aerdige handelinge heeft. Dits oock in der daet alsoo: want die gheen teyckeninge ghenoech, en niet ghepractiseert T'leven moet met t'verstant der Const somtijts wesen gheholpen. en heeft nae fraeye Antijcke, en Moderne dinghen, die en can door
hervarentheyt, uyt zijn selven niet volcomens doen, noch te hulpe comen, oft
toegheven de dinghen, die men nae t'leven doet: op datse de deelen, die somtijts in de natuere onperfect bevonden worden, met t'verstandt der Consten mochten behoorlijcke gracien toelanghen. Tiziano hadde te Room veel groote gheschencken, en voor Pomponio zijnen soon een Beneficie met een goede Rente. Sijn ander soon gheheeten Horazio, geconterfeyt hebbende Batista Ceciliano, aerdich Violon-speelder, dat seer wel ghedaen was, met noch eenige ander Conterfeytselen, van Room vertreckende, quam tot Florencen, daer hy van de fraey dinghen (ghelijck te Room) hem seer verwonderde. Tiziano tot Venetien gecomen, maecte voor den Marquijs del Vasto een stuck, daer hy zijn Soldaten aenspreeckt, en verscheyden Conterfeytsels. Hy maeckte noch verscheyden dinghen in S. Maria Nuova, en in ander Kercken: maer dese zijn dinghen en gheleken de eerste niet. Veel Conterfeytsels dede hy, te lang te verhalen: Verscheyden reysen den Keyser Carolus, en eyndlijck in't Hof, doe hy heel oudt was: want van eersten af behaeghde den Keyser soo de maniere van Tiziano, dat hy van geen ander Schilder als van hem gheconterfeyt en wilde wesen, ghelijck als den grooten Alexander, daer toe oock zijnen Apelles hadde vercoren. T'elcke reyse dat Tiziano den Keyser conterfeytte, hadde hy duysent Tiziano van den Keyser grootlijck begaeft, en Ridder gemaeckt. gouden Croonen, en was van zijn Majesteyt Ridder ghemaeckt, met een incomst van twee hondert Croonen van de Camer van Napels. Als hy oock s'Keysers soon Philippum den Coningh van Spaengien conterfeytte, hadde hy van hem oock twee hondert Croonen s'Iaers. T'waer niet als tijtverlies, te willen verhalen alle de Conterfeytsels, die Tiziano ghedaen heeft: want daer en is nauw eenigh Prins, Princesse, oft yemandt groots gheweest, die hy niet en heeft gheconterfeyt. Hy heeft by ordinantie van Keyser Carolus, te Venetien ghedaen een groote Tafel van een Dryvuldicheyt, welcke namaels (soo ick acht) quam in Print. Hy maeckte voor Vrouw Maria eenen Prometeus, aen den bergh Caucasus, van den Arendt ghepickt wesende: Oock eenen Siciphus in de Helle, met den steen, Titius verscheurt van Gieren, en Tantalus, alle van Oly op doecken, soo groot als t'leven. Hy maeckte oock Venus, en Adonis, daer Venus onmachtich schijnt, om dat den Iongheling met een deel Honden om hem, schijnt te vertrecken. Dit was alles seer treffelijck, en aerdich ghedaen. Oock een Andromeda, met den Verlosser Perseus, een schilderije die niet vrolijcker en mocht wesen: Ghelijck oock was Diana, daer Acteon in den Hert verandert. Hy maeckte oock Europam, met den Stier in de Zee. Dese schilderijen zijn by den Coningh van Spaengien. Niet onvoeghlijck sal wesen te verhalen, dat Tiziano in zijn jonckheyt een ander handelinge hadde, soo
als in zijnen ouderdom: want eerst maeckte hy zijn dingen heel net, datment Tiziano veranderde sijn eerste handelinghe. soo geern van by als van verre sagh: en ten lesten wrocht hy zijn dinghen met cloecke pinceel-streken henen, en ghevleckt, soo dat het van by geen perfectie, maer van verre te sien, goeden welstandt hadde. En dit is
oorsaeck gheweest, dat vele, die dit hebben willen volghen, willende hun bewijsen te hebben veerdighe handelinge, hebben gemaeckt dingen, die plomp, en onbequaem te sien waren. En dit comt daer by, dat vele meenen, dat dese dinghen van Tiziano ghedaen zijn sonder arbeydt, maer sy dolen, en bedrieghen hun selven: want men
siet mercklijck, datse dordaen, en weder herdaen zijn, soo veel reysen, dat men daer arbeydt genoech in siet. So dat dese maniere van doen verstandich, welstandich, en uytnemende is: want het de Schilderije een levendicheyt gheeft, wesende ghedaen met groote Const, den arbeydt verbergende. Tiziano maeckte ten lesten een dry
Coningen, met veel Beelden ontrent een elle lang, dat een seer vroylijck werck was. Ghelijck oock was een ander, dat hy hier nae copieerde. Noch een bespottinghe Christi, is seer schoon gheweest, dat te Milanen werdt gestelt in de Kerck van S. Maria della gratia. Hy maeckte voor de Coninginne van Portegael een gheesselinghe, een weynich minder als t'leven, dat seer goet werck was. Een Crucifix, met beneden Maria en S. Ian, en S. Dominicus, dede hy, dat welck ghedaen was op de verhaelde maniere, also ghevleckt, seer schoon wesende: dit staet tot Ancona, tot S. Dominicus. Noch is van hem d'Historie van S. Laurens, daer hy in't vercorten op den rooster light op t'vyer, met die t'vyer stoken, en meer figueren: dit staet in de Kerck, ghenaemt de Crucicchieri, tot Venetien: en ick acht, dat dit van Cornelis Cort, den seer
constighen Plaetsnijder, ghesneden is: want dit is op den nacht ghemaeckt: Het heeft dry lichten, een van t'vyer, en elcke sijde een Fackel gheeft oock wedersijds dagh. Boven dit comt van boven eenen blixem, den wolcken doorclievende, die t'licht van t'vyer in claerheyt overtreft: En noch in de ghebouwen hebben eenige oock lichten, en lanteernen van verre in't verschieten. Summa, het is alles met grooter Const, en goet oordeel ghedaen. Noch is van hem seer levendich ghedaen eenen S. Niclaes, in eenen steenen stoel, met een Enghel die zijnen Mijter houdt: dit staet in de Kerck van S. Sebastiaen. Hy maeckte noch een Magdalene, een half beeldt tot de halve dgyen, met hangende hayr, haer op de schouderen en op de borsten vallende, en heeft d'oogen nae den Hemel, die root van weenen zijn, als uyt berouw van zonden, en verweckt wiese siet, doch al is sy seer schoon, niet tot wellust, maer tot medelijden oft leetwesen. Dit stuck was ghemaeckt om nae Spaengien te schicken: doch werdt tot Venetien van een Liefhebber gecocht hondert Croonen, en Tiziano maecte een ander, dat gesonden worde, en niet min schoon en was als d'ander. Eenen grooten hoop Conterfeytsels heeft hy noch gedaen, van Mannen, Vrouwen, en schoon jonge Dochters, seer uytnemende, maer te lang om tellen. Noch maeckte hy een Egyptsche vlucht, daer Maria van den Esel ghedaelt op eenen steen is gheseten, hebbende by haer Ioseph, en S. Ian, die Christo eenighe bloemen toelangt, die een Enghel van eenen boom ghehaelt heeft, uyt eenen bosch vol ghedierten, daer van verren den Esel weydet: dees Schilderije is nu ter tijdt tot Padoa. Tiziano sondt noch aen den Coning van Spaengien een stuck van seven ellen lang, wesende een Avontmael, dat
uytnemende en ongemeen schoon was. Veel meer dingen heeft desen grooten Meester ghedaen, die om
de cortheyt versweghen zijn. Eyndlijck zijn in zijnen ouderdom veel dinghen
onvolmaeckt ghebleven, als een Magdalene by Christum in eens Hoveniers ghedaente, groot als t'leven: oock van de selve grootte een Graflegginghe: noch een Marybeeldt onvoldaen: Maer dese dinghen, met noch zijn voldaen Conterfeytsel, waren de beste die in zijn huys waren, Ao. 1556. doe hy oudt was. Tiziano was van teer ghesonde natuere, en soo geluckich, als yemandt zijns gelijcke oyt is gheweest, noyt van den Hemel anders als jonst en voorspoedt hebbende. T'zijnen huyse hebben verkeert en ghecomen alle Princen, gheleerde en vermaerde Mannen, die Venetien oyt hebben comen besoecken, om zijn Const, en edel soete manier van omgangh. Hy overtrof binnen Venetien seer ghemacklijck alle Schilders, die hem wilden trotsen: Maer hy, die Tiziano in sijnen grooten ouderdom was afghenomen in de Const. overvloedich genoech in zijnen tijdt gewonnen hadde, soude wel hebben ghedaen, in zijnen lesten ouderdom te hebben gherust, oft om tijtverdrijf maer ghewrocht te hebben: want
sulcke leste zijn wercken verminderden zijn vermaertheyt oft gherucht. Hy was
t'zijnen 86. Iaer noch ghevonden met den pinneelen in de handt, en sitten werckende.
Hy is ghestorven Ao. 1576. doe te Venetien de groote sterfte was, zijns ouderdoms 96. Iaren.
Het leven van Iacopo Tintoretto, Veneetsch Schilder
De Schilders van Tuscanen en Roomen hebben altijt (ick en weet niet of (neffens
t'ghelijck dat sy hebben) eenige benijdinghe daer oorsaeck ten deele van is geweest) den Veneetsche Schilders beschuldight, en berispt, datse oyt te weynich Teycken-const oft studie hebben gehadt, beneffens hun stout en aerdich coloreren: maer misschien hebben dese berispers selve som te weynich ghelet op het wel verwen oft coloreren. Onder dese die berispt zijn gheworden, was Iacopo Tintoretto, den welcken van in zijn jeught is een beminder gheweest van verscheyden Consten, bysonder van
schilderen, en te spelen op alderhande speeltuygh der Musijcken, en was altijt in alle zijn wesen vrolijck, en cortwijligh om mede om te gaen: Maer in de saken der Schilder-const belangende, oubolligh, vreemt, wonder veerdigh, en los in zijn voornemen, hebbende de alder seldsaemste herssenen oft versieringhen in't hooft, die oyt eenich Schilder ter weerelt hadde, gelijck men sien mach in al zijn wercken, in zijn bootsighe en cluchtighe by een voeginghe der ordinantien zijner Historien, seer uytnemende verscheyden en buyten t'ghemeen ghebruyck van allen anderen, Iae heeft met de nieuvondighe aenslaghen zijns verstants de Tintoret overtreft de seldsaemheyt self in sijn ordinantie. seldsaemheyt self overtroffen, werckende by gheval en sonder teyckeninghe, ghelijck of hy seggen wilde, dat t'schilderen geen Const oft moeyte, dan slechts maer boerde oft ghecks werck en was. Menige reyse heeft hy in Oly zijn dinghen ten deele gedootverwt also ghelaten, soo heel rouw ghedaen, datmen de pinceelslagen daer by gheval, en als uyt een desperatie ghedaen wesende, met cladden op siet ligghen, sonder seer veel teyckeninghe oft verstandt. Hy heeft schier geschildert op alderley manieren, op t'nat en van Oly, ooc
Conterfeytsels van allen prijs, elcken bestelt nae zijn ghelt: soo dat hy wel mackte den Tintoretto paste al het werck van Venetien te hebben. meesten deel van al dat
bin zijnen tijdt tot Venetien was geschildert. En om dat hy in zijn Ieught in veel
schoon wercken liet mercken een groot oordeel te hebben, hadde hy nae t'groot
beginsel, dat in hem was van natueren wegen, hem vlijtich begheven die selve gave te baet te comen met studeren, gelijck als
178r
ander, die de schoon maniere volghen van ander excellente voorgangers, sonder soo te hebben uyt zijn selven henen ghetrocken zijn dinghen, op zijn veerdighe maniere, hy waer wel een van de alderbeste Schilders geweest, die Venetien oyt hadde: hoewel hy evenwel is geweest een cloeck en goet Schilder, van wackeren, versierigen, en
edelen gheest. Doe nu den Raedt van Venetien ordineerde Iacopo Tintoretto, en
Paulo Veronese, beyde noch jong, en daer men groote hope toe hadde, elck te maken een Historie in de Sale van den grooten Raedt, oock den sone van Tiziano Horatio een Historie, schilderde Tintoretto Fredericum Barbarossa, gecroont van den Paus, en maeckte daer in een schoon ghebouw, en om den Paus een groot deel Cardinalen, en Veneetsche Edellieden, al gedaen nae t'leven, en onder de Musijcke van den Paus. Hier in had hy hem soo ghedregen, dat dese Schilderije by alle ander mach staen, oock by die van Tizianen soon Horatio: welcken daer heeft ghemaeckt een Bataillie, die te Room geschiede tusschen de Duytschen van Frederico, en de Romeynen by t'Casteel S. Agnolo. Hier in is onder ander een Peerdt dat seer schoon is, springende in't vercorten op eenen gewapenden Soldaet: doch wilt men segghen, dat Tiziano hier zijnen soon gheholpen heeft. Paulo Veronese maeckte hier neffens in de zijne, daer Barbarossa Paus Octaviano de handt cust, in nadeel van Paus Alexander de
derde. En boven dees Historie, die seer schoon was, schilderde Veronese boven een venster vier figueren, den Tijdt, d'Eenicheyt met eenen bondt roedekens, de Verduldicheyt, en t'Geloove, soo wel ghedaen dat het niet te seggen is. Niet lang hier nae, also in de selve Sale noch een Historie ontbrack, dede Tintoretto soo veel door vrienden en voorspraeck, datse hem was doen maken: dese dede hy so, datse verwonderlijck is, en weerdigh gheacht te wesen onder de beste dingen die hy oyt dede: om dies wille dat hy met al zijn vermogen zijn best dede, om zijn trotsers ten minsten te verghelijcken, indien hyse niet overtreffen conde. En d'Historie is, daer Paus Alexander den Barbarossa in den Ban doet, daer onder ander een toortse wort afgeworpen, gelijck men in't discommuniceren doet, en een deel naeckten over hoop grabbelen om dees toorts seer versierlijck. Hier zijn oock eenige gefigureerde basamenten: en over al in dees Historie zijn ghesaeyt Conterfeytsels, die seer wel ghedaen zijn, en yegelijcken wel bevallen. Hierom zijn hem in de Kercke van S. Rochus, in de meeste Capelle, doen maken twee groote Historien van Oly, also langh als de Capelle breet is, te weten, twaelf ellen, onder t'werck van Pordenone: In d'een is versiert een Hospitael in't vercorten, vol bedden en siecken, op verscheyden actituden, die van S. Rocho ghemeestert worden, en onder dese zijn eenighe naeckten die seer wel verstaen zijn, en eenen dooden in't vercorten, die seer schoon is. In d'ander is ooc d'Historie van S. Rochus, vol van vescheyden schoon en gracelijcke figueren. In summa, is sulck, dat het is gherekent van t'beste dat desen Schilder oyt dede. Noch midden in de Kerck, op de selve grootte, maeckte hy, daer Christus gheneest dien voor de Piscine lagh, dat oock een redelijck werck gehouden wort. In de Kerck van S. Maria dell' Orto, heeft hy twee vacken gheschildert op doeck van Oly, twee en twintich ellen hoogh. In d'een, op de rechter handt van de groote Capelle, is, daer Moyses comt van den bergh met de Tafelen der Wet, en t'volck vindt aenbiddende t'gulden Calf. Tegen over dit is t'Oordeel, van een wonder seldsaem inventie, wesende seer verschrickelijck, en vol veelderley figueren, van
178v
allen ouderdom en sexie, met verschietende salighe, en verdoemde. Men sieter oock Carons schuyt, maer soo vreemt, en verscheyden van ander, dat het seldsaem en fraey te sien is. En wis, hadde dees versierlijcke ordinantie en inventie beleydt
gheweest met matighe en verstandige teyckeninghe, en hadde den Schilder acht
ghenomen op yeghelijck deel, ghelijck hy heeft op t'geheele, in't uytbeelden der
confusie, ghewoel, en verschricken van dien lesten dagh, het waer een besonder
uytnemende Schilderije. Wel is waer, dat alsmense ten eersten schielijck comt te
sien, is men seer verwondert: maer alsmense stuckwijs, en deel by deel opmerckich besiet, soo schijnet geschildert uyt mallicheyt. Noch heeft hy in de selve Kerck gheschildert van Oly de deuren van d'Orgel, end' is, daer Maria de trappen opclimt, end' is wel de beste Schilderije die in dese Kerck is: Ooc op de deuren van d'Orgel van de Kerck S. Maria Zebenigo, de bekeeringhe Pauli: maer met weynich studie. Noch tot de Carita, een Tafel van een afdoen van het Cruys. En in de Sacristije van S. Bastiaen, om trotsen Paulo Veronese, die hier oock veel schilderije dede, daer maecte hy Moyses in de Woestijne, en ander Historien. Noch in S. Iobs, de dry Marien, S. Franciscus, S. Bastiaen, S. Ian, en een stuck Landtschap. En in de Orgel deuren van de Kerck van Servi, S. Augustijn, en S. Philips: en onder, daer Cain Abel verslaet. In S. Philip, in't welfsel van den Preeckstoel vier Evangelisten, en boven den Altaer een Boodtschap, end' ons Heere in't hofken: in't vack van den Altaer het Avontmael. In S. Francesco della vigna, is den Altaer van't afdoen van den Cruyce, met de Marien, en eenighe Propheten. In S. Marcs Schole van S. Ian en Paulo, zijn vier Historien. Een is, daer S. Marcus in de locht is, en gheneest een, die seer ghequelt en ghetormenteert wort met ijsers, die al breken: hier in zijn veel figueren, en ander omstandicheden, die d'Historie rijck maken en vercieren. In een ander is een onweder ter Zee, en S. Marcus in de locht, die eenen zijnen devoten verlost: maer dit is soo met geen vlijt ghedaen als t'ander. In't derde is eenen regen, en eenen dooden, van des selven Sancts devote, wiens Siel ten Hemel vaert: in dees ordinantie zijn oock tamelijck veel beelden. In't vierde wort eenen beseten besworen: hier heeft hy versiert een gallerije in't vercorten, en t'eynden een vyer diese verlicht. Noch buyten dees Historien, eenen S. Marcus, dat een redelijcke schilderije is. Dese Schilderijen, en veel ander, die niet verhaelt en zijn, om dat wy ghenoech laten wesen, te hebben ghesproken van de beste, zijn van Tintoretto ghemaeckt met sulcke haesticheyt en veerdicheyt, dat als ander meenden dat hy naulijcx begonnen hadde, doe hadde hy zijn dinghen al ghedaen. Hy maeckte dat hy altijt te doen hadde: want doe hy eenigh werck niet hebben en conde door vrienden, so wilde hy't voor cleenen prijs, jae voor niet maken, dat hy't op alderley manieren maeckte te crijgen. Het is eens gheschiedt, doe hy hadde ghemaeckt in de Schole van S. Rocho eenen grooten olyverwen doeck met de Passie Christi, dat de Mannen van dese Compagnie besloten, te doen maken een bysonder stuck, en wilden dat besteden te doen een, die van alle de Veneetsche Schilders de beste teyckeninghe hier van soude maken. Dus ontboden wesende Ioseph Salviati, Frederijck Zucchero, die doe te Venetien was, Paulo Veronese, en Iacopo Tintoretto, werdt hun verordineert elck een teyckeninghe te brenghen, belovende den bestdoender het werck. Nu terwijlen dat dees ander elck hun best deden met grooter neersticheyt hun teyckeninghen te maken,
179r
hadde Tintoretto de mate ghenomen van t'werck, spannende eenen grooten Tintoret had so haest sijn ordinantie in groot gheschildert, als ander in t'cleen gheteyckent. doeck op, en schilderde hem, sonder datter yemandt af wist, met zijn gewoone
snelheyt, en stelde dit al gedaen daer het te staen hadde. So dat op eenen morghen, doe de Compagnie soude vergaderen, om de teyckeningen te sien, vonden van Tintoretto het werck alree ghedaen, en op zijn plaetse ghestelt te wesen. Waerom sy op hem toornigh wierden, en seyden: Sy hadden begeert teyckeninghen, en geen schilderije, noch sy en hadden hem t'werck niet aenbesteedt. Hy antwoorde hun, dat dit zijn wijse van teyckenen was, dat hy't niet anders en conde, en dat de teyckeningen en patroonen van het werck mosten op sulcken manier wesen, om niemant te bedriegen. Eyndlijck wilden sy hem t'werck en zijnen arbeydt niet betalen, soo was het hun geschoncken. Met dese woorden, alhoewel hy veel partije hadde, maeckte soo veel, dat t'werck daer ter plaetsen bleef. In desen doeck is den Vader met veel Enghelen afdalende, om te halen S. Rochus: en heel beneden zijn veel figueren, de welcke representeren al d'ander Veneetsche Scholen: en dit is ghedaen alles op zijn ghewoon maniere. Maer om dat het te langh soude vallen te verhalen al de schilderije van Tintoretto, soo ist ghenoech te seggen besluytlijck, dat hy een cloeck, veerdigh, en goet Schilder is gheweest, die menigh Schilders gheest ghewackert heeft, in inventien, ordinantien, en stout handelen met den verwen. Hy is ghestorven Anno 1594.
Het leven van Paulo Caliarij, Schilder van Veronen.
Doe Tuscanen en Room langen tijdt in Schilder-const uytnemende vermaert hadden geweest, zijn Lombardijen en Venetien in de plaetse, oft oock op't tooneel gecomen, en met veel edel gheesten begaeft wesende, hebben in wel verwen eyndlijck
d'overwinninghe behouden. Onder ander is hier in dit ghestrijdt cloeck Heldt gheweest eenen, die men in zijn jonckheyt hiet Paulino, een Schilder van Veronen, die al vroegh in Const zijn cloeckheyt en cracht heeft bewesen: want hy t'zijnen dertigh Iaren veel heerlijcke schoone wercken hadde ghedaen: hy was gheboren tot Veronen, zijn Vader was een Steenhouwer. Paulo Caliarij nam zijn begin by eenen Schilder te Veronen, geheeten Ioan Caroto. Desen Paulo dede eer hy binnen Venetien quam verscheyden wercken, in gheselschap van eenen Baptiste van Veronen, met goet verstandt en oordeel. Onder ander heeft Paulo gheschildert tot Masiera, by Asolo, in het Trivisiaensche, dat schoon Palleys van den Heer Daniel Barbaro, Patriarch van Aquilea. In het Clooster van S. Nazaro binnen Verona, schilderde hy op eenen grooten doeck het Avontmael, dat Simon de Melaetsche den Heere gaf, als de sondige Maria haer t'zijnen voeten werp: met seer veel figueren en conterfeytselen nae t'leven, en een seer schoon perspective: en onder de Tafel zijn twee Honden, soo wel gedaen, datse schijnen te leven: verder in't verschieten zijn eenige Creupelen, die oock te wonder wel gedaen zijn. Binnen Venetien in de Sale van den Rade van Dieci, is in't midden van den solder van hem gedaen in een groot Ovael, het meeste datter is, eenen Iuppiter, die de boose wercken oft zonden verjaeght, in teecken dat dese Overheydt de quade Menschen straft. Hy schilderde oock de solderinge van de Kerck
van S. Bastiaen, dat een besonderlijck schoon werck is: Ooc d'Altaer-tafel van de
groote Capelle, met meer ander stucken diese vercieren: desghelijcx d'Orgel deuren, dat welck alle
seer loflijcke schilderije is. In de Sale van den grooten Raedt schilderde hy in een
groot stuck Frederijck Barbarossa, comende in tegenwoordicheyt des Paus, met een groot deel figueren met verscheyden cleedingen, hier in seer heerlijck uytbeeldende den pracht des Keysers, des Paus, en des Senaets van Venetien. Veel conterfeytsels van Raetsheeren, en Edelluyden der Venetianen, zijn hier seer natuerlijck gedaen.
Summa, dit werck, door de groote teyckeninge, schoon en verscheyden actituden, is sulck, dat het verdienstelijcken van yeghelijck is gepresen. Nae dese Historie schilderde Paulo noch eenighe Camers, die met dese Raedtsale gaen, van Oly de solderinge, met vercortende beelden van onder op, t'welck seer uytnemende goet werck is. Hy schilderde noch eenen ghevel op't nat, die van de Zee-locht meest al verteert is: elder noch op't nat een Logie, en een Camer, die seer ghepresen zijn. En tot S. Ioris maggiore binnen Venetien, maecte hy t'eynden een groote stancie van Oly de Bruyloft van Cana Galileen, dat een verwonderlijck werck is, soo van grootheyt, veelheyt der beelden, en verscheydenheyt der cleedingen, als oock van inventie en coloreren, en daer zijn wel ontrent hondert en vijgtich tronien, die al verscheyden, en met grooter neersticheyt ghedaen zijn. Hem waren noch van den voorstanders van S. Marc doen maken eenige ronden, in den hoecken van den solder van de Liberije Nicena, die den Cardinael Bessarione met eenen grooten rijckdom van Griecksche Boecken, de Signorije ghelaten en gegheven heeft. En de voorsz. Heeren, gelijckse hier in de beste Schilders gebruyckten, die doe te Venetien waren, beloofden den bestdoender boven hun betalinge, een heerlijcke vereeringhe, en verdeelden dese de percken en Historien. Het werck ghedaen Paulo Veronees wint te Venetiën den prijs met schilderen. wesende, nae dat de Schilderijen van elcken wel met opmerck gesien, en gheoordeelt met verstandt waren, soo worde Paulo om den hals ghehanghen een gouden keten, als die boven alle ander hem wel gedragen hadde. Het stuck, daer hy den prijs mede vercreegh en de verwinninge, was, daer in geschildert is Musica. Hier in zijn dry schoon jonge Vrouw-menschen: eene die de schoonste is, speelt op een groote Vele, siende om leege nae het Instruments handthave, met de oore toeluysterende nae t'geluyt, met een schoon actitude, om op t'spel haer stemme t'accorderen: D'ander speelt op een Luyt, en d'ander singt uyt den Boeck. By dese Vrouwen is eenen Cupido sonder vlogels, die op een Clavecimbel speelt, om dat uyt de Musijcke lust ontstaet, oft om dat de liefde geern by haer is: end' om datse nemmermeer van daer en wijckt, is den Cupido sonder vlercken. In dit selve stuck maeckte hy den Godt der Herders, hebbende Fluyten oft Pijpen van schorssen van boomen, die hem van Herders (welcke dese met te best spelen ghewonnen hebben) gheoffert zijn gheworden. Ander twee stucken zijn van hem op de selve plaetse: In d'een Arithmetica, met eenighe antijcksche Philosophen: In't ander is gheseten in eenen setel de Eere, welcke Offerhanden gheoffert, en Conings Croonen op't hooft ghestelt worden. Doe Paulo al dees dinghen ghedaen hadde, als voor-gheseyt is, was hy noch seer jongh, niet bereyckende zijn twee en dertich Iaren ouderdoms. Een uytnemende groot, schoon, en heerlijck stuck, is van hem te sien tot S. Iooris binnen Venetien, en is de Bruyloft van Cana Galileen, seer rijcklijck gheordineert, en wonderlijck wel gheschildert. Daer comt in een seer lustighe fraey metselrije, en een schicktafel oft Credence, met veel aerdighe potten en vaten van goudt en silverwerck, wesende alles seer constich gehandelt,
180r
t'zy tronien, naeckten, oft lakenen: soo dat het yeders ooge, so wel des
Constverstandigen, als des gemeenen Mans, ten vollen voldoet. Noch is van hem
een treflijck groot, schoon, heerlijck, en wel ghedaen stuck, te Venetien tot S. Pauwels, en is d'Historie, daer Christus is etende onder den Tollenaers: waer van d'inventie en ordinantie te sien is gesneden van I. Sanredam, en is ter plaetsen voornoemt
uytgeteyckent door I. Matham. Daer is oock te Venetien van hem gheschildert schier heel inwendich de Kerck van S. Sebastiaen, d'Historien des selven Sancts, veel dingen in het welfsel van onder op te sien, dit is al seer uytnemende: daer comen ooc in heel schoon Peerden, die seer wel gedaen zijn. Daer is oock te Venetien van hem seer
aerdich gheschildert een Altaer-tafel, daer in een S. Catharina, welcke wort den
ringh aen den vingher ghesteken, van het kindt Iesus, sittende op Mariae schoot:
waer by zijn een deel Musijck-singende Engelen, en een deel Engelkens in de locht met den palmtack en Croon, alles seer constich ghedaen: hier in comen seer fraeye sijden lakenen, seer natuerlijck uytgebeeldt. Dese verhaelde, en veel meer constighe wercken, heeft hy de Weerelt tot vercieringe en verwonderinge naegelaten. Hy is
ghestorven Ao. 1588. den 13. Mey, en te Venetien in S. Sebastiaens Kerck begraven.
Het leven van Iacob van Bassano, Schilder
Ghelijck als de Schilder-const voor haer wel bevallijcke wooninghe eyndelinghe om het wel verwen Venetien hadde vercoren: en aldaer veel sulcke haer naevolgers en oeffenaers, ten tijde van haren Tiziano, hebbende, wasser die wel naemweerdigh is eenen Iacob van Bassano, een seer cluchtigh en aerdigh Schilder, die seer veel
wercken gedaen heeft, de welcke binnen Venetien, en ander Steden van Italien, te
sien zijn. Hy hadde een seer goede maniere van alderley Historien te maken op den nacht, ghelijck daer den Enghel met het Hemelsche gheselschap, en met een claerheyt comt den Herderen doen de blijde boodtschap der heyliger gheboorte Christi, daer dat locht comt schitteren in verscheyden coperen oft metalen, soo potten als ketelen, in oft by de hutten der Herderen: en hy hadde een eygen bysonder maniere van
beesten te maken, Peerden, Honden en Schapen, en derghelijcke, die schoon en
uytnemende, en seer aerdich ghelockt waren: de Schaepkens en Lammerkens soo
sacht en wolachtich, dat het scheen, dat men de handt daer over strijckende, niet
anders als wolle en soude ghevoelt hebben: oock waernemende die nopkens en
clievingen der selver, dat het te verwonderen is om sien. Hy wrocht oock veel voor Cooplieden, die zijn dingen in ander plaetsen vervoerden: soo dat my wel voorstaet, ghesien te hebben van hem eenige cleenachtige stucken, die te Room van een
Coopman waren ghebracht: dit waren eenighe Passie stucken al op den nacht. Welcke pinneelen waren tafelkens van toetsteen, en al waer lichten quamen van Fackels, Toortsen, oft schijnsels, daer waren de straelkens getrocken op den swarten steenen grondt met gouden pennekens, en op dese streken vernist wesende: het waren seer fraey aerdighe cleen bootskens, gewapende krijchsknechten, en ander figuerkens, en over al was gront ghelaten, om met den swarten steen den nacht uyt te beelden. Hier by was eenen doeck, oock van Oly, d'Historie daer den verloren Soon zijn Vader te voet valt, t'welck seer fraey ghecoloreert was: den verloren Soon half naeckt
wesende, sagh men zijn voetplanten vervuylt te wesen, en seer wel ghedaen: In't
verschieten werden ghebracht nae de huysinghe eenighe beesten: daer in quamen
oock aerdige Vroukens, met eenen cluchtigen sloer. Ghelijck als hy buytern Venetien woonde tot Bassano, en daer veel hem hadde gheoeffent beesten nae t'leven te doen, is my wel gheseyt geweest, dat wanneer hem eenige stucken aenbesteedt waren, en dat hem d'Historien die men hem dede maken niet en behaeghden, maeckte hy ander, daer beesten, nachten, oft anders in quamen, daer hy lust toe hadde: soo sy dan de gene niet bevielen, daer sy voor gemaeckt waren, vercocht hyse aen ander Cooplieden. Van hem is te sien tot Amsterdam, by den Constlievenden Ioan Ycket, eenen doeck van Olyverwe, wesende d'Historie van d'Engelsche boodtschap aen den Herderen: den welcken wonderlijcken uytsteeckt, in teyckeninghe en aerdt van schilderen,
buyten ander dingen, die daer, en by ander Constbeminders t'Amsterdam, te sien
zijn. Dit stuck, en verscheyden ander, comen seer wel ghedaen in Print door Ioan
Sadler, en zijn twee Broeders. Daer zijn teghenwoordich te Parijs in't Hof van den Coning, van hem seer uytnemende groote schoon stucken te sien: doch (als verhaelt is) in meest alle stucken socht hy beesten te weghe te brengen, en hadde daer in een besonder manier van handelinge, die heel sonder quellen oft moeyt scheen te wesen, gantsch ongelijck ander, die met grooten arbeydt, oft sonder sulcken handelinghe
beesten doen nae t'leven, dat het slechs hun selven, en den ghemeenen Man bevalt, maer niet den Schilders, oft den Constverstandighen. Verscheyden reysen heb ick nae Venetien geschreven, en laten schrijven, om zijn gheboorten en stervens tijdt eygentlijck te weten, dan hebbet niet connen becomen. Hy heeft nae ghelaten twee Sonen, zijn discipelen, die oock seer op des Vaders manier hebben ghewrocht. Den eenen is onghevallijck gestorven. Den anderen, Ridder wesende, om zijn Const te Venetien in grooter eeren en achtinge, is noch tegenwoordich levende, in't Iaer 1603.
Het leven van Giorgio Vasari, Schilder en Bouwmeester van Aretso.
Indien beneven t'gheniet des ghewins, der Constenaren wit bysonder is Eere, die lust ontstekende tot arbeydt, schijnt al soetlijck hun inbeeldt, oft belooft te doen bevoelen de kittelinghe des loflijcken gheruchts, verder als in dese Weerelt: Soo heeft Giorgio Vasari den overleden Italischen Schilders den meesten dienst ghedaen, die hun mach gheschieden nae dit leven: dat hy veler leven, en constige wercken, soo loflijck heeft beschreven: maer is te verwonderen, hoe hy't soo breet en volcomelijck heeft moghen te wege brengen. Dan dit is t'aenmercken, dat de macht en naem des Hertoghs van Florencen hem hier in seer groot behulp is geweest, om veel ander hulp te becomen. Daer beneven hebben hem seer vorderlijck gheweest de schriften van Laurens Giberti, Domenico Grillandai, en Raphael Vrbijns: oock liefdighe lust, en volherdich
voornemen, vermoghen vele: Anders haddet onmogelijck gheweest, een Man, stadich soo van veel wercken overladen wesende, hier te mogen soo veel tijdt en arbeydt in
laten, oft overbrengen. Hy was geboren Ao. 1514. en van in zijn jeught seer gheneghen en vlijtigh te leeren: Sijn begin had hy tot Aretso, by eenen Franschen Glaes-schrijver,
geheeten Willen van Marzilla. Ao. 1524. werdt Vasari van den Cardinael van Cortona, Silvio Passerini, ghe-
181r
bracht te Florencen, daer hy eenighen tijdt de Teycken-const oeffende, onder Michel Agnolo, Andrea del Sarto, en andere. Maer Ao. 1527. doe de Medicis uyt Florencen waren ghedreven, insonderheyt Alexander en Hippolito, van welcke hy doe in zijn kintsheyt groot behulp hadde, door middel van den voornoemden Cardinael, so most hy met Don Antonio zijn Oom weder nae Aretso, daer corts te vooren zijn Vader
doot was van de Pest: des hem zijn Oom hiel buyten op de Dorpen, daer hy
gheleghentheyt hadde hem te oeffenen, yet op't nat doende met de verwen, voor den Boeren. Daer bevondt hy, hoe nut het is, also uyt zijn selven te doen, om wat te leeren handelen met den coleuren. T'Iaer daer nae 1528. quam hy binnen Aretso, daer hy yet makende, wordt te comen aen de kennisse van Rosso, die hem voor eerst maeckte een teyckeninghe tot een Tafel, daer Giorgio grooten vlijt dede in't coloreren: maer hy vondt datter meer swaricheyt in't schilderen ghelegen was, als hy te vooren hadde ghemeent. Hy keerde weder te Florencen: maer siende dat t'schilderen langh werck wilde zijn te leeren, en dat hy wel hadde behoeven te helpen dry zijn susters en twee broeders, die jonger waren, end' hem van den Vader naeghelaten, begaf hem op't
Goudtsmeden, dat hy haest verliet, doe Ao. 1529. t'Leger voor Florencen quam, en trock nae Pisa, daer hy op nat, en van Oly sommighe dingen dede. Van daer quam hy te Bolognen, daer men toebereydinghe maeckte om de Crooninghe van Carolus de vijfde. Hier eenighen tijdt wel ghewonnen hebbende, trock weder nae Aretso,
alwaer hy, en daer nae tot Siena, verscheyden dingen dede. En wordt daer nae van Cardinael Hippolito de Medicis ghebracht te Room: daer hadde hy doe middel, in gheselschap van Francesco Salviati, te practiseren, en veel Maenden tijdt nacht en dagh te teyckenen. Prickelinge der trotsende medegesellen, vlijt, en porrende noot, vermogen veel by die door Const nae eere trachten. Groot behulp was hem de
prickelinge nae Eere, om den trots zijner ghesellen, jongers van zijnen ouderdom,
dat namaels zijn treflijcke Meesters gheworden. Oock doe hy sagh t'werck van zijn voorgangers, die door Const in grootachtinghe waren, pooghde hy hem seer te leeren, seggende by hem selven: Waerom en soud' ick oock niet connen tot yet comen? Die ander en zijn maer van vleesch en been als ick. Met desen lust ghedreven, en van
noot ghedrongen zijn huysgesin te helpen, soo en spaerde hy arbeydt, onghemack, noch waken, om tot sulcken eyndt te moghen gheraken. Dus en wasser te Room, Florencen, oft ander plaetsen niet fraeys, dat hy in zijn jongheyt niet en teyckende, niet alleen van Schilderije, maer ronde Beelden, en Architecture, Antijck en Moderne. Boven dat hy in't welfsel van Michel Agnolo groot voordeel dede, soo liet hy niet nae in gheselschap van Salviati, te teyckenen al Raphaels, Polidoors, en Baltasars van Siena dinghen. En op dat sy een yeder voor zijn selven alles hadden, soo en teyckende by daghe geen tijdt d'een dat d'ander teyckende, maer elck verscheyden, en snachts copieerden sy malcanders dinghen, om also den tijdt te winnen. Nae desen uytnemenden arbeydt, was voor zijnen Cardinael t'eerste werck, eenen grooten doeck van Oly, beelden als t'leven, een Venus met de Gracien diese vercieren: Oock had hyer ghemaeckt eenen Satyr, in groenheyt half verborgen, die hem verblijde te sien dees naecte Gracien, en Venus. Dit behaeghde den Cardinael soo, dat hy hem nieuwe liet cleeden. Daer begon hy eenen anderen doeck van thien ellen langh, wesende gelijck een Bacchus feest, maer bleef onvolmaect, mits t'Cardinaels vertreck nae Hongerijen. Hy raeckte eyndlinge weder t'Aretso, door dat hy sieck wiert,
en van daer Florencen, daer hy van den Hertogh wel ontfanghen, en by M. Octaviano de Medicis werde bestelt, die hem altijt was, soo lang hy leefde, als een vriendelijck Vader. Hier studeerde hy in S. Laurens, nae de dinghen van Michel Agnolo, die doe noch beneden op d'aerde stonden. Hier nae maecte hy eenen dooden Christus, die
van Nicodemo en Ioseph te grave wort ghedraghen, daer de Marien al weenende
volghden. Dit worde namaels in grooter weerden ghehouden by den Hertogh, en den Prince. Hier nae voldede hy een Camer, die van Ioan da Vdine was onvoldaen ghelaten: En op eenen doeck den Hertogh Alexander al ghewapent, en beneden eenige ghevangen sittende. Het Conterfeytsel was wel ghelijckende: maer Vasari was gantsch mistroostich om het harnasch, dat het niet soo en schitterde, als t'ghene dat hy daer by hadde, te weten, t'leven: waerom hy daer by bracht Iacob van Puntormo, om hem te beraden. Desen siende t'werck, seyde: Soon, soo lange als dat natuerlijck T'leven, oft de Natuere, wil altijt de Schilderije beschamen. harnasch hier is, sal u het uwe altijts duncken geschildert: maer doet het wech, soo suldy sien, dat u gheschilderde beteren aerdt hebben sal. Nae desen starf Cardinael Hipolito, op wien hy zijn hope geheel hadde, en bevondt dat het ijdelheyt was, veel op Menschen hem te verlaten: maer dat het best was, op hem selven, oft yet wesende, te mogen steunen. Hier nae soo hem den Hertogh begaf tot fortificatien, studeerde Vasari neerstich in
Architecture, om hem te beter dienstigh te wesen, en liet hier veel tijts in. Doe werd
Ao. 1536. reedtschap ghemaeckt, heerlijck t'ontfangen tot Florencen den Keyser
Carolum: En Vasari, by last van den Hertogh, worde ghebruyckt te maken alle de
teyckeninghen van d'Arche Triumphale, en ander vercieringhen tot der ontfangenis. Dit ghedaen, worde hem te loon gegheven, te doen boven eenighe groote banieren van t'Casteel, en ander sterckten, een groote Facciate tot S. Felix, 40. ellen hoogh, en 20. breet, oock de vercieringhe van S. Pieters poort, seer groote wercken wesende, en boven zijn vermoghen. En t'quaetste was, dat die groote jonsten hem veel nijts toevoeghden: soo dat twintich Mannen, Ionst baert nijdt. die hem hielpen aen de
banieren, en ander dinghen, verlieten hem, en t'werck ten halven, en ten besten
wesende, door aenporren van sommige, op dat Vasari in sulck belangende werck
mocht blijven steken. Maer hy dese archeyt merckende, socht hem te redden, nemende Schilders van buyten, die hem heymelijck hielpen, en hy wrocht dagh en nacht met uyterste vlijt, soeckende alle swaricheyt te voorcomen met den wercke selfs. Doe nu den opsiender des wercks Bertold Corsini den Hertogh aengaf, dat Vasari so veel
werck op hem hadde ghenomen, dat het niet mogelijck en was in tijts veerdich te
wesen, dewijl hy geen volck en hadde, en t'werck noch seer onnae was, sondt den
Hertogh om hem, en seyde hem wat hem aengedient was. Hy antwoorde, dat zijn
wercken al waren op redelijcke mate, van haest veerdich te wesen: t'welck zijn
Excellentie t'zijnen believen mocht comen sien, en dat t'eynde t'oordeel gheven soude. Eyndlijck is den Hertogh gecomen heymelijck, en sagh dat het niet en was als haet en nijt, en dat de clachten vergheefs waren. Eyndlinghe Vasari hadde tegen den
bequamen tijdt alle zijn dingen gedaen, en elck t'zijner plaetsen ghestelt, tot groot
benoeghen van den Hertogh, en yeghelijcken: maer zijn benijders, hebbende meer op zijn dinghen ghelet, als op hun eygen, bleven te cort, en hun dinghen mosten staen onvolmaeckt. De Feeste ghedaen, werden Vasari van den Hertogh gegeven van zijn wercken in betalinge, vier hondert
182r
Croonen, en gaf hem noch dry hondert Croonen, die men ander aftrock, omEerlijcke sorghe Vasari, voor sijn weesige Susters. datse hun dingen niet voldaen en hadden ten besprokender tijdt. Met dit ghewin heeft Vasari een van zijn Susters ghehouwt. En daer nae een ander bestelde hy in een Clooster: en maecte daer in't selve Clooster, boven ander Aelmossen, een Tafel van een Boodtschap, en ander dingen. Naer eenigh ander wercken, werdt den Hertogh Alexander, daer Vasari hem seer op verliet, wreedelijk vermoort, het leven benomen, en Vasari zijn hope: des hy te rade vondt,Hofsche avontuer is wisselbaer. niet meer acht te hebben, op te willen volgen d'avontuere des Hofs: maer alleen op de oeffeninge der Consten. Des quam hy ten lesten, door middel van M. Ioan Pollastra, tot Camaldoli, een eensaem rouwe plaetse, die hem om de soete stille gherustheyt wille wel behaeghde. Hier maeckte hy in de Kerck op een Tafel een Marybeeldt, met S. Ian Baptist, en S. Ieronimo, als wesende twee Eremijten. Nae ander wercken elder ghedaen, quam hy weder tot Florencen, daer hy hem most verweeren met reden en groote moeyte, om niet weder in den Hof-dienst te comen. Eyndlijck, doe hy wat ghemaeckt hadde voor Messer Octaviano de Medicis, bestelde hem desen te Room t'ontfanghen vijf hondert Croonen, om met goede ghelegentheyt te mogen zijn studie waer nemen. Hy quam te Room Ao. 1538. daer hy met zijnen knecht veel conterfeytte, jae alles wat onder d'aerde was in de Grotten: oock wat voor rondt, oft Architecture te Room was, het selve oock neerstlijcken metende: des waren de teyckeningen wel meer als dry hondert in ghetal. Dese studie merckte men dat hem seer geholpen hadde tot Monte San Savino, daer hy maeckte een Marien Hemelvaert, op een beter maniere als voor henen. Van daer keerde hy weder by de Eremijten tot Camaldoli, soo hy die Vaders belooft hadde: daer maeckte hy eenen Kerstnacht, welcken van de claerheyt Christi verclaert is. Hier maeckte hy veel Herders, en ander, met conterfeytsels nae t'leven ghedaen by der keerse, om dat het te beter ghelijcken soude op den Nacht. En also nu dit licht van onder op niet en mocht passeren het dack van der hutte, maeckte hy een ander licht, comende van de Engelen in de locht, die Gloria in excelsis singhen. Elder waren Herderen met ontsteken stroowalmen, die hun selven licht maken om gaen: elder verlichtse den boodtschappenden Enghel: elder de Maen en sterren. Hier by hadde hy gemaect eenige Ruijnen met half ghebroken Beelden. Dit werck heeft menigh behaeght, en seer gepresen, oock met schoon Latijnsche versen. Hier nae hy te Bolognen maeckte, in de Abdije van S. Michiel in Bosco, verscheyden Historien in den Reefter, die seer constich en wel gedaen zijn. Nae dat hy hier en binnen Florencen eenighe dinghen ghedaen hadde, keerde hy weder tot Camaldoli, in zijn gewoon rust: daer maeckte hy t'hoogh Altaer-tafel, daer in een Afdoeninge van den Cruyce, met grooter vlijt en studie. Hier maeckte hy voor M. Octaviano voornoemt een Tafereel, van eenen jongen naeckten S. Ian Baptist, daer hy eenige rotsen in nae t'leven dede naer die berghen. Daer is ghecomen in desen tijdt M. Bindo Altoviti, om boomen tot de Fabrijcke van S. Pieters te Room te halen, en langs den Tyber af te doen schicken: desen siende al wat Vasari daer ghemaeckt hadde, most hy hem te Florencen in de Kerck van S. Apostolo maken een Tafel. En om dese met te meerder gherustheyt te maken, gingh hy eerst tot Aretso, en houwde zijn derde Suster, coopende daer een begonnen huys, en plaetse om hoven te maken, in Borgo S. Vito. Tot Florencen ghecomen, begon hy de Tafel, daer
in uytbeeldende d'Ontfangenisse van Maria. In't midden maecte hy den boomAerdighe inventie van een Marybeelt, met veel omstandicheyt. der Erfzonden, aen de wortelen ghebonden wesende Adam en Eva naeckt, als eerste overtreders des ghebodts. Voorts aen de tacken des booms maeckte hy Abraham, Isaac, Iacob, Moyses, Aaron, Iosue, David, en d'ander Coningen, elck nae t'verloop des tijts: dese waren al ghebonden aen beyde aermen, uytgenomen Samuel, en S. Ian Baptist, die maer met eenen arem zijn ghebonden, om datse van in Moeders lijf waren gheheylight. Aen de stam van den boom maeckte hy d'oude Slange gewonden, die van den midden om hoogh
mensch ghedaente hebbende, met de handen van achter oock gebonden was. Op haer hooft treedt de Mary-beeldt met eenen voet, en den anderen voet steltse op de Maen, becleedt zijnde met de Son, en ghecroont met twaelf Sterren. Dese Maria is in de
locht onderhouden van veel naeckte Kinder-Engelen, die t'licht hebben van haer
Sonne-raeyen: welcke raeyen door de bladeren des booms stralende, verlichten dese ghebondene, welcke schijnen door dese gratie los te worden. Des zijn boven al in de locht twee kinderkens, met dit schrift:
Quos Evae culpa damnavit, Mariae gratia solvit.
Dit werck was seer uytnemende wel ghedaen, met groote perfectie in naeckten en
tronien: oock was op alle dingen vlijtich gelet. M. Bindo gaf hem hier voor dry hondert gouden Croonen: En doe Vasari te Room quam, dede desen M. Bindo hem groote beleeftheyt, en liet hem maken in't cleen, als oft verlichterije waer geweest, de
voorverhaelde Tafel. Binnen dat hy te Florencen de Tafel maeckte, maecte hy oock voor M. Octaviano een Venus en een Leda, nae de Cartonen van Michel Agnolo: En in een groot stuck eenen S. Ieronimo,Aerdighe inventie van eenen S. Ieronimus.
groot als t'leven, in Penitentie, welcken overleggende de doot Christi, die hy voor
hem aen't Cruys heeft, slaet zijn borst, om Venus en s'vleeschs lust te verjagen. Dese Venus was ghemaeckt vluchtende, met Cupido op den arem, aen d'een handt hebbende Iocus, en onder wege liggen den pijlkoker en pijlen: oock de pijlen van Cupido
gheschoten, keeren gebroken tot hem weder, en de ghevallen pijlen worden hem van des Moeders Duyven toeghebracht. Dit was seer aerdich ghedaen, en met grooter aendachticheyt. T'waer langh te verhalen, wat en waer Vasari al gheschildert heeft: Maer om cort te maken, sal slechs vertellen, wat stucken van hem zijn ghedaen, daer yet besonders in t'aenmercken is, dat ons mach dienen tot vermaeck, oft Iongers leeringhe. So is weerdich te weten, dat hy altijts seer veerdich was, en zijn dingen dede sonder moeylijckheyt. Hy maecte tot Room voor Messer Bindo noch een stuck van Oly, een Afdoeninge van t'Cruys, daer Christus groot als t'leven op der aerden light aen de Mariae voeten: En in de locht is Phoebius, die de Sonne bedeckt, en Diana de Maen. In't Landtschap, dat van dese verduysteringe beschaduwt is, sietmen van de Aerdtbevinge eenighe steenberghen ghescheurt, en eenige lichamen verresen uyt de graven comen op verscheyden wijsen. Dit stuck heeft alle beste Schilders, om zijn besonder gratie, wel bevallen. Hier nae maeckte hy voor den Cardinael Farnese, op een Tafel acht ellen hoogh enAerdighe inventie van een Iustitia, met veel
omstandicheyt. vier breet, een Iustitia, die in den arem neemt eenen Struys: Sy heeft de twaelf Tafelen, en den Scepter: waer boven op is den Oyevaer, op't arremhooft hebbende eenen helm van ijser en gout, met dry pluymen, t'avijs van een recht Richter,
en met dryderley verwen becleedt, van den middel opwaert naeckt wesende. Sy hadde aen den riem, als ghevanghen ghebonden met gulden ketenen, de
183r
seven boosheden, die haer contrary zijn, de bedrieghlijckheyt, d'onwetenheyt,
wreetheyt, vreese, verraderije, loghen, en quaetsprekinge. Op dese is gestelt, als hen verheerende de Waerheyt al naeckt, van den Tijdt aen Iustitie ghelevert wesende, en sy biedt de Iustitie twee Duyven, bewijsende onnooselheyt. En Iustitie stelt de
Waerheyt op't hooft eenen crans van Eycke bladeren, bewijsende de cracht der Sielen. Dit stuck was ghedaen met seer grooter vlijt en Const. Ao. 1544. trock Vasari te Napels, daer hy verscheyden fraey wercken dede, soo van stucco, daer ongewoon ghesien te wesen, en voort veel schilderije. Te Room ghekeert wesende, maeckte hy voor Cardinael Farnese op't nat een Sale, alwaer in plaetse van een basement te maken onder d'Historien, hy van den vloer opwaert schilderde opgaende trappen, op verscheyden wijsen, tot daer d'Historien beginnen, makende oock eenighe voorbeelden hier en daer op de trappen. Het zijn al Historien van de wercken van Paus Paulus de derde, daer t'elcken hy nae t'leven in comt. Tusschen d'Historien, boven poorten oft anders, comen altijt eenige Deuchden, en boven elcke Deucht comen twee Victorien gelijck Engelen, en houden altijt eenich antijck Keysers hooft in Medaillien oft anders: summa, daer is wonder veel werck in: En alsoose in haesten most zijn
gemaeckt, werdtse van Vasari (die daer den rechten Man toe was) gedaen in hondert dagen: maer hadder beter mogen hondert maenden aen doende gheweest zijn: en alles met eyghen handt, in plaets dat hy hier Ionghers in ghebruyckt soude hebben. Doch nam doe vooren, dat hy wel yet soude laten beginnen met zijn Cartonen, en aenleggen van anderen: maer alles self met zijn eyghen handen opdoen. Doe hy aen dese Sale doende was, zijn over Tafel van den Cardinael redenen gevallen, van het leven van de uytnemenste doorluchtighe Mannen in de Teycken-const, die geweest waren in Italien, van Cimabue tot dien tijdt toe, te beschrijven, en een onder die Gheleerden, geheeten Mon Signor Giovio, seyde daer grooten sin toe te hebben, en sulcx te voeghen by zijn ander Boecken, te weten, Museo, en zijn Elogij: maer also daer van verder sprekende, desen selven wel bemerckte, dat het bequamelijcker van eenich Schilder conde geschieden, om dat de Gheleerde soo eygentlijck alles niet en weten te onderscheyden, noch soo wel alles niet en verstaen, noch en kennen: soo werdt hier van den last gheschoven op de schouderen van Vasari, die alree van in zijn jonckheyt veel dingen op goede orden hadde voor tijtverdrijf, en uyt lust
opgeschreven. Dus Vasari, in verscheyden plaetsen van Italien werckende, vorderde allencxkens zijn Boeck. Eyndelinge ghecomen buyten Arimini dry mijlen, in een Clooster van Sta. Maria di Scolca, daer den Abt hem te gevalle van eenen Monick, die goet schrijver was, zijn Boeck liet herschrijven: En liet hem maken t'hoogh
Altaer-tafel, te weten, d'Offerhande der Wijsen uyt den Oosten. Hier in maeckte
Vasari seer veel beelden, en in soo gherusten plaetse gebruyckte hy grooten vlijt en studie, onderscheydende dryderley Hofgesinnen der Coningen in cleedinghe, als in ghedaenten, sommiger carnatien makende schoon witachtich, ander graeuachtich, en de derde swart. Voort maecte hy veel ander pracht van Peerden, Camelen, en
Drommedarisen, soo dat het een uytnemende aerdich werck is. Tot Arimini in S.
Francesco maeckte hy, daer S. Franciscus de wonden ontfangt op den bergh Vernia, die hy daer in nae t'leven dede: maer om dat desen bergh is van graeuwe roots, oock S. Franciscus en zijn medeghesellen cleederen mede graeu, soo
183v
maecte Vasari Christum in een Sonne, met een deel Seraphinnen: dus worde dit
werck beter onderscheyden, en desen Sanct, en d'ander figueren, worden al verlicht, en beschenen van de claerheyt der Sonnen, en t'Landtschap oock met eenighe purperighe verwen bedommelt en gheschaduwt, dat voor elcken behaeghlijck was aen te sien. Van daer is hy naderhant gecomen t'Aretso, en zijn huys al voldaen wesende, beschilderde hy den solder van de sale, die seer rijcklijck van hout gewrocht was, waer in quamen derthien groote percken: Hier in maeckte hy de Hemelsche Goden, en in vier hoecken de vier Saysoenen, naeckte figueren, die alle sien nae t'groote middel perck, waer in zijn beelden groot als t'leven, de Deucht, die onder voet heeft Nijdicheyt, en by t'hayr de Fortuyne, slaende dese twee met stocken. En t'docht velen behaeghlijck, datmen keerende en wendende in de Sale, somtijts sagh de Nijdicheyt boven de Fortuyne en de Deucht, en somtijts de Deucht boven Nijdicheyt en Fortuyne, ghelijck in de Weerelt dickwils ghebeurt. Rondtom in de vacken zijn, de overvloedicheyt, mildtheyt, wetentheyt, wijsheyt, arbeydt, en eere, en dergelijcke dingen. Ondertusschen zijnder ooc Historien van d'oude Schilders, Apelles, Zeuxis, Parasius, Protogenes, en ander, met verscheyden comparteringe, en aerdicheden. Noch maecte hy in een van de Cameren, in eenen ghesneden solder, in een groot perck, daer Abraham van Godt wordt ghebenedijt. Noch rondtom in vier ander percken, Vrede, Eendracht, de Deucht, en de Maticheyt. Dit dingen hadde hy ghedaen met Eyverwe, daer hem lust toe quam: achtende dat die manier van wercken niet veracht noch naegelaten most worden. In den inganck van de Camer, maeckte hy schier uyt boerdicheyt een Bruydt, in d'een handt hebbende een raeck oft erreck, bewijsende datse uyt hun Vaders huys alles raken, en mede draghen dat sy mogen, en in d'ander handt, die voor uyt steeckt, hadde sy een brandende toortse, also sy comt in s'Bruydegoms huys, bewijsende dat sy gelijck het vyer alles te nieten doet, en verderft. Hy maeckte voor eenen Abt van Sta. Fiore, in eenen Reefter, de Bruyloft van Hester en Assuerus, in Oly, op een Tafel van vijfthien ellen lang,Bruyloft van Hester en Assuerus aerdich geinventeert. en lietse eerst stellen op haer plaetse: het welck seer goet is, om een dinghen te beter op zijnen rechten dagh te maken. Hier pijnde hem Vasari, in dit werck te toonen een groote macht en heerlijckheyt, stellende alles in goede orden, Pagien, Schiltknapen, Soldaten van der wacht, Bottelrije, Credence, oft servicie, de Musijcke, een Reusken, en alles, gelijck een Coninghlijck Hof en Bruyloft-feest vereysschende zijn. Hier sietmen onder ander den Marschalk oft Hofmeester de spijse ter Tafel geleyden, met eenen grooten steert van Pagien en Dienaers, al gecleedt in levreye. Aen d'eynden der Tafelen staen Heeren en ander volck, die de maeltijdt aensien. Den Coningh Assuerus heel op zijn Bruydt verlieft, rust met de slincke handt op de Tafel, en langt haer met d'ander een schale Wijns, met een statighe Coninghlijcke actie. Dit was een seer heerlijck werck, ghedaen met groote vlijt en studie. Boven aen t'verwelf maeckte Vasari op't nat eenen Christum, die de Bruydt comt becroonen met eenen bloemcrans, tot een uytlegginghe der Historie, bewijsende dat de oude Ioodtsche Sinagoge is verlaten, en dat Christus heeft aenghenomen, en ghetrouwt de ghemeente der gheloovighe Christenen. Nae verscheyden Conterfeytsels hier en daer gedaen, maeckte hy voor eenen Geleerden eenen Adonis, die welcke sterft in de schoot van Venus, naer de
beschrijvingheTheocriti, en
184r
noch een Psiche, die met een lampt vast staet en besiet Cupido, die uyt den slaep
springt, door dat een heete druppel op hem valt uyt de lampt. Dit werdt t'samen in Vranckrijck ghesonden: en het waren al naeckte beelden. Op den selven tijdt liet hem van Vasari conterfeyten geheel naeckt, een edel, gheleert, en seer schoon
Iongeling ten voeten uyt, voor eenen Endimion, dat een Iagher was, seer bemint van de Mane. Hier hadde desen constigen Schilder wonder fraey laten afsteken dit schoon lichaem teghen den nachtsche donckerheyt, alwaer het Landtschap en het Beeldt
ontfanghen het licht van de Mane, seer natuerlijck om aen te sien: want hy hadde
seer eygentlijck waergenomen het bleeck geelachtich licht, dat de Mane gheeft, waer sy haer schijnsel op is ghevende. Doe hy noch eenige stucken ghemaeckt hadde, quam hy te Bolognen besoecken den Cardinael van Monti, die daer Legaet was: alwaer hy eenighe dagen by wesende, naer veel propoosten, hem den Cardinael soo wist te bepraten, en met sulck schijnende ghelijck, dat hy doe besloot te doen, dat hy noyt te vooren hadde willen doen, dat was een Wijf te nemen: en nam, ghelijck den Cardinael begeerde, een Dochter van Francesco Bacci, een edel Borgher van Aretso. Vasari is over al voort ghevaren met wercken, en heeft te Florencen in S. Laurens ghemaeckt in een Capelle een Tafel, thien ellen langh, en derthien hoogh, d'Historie van de martelesatie van den Coningh S. Sigismundo, die van een ander Coningh oft Tyran, met zijn Huysvrouw en twee Sonen, in eenen put was gheworpen. Hier maeckte hy, dat het half rondt van de Capelle boven hem te passe quam tot een rustijcke poort van een Palleys, waer door men sagh in een voor-portael, met
Colomnen en Pilasters van de Orden Dorica ghebouwt: en door dit portael sagh men op een plaets, waer in't midden stondt eenen steenput met acht canten, daer rondtom trappen aen waren: en hier op waren ghemaeckt de Soldaten, die de twee Sonen
naeckt daer in gaen werpen. Rondtom in de Logien maeckte hy volck, die dees
wreetheyt aensagen. Ter slincker sijden van den Put, hadden eenighe seer wreedelijck de Coninginne ghevatt, om nae den Put te draghen. Voor aen in de Poorte oft portael waren eenen hoop Soldaten, die S. Sigismundo binden, die met een goedertieren actie bewijst willigh te lijden, siende in de locht vier Engelen, die hun vieren toonen de Palmen der verwinninge, waer door sy vertroost schenen te wesen: daer sagh men de groote wreetheyt van den Tyran, die voor aen t'portael staet: oock was op alles, actituden, wreetheyt, affecten, en anders seer wel ghelet, en met grooter Const en
vlijt gedaen. Nae dit werck, door begheerte van den Hertogh Cosimo, gaf hy eerstmael uyt in Druck zijn Boeck, van het leven der Italiaensche Schilders, t'welck noch niet al voldruckt wesende, en den Paus Paulus overleden, trock den Cardinael van Monti nae Room tot de Conclave. Vasari gingh buyten Florencen hem te groeten. Den
Cardinael seyde hem: Ick gae te Room, en sal voor gewis Paus worden, beschickt
dat ghy te doen hebt, en als ghy de tijdinghe hoort, comt stracx nae Room, sonder te verwachten ontboden te worden. Doe desen dan Paus, en Iulio de derde ghenoemt was, trock Vasari, uyt begeerte van den Hertogh, te Room, daer hy van den Paus wel ontfangen, en in't werck worde gestelt, ordinerende een Capelle tot S. Pieter Montorio, die veel met Marberen beelden worde geciert, en in de Tafel schilderde hy de
Bekeeringe Pauli: daer hadde hy, om een veranderinge van ander, en om beter den Text te volgen, Paulum gemaeckt,
184v
die noch jongh was, en gebracht by Ananias, daer hy ghesicht en Doopsel ontfangt. Nae veel tijdt die hy doorbracht voor den Paus te teyckenen verscheyden dingen van Architecture, ordineerde hy den Hof buyten Porte Popoli, geheeten Vigna Iulia,
welcke met grooten onghelooflijcken cost worde ghedaen: En hier schilderde Vasari de Sael, en eenige Cameren: oock namaels d'Altaer-tafel, voor de Compagnie van de Misericordia van S. Ian decollato. Nae veel ander dingen die hy te Room dede, alhoewel hy Cartonen tot een Logie in de Vigna Iulia hadde gheteyckent om op't nat te schilderen, siende door s'Paus groote wisselsinnicheyt, dat van hem weynich te verhopen was, vertrock van Room, om te gaen dienen den Hertogh Cosimo, die hem seer begeerde, en veelmael ontboden hadde. Ondertusschen dede hy noch elder
onghelooflijcke veel wercken, en quam eyndlinghe met al zijn ghesin te Florencen,
Ao. 1555. daer hy schilderde den solder van de Sale van d'Elementen, daer makende elf percken van Celius en Saturnus: en voort eenighe ander Camers met Poeetsche dinghen, van Iuppiters opvoedinghe, van Herculis crachten, en derghelijcke: Oock liet den Hertogh met zijn Cartons maken Tapijten, volghens de schilderije van elcke Camer. Veel ander vercieringe van Grotissen, en dingen die t'bouwen aengaen, heeft hy al te wege gebracht, dat het ongelooflijck is, wat al wercks van Conterfeytselen en Historien van die van't Huys Medicis, daer al in corten tijdt gedaen heeft. Was
oock uytnemende heerlijck van den Hertogh gheloont, en boven desen geschoncken een heerlijck en gherieflijck huys binnen Florencen, en een buyten der Stadt: oock heerlijcke Officien, van Gonfalonier, en ander, binnen Aretso. Boven ander zijn
wercken, die te verwonderen zijn, is bysonder de groote Sale van den Hertogh, daer veertich groote Historien zijn, en figueren in comen ses oft acht ellen hoogh, en soo vol werck van Bataillien, Steden en plaetsen nae t'leven, en Conterfeytselen sonder eyndt, dat het schijnt onmoghelijck, en alles is voldaen in min als een Iaer tijts,
ghebruyckende alleen tot zijn hulpe Ioan Stradanus, en twee ander, daer hy dickwils hun dinghen herdoen most. Dat dese Sale in haest most voldaen zijn, was teghen de Bruyloft van den doorluchtighen Prince Don Francesco Medici, en de Suster van
den Keyser Maximiliaen: van welck Houwlijck is ghecomen de Coninginne van
Vranckrijck, teghenwoordich d'Huysvrouwe van Hendrick de 4e. Tegen t'verhaelde Houwlijck, heeft Vasari wonder veel feestlijcke toebereydinghe te weghe ghebracht, als een die schier nemmermeer vermoeyt en was van schilderen: my dunckt ick eer moede soude worden alles te beschrijven, want ick en wister gheen eynde van te
vinden, dat hy soo veel ghedaen heeft. Hy heeft ten lesten noch gedient den Paus
Pius de 5e. makende in de Coninghlijcke Sale verscheyden dinghen, als den
Schip-strijdt ter Zee tegen den Turck by Lepanto, een groot stuck vol werck. Voort een stuck, daer de Kercke Spaengien en Venetien hun verbinden teghen den Turck: Oock eenige Historien van Vranckrijck, en meer ander dingen: In welcke hem
geholpen hebben (soo ick meen) Hendrick in de Croon, en Pieter de Witte,
Nederlanders. Den selven Pieter heeft noch met hem gewrocht in de Cupola te
Florencen, doe Vasari, die men Cavalier Giorgio hiet, oudt in de tsestich Iaren ten minsten most wesen, en hoewel een rijck Man zijnde, niet af en liet van wercken tot al laet in den nacht met het keerslicht, als ick wel weet dat hy noch ghebruyckte Anno 1577. doe ick ontrent Vasten-avont daer te Florencen by
185r
Pieter de Witte Schilder, en ander Nederlanders was. Dit werck in de Cupola, daer hy doe aen doende was, is het Oordeel, daer hy boven in't hooghste Christum, den Heylighen, en circkelen van Engelen ghemaeckt heeft, wesende groote beelden, die veel in't vercorten te sien zijn. Hier heeft de Doot hem ten halven den wegh
afgesneden, en zijn vlijticheyt in de Const ten eynde gebracht, dat hy t'begonnen
werck heeft moeten onvolmaeckt laten: het welck nae van Frederijck Zucchero is
voleyndt gheworden. Vasari is ghestorven te Florencen, Ao. 1578. oudt 64. Iaren.
T'leven van Frederijck Zucchero, Schilder van S. Agnolo in Vado .
T'en gheschiedt niet daghelijcx, dat Natuere haer edel gaven t'samen ghelijcklijck deelachtich maeckt aen twee ghebroeders, al is sulcx gheschiedt in't Hertochdom van Vrbijn, by den Appennijnen geberchten, tot S. Agnolo in Vado, aen Taddeo, en Fredericho Zucchero, de welcke in de Schilder-const beyde soo uytmuntich zijn gheweest, dat vele, die nochtans van goet oordeel niet berooft en zijn, van hun wercken weynich onderscheyt weten te maken. Frederijck Zucchero noch een cleen
kindt wesende, werdt in gheselschap van zijn Moeder Ao. 1550. ghebracht te Room van Octaviano zijnen Vader, die t'heylighe Iubileo quam halen, en met eenen besoecken zijnen soon Taddeo, welcken doe 20. Iaer oudt, en in de Const alree seer hervaren, en vermaert was. Doe Octaviano eenen tijdt lang by zijnen Soon hadde gheweest, liet hy zijnen Frederijck by hem, op dat hy daer te Schole ginge, en opgebrocht soude wesen: want hy met groot huysghesin belast was, hebbende seven Sonen en een Dochter, en is met zijn Vrouw weder nae huys ghetrocken. Doe Frederijck eenigen tijdt te Schole hadde gegaen, en tamelijck lesen en schrijven con, liet Taddeo hem den tijdt besteden met leeren teyckenen, met veel beter ghelegentheyt als hem self hadde mogen ghebeuren: tot welcke Const hy den Ionghen haest bevondt niet alleen ghenegen, maer seer bequaem te wesen, om tot volcomenheyt te geraken. Doe hy nu ontrent ses Iaren hem in de Const geoeffent hadde, begon hy zijnen Broeder dienstich en behulpich te worden, en met hem op't nat te wercken: Soo dat hy met eenen moedt grijpende, voor een Roomsch Edelman, onder by de trappen van Ara coeli, in een Palleys, schilderde op't nat, op zijn eyghen handt, eenen bergh Helycon met de Muses. Taddeo siende, dat zijn broeder alleen, en met eygen teyckeninge,
hem soo wel gedragen hadde, bracht hy soo veel te wege, dat hy tot S. Maria dell'
orto a Ripa, een Capelle te maken hadde. In dit werck, om de Mannen die't hem hadden aenbesteedt te ghenoeghen, maeckte Taddeo eenen Kerstnacht, al de reste voldede Frederijck (hoewel noch seer jong wesende) in sulcker manieren, datmen conde bemercken, dat hy wat besonders te worden hadde. Hier nae in eenighe toebereydinghe tot d'Wtvaert van Carolus Quintus, heeft Frederijck zijnen Broeder groot behulp ghedaen: gelijck hy dede voor St. Paulo Iordano te Bacciano, in HistorienvanAlexandroMagno. Oockt'Orvieto, daerhydryHistorienvanS. Pauwels maeckte in de Kerck. De Ghebroeders hier sieck wordende, keerde Taddeo te Room, en Frederijck quam met een weynich Cortsen tot S. Agnolo, en ghenesen zijnde, keerde oock weder te Room: Alwaer sy tot een toebereydinge om den goeden
Vrydagh, in der Florentijnen Kerck achter Banchi, binnen vier dagen tijts, al d'Historien van de Passie, oock Propheten
185v
en ander dinghen, dat yeder wie't sagh hem grootlijcx most verwonderen, dat soo
veel werck in soo corten tijdt soo uytnemende wel gedaen was. Frederijck die geen dingen liever dede, als eenighe dingen op zijn eyghen handt, was seer verblijdt, dat zijn Broeder hem hadde doen hebben een Facciate te schilderen op't nat, op de plaetse Dogano, by S. Eustachio, voor den Hofmeester van Cardinael Farnese. Hier maeckte hy d'Historie des selven S. Eustachij, daer hy met Wijf en kinderen ghedoopt is: dit is van verwe een seer goet werck. In het midden vack maecte hy, daer desen Sanct op de Iacht zijnde, siet het Crucifix. Taddeo sorchvuldich voor zijns Broeders eere, om dat dit zijn werck in een gemeen plaets was, quam niet alleen t'werck besien,
maer verhelpen oft retocqueren, t'welck Frederijck eenen tijt lang qualijck verdroegh: maer eyndelijck, om dat hy lust hadde alles alleen te doen, verwonnen van gramschap, bickte af t' ghene zijn Broeder hadde ghedaen, en bleef eenighe daghen sonder t'huys comen: Dit werdt door vrienden gemiddelt: Taddeo soude verbeteren wat hem aen de Cartons mangelde, maer niet aen het werck. Dit heele werck gedaen zijnde, hadde Frederijck grooten lof, naem en gerucht, een goet Schilder te wesen. Hy maeckte
hier nae in s'Paus Palleys, in de sale van de Palferniers, eenighe Apostelen. Hier nae in gheselschap van zijnen Broeder, in't Palleys tot Ara coeli, een Frijse in een Sale op't nat: En in Belvidere, onder ander fraeyicheyt in een Frijse, een Historie van
Moyses en Pharao, de welcke namaels van Cornelis Cort seer constich was ghesneden. En hoewel Frederijck dadelijck hem bewees uytnemende te wesen, werden zijn dinghen door eenighe zijn benijders in verachtinge gebracht, een ding dat onder de Const al te veel gheschiet, waer door de Ieucht verhindert, als voor t'hooft gheslagen, in den gheest vercoelt, en vertraeght in de studie, schroemende yet te bestaen, oft aen te vanghen. Doe Frederijck twee groote Beelden neffens een Wapen van Pius de 4e. had gedaen, trock ontboden wesende te Venetien, daer hy voor den Patriarch by den trap verscheyden aerdicheden op't nat, en van stucco, dede: en in een Capelle te S. Francesco della vigna, twee Historien van Lasarus op't nat, oock de bekeeringe van Magdalena: hy maecte ooc op d'Altaer-tafel van Oly de Wijse uyt den Oosten. Hy maeckte noch met haest twaelf Historien tot een Tragedie, en ander dingen, die zijnen naem seer vermeerderden. Doe hy nu van Venetien nae Room quam, hem vindende binnen Florencen, daer men groote reetschap maecte, om de Coninginne Ioanna van Oostenrijck t'ontfanghen, maeckte hy uyt begheerte van den Hertogh, eenen seer grooten doeck, die t'eynden een Sale een gheheel tooneel bedeckte. Hier op was ghedaen van Lijm oft Eyverwe een seer versierlijcke Iacht, en oock eenige dingen van wit en swart, om eenen Triumph boghe, die alle seer ghepresen waren. Doe hy te Room weder ghekeert was, hadde Taddeo voor hem aenghenomen een groote Facciate oft verwelf half rondt, van de Capelle der Iesuijten, by de naelde van S. Mauro, alwaer Frederijck stracx de handen aen gheslagen heeft: doch hy
ondertusschen binnen en buyten Room eenige ander dinghen heeft moeten doen.
Onder ander twee Camers op't nat te Tivoli, voor den Cardinael van Ferraren: in
welcke Camers, d'een d'Edelheyt, en d'ander d'Eere genaemt, hy veel aerdige
versiersels schilderde. Eyndlijck voldede hy de verhaelde Capelle der Iesuijten, tot zijnen grooten lof. Dit is d'Historie van Marien Boodtschap, met eenighe Propheten, en eenen grooten Hemel.
186r
Dit alles is van den constigen Cornelis Cort ghesneden gheweest, en gaet uyt in Print, dat ick niet en behoef d'ordinantie te beschrijven: het is ghedaen op't nat: Daer zijn te sien seer schoon Lakenen, en statighe actien: In summa, is over al vol gheests en perfectie ghestort. Dit selve werck heeft Frederijck weder binnen weynich Iaren
herwaert geretocqueert en vernieut met Eyverwe, gghelijck sy in Italien voor een
wijse hebben, hun dingen op't nat drooghe wesende te doen, glaccerende met Lacke de rooden, die van aerde, die sy Terra rossa heeten, gedaen zijn: de groen aerde met Asuyr groen, en soo voort henen. Doe Taddeo overleden was, voldede Frederijck
de Capelle tot S. Marcello, die Taddeo had begonnen. Hier maeckte Frederijck
eenighe Historien van S. Pauwels: dit werck werdt ontdeckt tot zijn groote eere.
Oock voldede hy t'begonnen werck tot Trinita, daer hy een Altaer-tafel van Oly, en ander dinghen op't nat dede. Onder ander, daer den Vader Christum heeft op den schoot, en eenighe Engelen de reetschappen der Passien houden. Hy heeft oock voldaen zijn Broeders begonnen werck, in dat heerlijck Palleys te Caprarola, voor den doorluchtigen Cardinael van Farnese: welcke Historien, oude en moderne, aerdige inventien van Poeetsche versieringen, en ander ordinantien, die daer seer constich gheschildert zijn, een eyghen Boeck schier souden behoeven, daerom hier naeghelaten. Frederijck heeft oock gheschildert eenen grooten doeck van Eyverwe, wesende een Calumnia, schier op de wijse van de Calumnia van Apelles, daer hy eenigen sin mede voor hadde. Eenighe meenden oft raemden dat het was ter oorsaeck van eenighe schortinge, die tusschen Farnese en hem ghevallen is, de belooninge belangende, en dat den Cardinael seyde: Raphael en d'ander goede Schilders en waren nu niet. Waer op Frederijck soude hebben gheantwoordt: De goede
Constbeminders, Pausen, en Princen, waren nu oock niet: dan het mach gemist zijn. Maer also dit door Cornelis Cort ghesneden uyt in Print comt, isser naderhant de uytlegginge in Italiaens by gevoeght. Van Frederijck is noch te sien een schoon heerlijck stuck tot S. Laurens in Damas, daer S. Laurens op den rooster wort geleyt, met eenen Hemel, en beneden eenighe schoon knielende Beelden oft Prianten, dat alles seer wel ghedaen is. Van hem zijn oock te sien in een Kerck van S. Catherine, d'Historien van S. Catherine, te weten, daer sy ghevangen in den Kercker is, en daer eenighe heylighen gheworght worden, en sy onthooft: daer oock fraey en aerdighe Peerden, en anders, in comen. Noch heeft hy ghedaen in der Goutsmeden Capelle t'hoogh Altaer, d'Historie van de Wijse uyt den Oosten, dat oock een seer goet werck van handelinghe en ordinantie is, de welcke door Iacob Matham gesneden in Print comt. Noch is van Frederijck te sien, in een Kerck oft Bede-huys der Gonfalons, in strada Iulij, de geesselinge, daer Christus aen een cleen colomne (ghelijck te Room te sien is in eenich Clooster) gebonden is: het is een aerdich en fraey stuck. Hy is naderhant in Vranckrijc gereyst voor den Cardinael van Loreynen, alwaer hy eenighe dinghen dede, en quam vandaer in Nederlandt, en t'Antwerpen, daer hem de Schilders goet onthael, en groote eere aen deden. Hy is oock van daer gereyst in Engelandt, en te Londen, alwaer hy eenige Edelluyden conterfeytte, en is van daer weder te Room ghekeert. Oock is hy ghereyst in Spaengien, alwaer hy voor den Coningh Philippus eenighe stucken dede. Hier nae voldede hy tot Florencen de Cupole, te weten, het Oordeel, van Cavalier Giorgio Vasari begonnen, en door sterven
186v
onvoldaen gelaten: hier in heeft Frederijck seer groote naeckten ghedaen. Zijn
wercken zijn meer als ick verhalen can. Hy is teghenwoordich woonachtich binnen Room, daer hy op eenen bergh by Ternita een schoon Palleys met vier thorens heeft ghebouwt, van waer hy Room can oversien, en woont daer, ghehouwt wesende, in redelijcken ouderdom. En gelijck hy een hooge plaetse besit: also is zijnen naem
oock door een hoogh gerucht verheven en vermaert.
Het leven van Frederijck Barozio, uytnemende Schilder van Vrbijn.
Ghelijck men veel verscheydentheden en onderscheyden eyghenschappen bevindt in der Natuere, oock wel in een eenich dingh, t'zy aerd-grondt, steen, borne, vliet, oft yet anders te wesen: Also sietmen by de constighe oeffenaers onser Schilder-const verscheyden deelen, nae dat de Natuere hun vrecklijck oft mildelijc de handt
toereyckende is: d'een is van weynich ordinantie, rouw, hardt, en onlieflijck in zijn verwe: d'ander in ordineren, schilderen, en alle dingen der Const, heel volcomen, so dat hun dingen van den Schilders, en den gemeenen volcke gelijcklijck met een groot wel bevallen wort aengesien, ghepresen, en in weerden gehouden. Onder de gene
die dus heel gracelijck zijn, is bysonder en voorneemlijck weerdich gerekent te wesen Frederijck Barotio: welcken ghelijck hy is gheboren t'Vrbijn, schijnt de selve locht, aerdt en gheest ingetrocken te hebben, die zijn mede-borger den Vrbijnschen Raphael deelachtich is geweest, oft dat al zijn gracelijckheyt op hem verstorven, oft hem
aengeerft is. By dat ick vinden can, soude hy in zijn jeught te Room zijn geweest ten tijde van Paus Paulus de derde, daer hy in verscheyden dinghen op't nat kalck hem wel heeft ghedragen: doch heeft hem meest altijts gehouden, als hy noch doet, in
zijn Vader-stadt Vrbijn. Hy is altijt gheweest seer versierlijck, verstandich, en lieflijck in zijn teyckeninghen en inventien, den affecten en ander deelen der Consten wel uytbeeldende en treffende, vast in stellen, tronien en naeckten, van allen ouderdommen en kunde, een uytnemende lieflijcke welstandicheyt gevende. Hy heeft veel goede Conterfeytselen nae t'leven gedaen, oock verscheyden Tafelen, Tafereelen en
Historien: oock seer veel bevallijcke Marie-beelden van Olyverwe heeft hy ghedaen, in alle meest gebruyckende de tronie van zijn huysvrouwe, de selve oock met haer kindt op alle aerdighe soete manier van sitten naer het leven bootsende, veel tijts te wege brengende eenighe seer natuerlijck lachende tronien, t'zy van kinderen,
Vrouwen, oft eersame bevallijcke oude Mans, nae dat het in zijn ordinantie te pas is ghecomen, een dingen dat bysonder zijn werck heeft gheciert. Hy is altijts in zijn schilderen seer vloeyende gheweest, zijn dinghen soo aerdich verdrijvende, dat hy de boorden der Lakenen op den gront liggende oock niet onverdreven liet, tot een stuck weeghs in den grondt, niet moghende lijden dat yet soo cantigh soude wesen afgesneden. Hier te lande is (mijns wetens) van hem niet te sien, dan eenighe dinghen die in Print comen, soo van Cornelis Cort, als van den Sadlaers, te weten, eenige seer aerdighe Mary-beelden, soo buyten in't veldt, als in Camer sittende, met meer ander Historikens: Insonderheyt een seer aerdige wel gheordineerde Graflegginge, daer Christus met een vriendelijcke doode tronie wort gedragen van Nicodemus, Ioseph van Arimathea, en Ioannes, welcken eenen linnen doeck ghevat hebbende,
de beenen dragende, bewijst op een goede manier van dragen een ghewelt en cracht, die in den jongen luy-
187r
den gemeenlijck is: daer heeft Barotius oock natuerlijck uytgedruckt in Maria de
Moeder Christi een hertlijcke droefheyt, met een onmachticheyt oft swijmen: oock in de ander Marien sietmen uytnemenden rouwe aenghewesen. Van zijn eyghen handt sietmen oock eenighe Printen gehetst, daer men in soo cleen dingen so grooten aerdt en welstandt siet, dat het verwonderlijck en vermaecklijck is, te weten, een Mary-beeldeken in de locht, en eenen S. Franciscus, op een geestighe wijse geknielt, om hoogh siende. Dese en dergelijcke dinghen, die wy hier te sien comen, getuygen ons hier te lande, wat een besonder uytnemende licht en vercieringe in onse Const, in den Italischen Appenninen gheberghten hem onthoudt, en zijn wesen heeft. Hy is altijt seer vloeyende en geestich in zijn Lakenen gheweest, vlack, en niet
onverstandich, noch confuys in vouwen en kreucken, gebruyckende met goet
opmerckigh oordeel veel het leven, in alle zijn dingen. Nu dewijl ick van zijn
ouderdom niet en weet, noch van zijnen sterfdagh vernomen en hebbe, so offer ick zijnen naem den heerlijcken gheruchte, neffens den besten Italiaensche Schilders, als der plaetse wel weerdigh wesende.
Het leven van Iacob Palma, Schilder van Venetien.
Heeft Florencen te roemen, te wesen t'bedde van de Schilder-const in dese leste
Eeuwen, en van soo menich edel Const-rijck gheest? Heeft Room haer te verheffen, dat sy de groote Academie oft School is van alle Schilders, en Teycken-const oeffenende studiose, oft leerlustighe der gantsche Weerelt: Soo heeft geen Stadt haer te roemen boven Venetien, van so veel goede treflijcke coloreerders, oft welverwende Schilders over langh stadich t'hebben gehadt, gelijck sy onder ander noch heeft haer
Borgher Iacob Palma, welcken was geboren Ao. 1548. Desen is oock besonder in
zijn coloreren, oft handelen met der verwen, op een aerdige vloeyende, gloeyende, en vroylijcke maniere: gelijck ick hier van tot ghetuygh neem een groot stuck t'Amstelredam tot den constliefdighen Heer Henrijck van Os, wesende daer Venus, Iuno, en Pallas by een sitten aen Tafel, en de nijdige Tweedracht den twist-appel hen toegeworpen heeft, en henen vlieght. Hier by zijn noch meer personagien, als eenen half naeckten Schencker, Kinderkens, en ander dinghen. Maer bysonder is seer gracelijck de Venus, die half wat van achter sit, en keert haer seer aerdich nae haren Cupido die haer yet schijnt heymelijck in d'oor te seggen, de tronie der Venus, bille, knie, en alles zijn seer wel, en op een hervaren manier van wercken ghedaen: Summa, is een stuck dat seer ghepresen wort, ghelijck het wel weerdich is. Noch is t'Amstelredam wel yet van hem te sien, dat niet te verachten is: Doch wat te Venetien, en in ander Steden van Italien, soo Tafelen, Tafereelen, doecken, en Conterfeytselen van hem zijn te sien, weet ick niet. Daer comt oock nae zijn teyckeningh door Goltzium ghesneden uyt in Print eenen S. Ieronimus, die een fraey actie doet. Van ghelijcken comt van hem uyt, door Gillis Sadlaer ghesneden, eenen S. Sebastiaen, dat een schoon beeldt, en van goeder actitude is. Daer is ooc geweest den ouden Iacob Palma van Venetien, desen schilderde van Olyverwe een heerlijck besonderste werck in de Camer, daer die van de Schole van S. Marc vergaderen, een stuck, daer
t'doot lichaem van S. Marc wort ghebracht nae Venetien in een Schip. Hier is seer aerdich uytghebeeldt een grouwelijck Zee-onweder, daer oock noch
187v
ander Schepen en Schuyten van de felle winden worden bevochten, seer wel en met grooter aendacht ghedaen: ghelijck oock is eenen groep beelden in de locht, in verscheyden ghedaenten van quade gheesten, die als Winden blasen, om t'Schip, dat door de rasende golven met riemen crachtelijck wort geroeyt, te beletten. Hier sietmen den vlijt en behendicheyt der Schippers, t'gheweldt der Winden, t'roeren der baren, en de blixemen uyt den Hemel vallen, t'water gebroken van den riemen, en t'vouwen der riemen van de cracht der Roeyers, een dinghen wesende dat niet te verbeteren is, de Natuer naerder te comen: want het schijnt in't aensien, dat het heele stuck roert en schudt, gelijck of t'gene daer in geschildert is al leefde, en natuerlijck geschiedde. Noch schilderde hy van Olyverwe d'hoogh Altaer-tafel voor t'Clooster S. Helena, te Venetien by t'Casteel een dry Coninghen, daer veel beelden en seer uytnemende goede tronien in comen, en schoon Laken, beleydt met eenen goeden swier oft gang der vouwen. Noch in de Kerck van Sta. Maria formosa, is van hem een Tafel voor de Busschieters oft Artillerie-meesters, waer in comt een S. Barbara soo groot als t'leven, met op een sijde S. Anthonis, en op d'ander S. Bastiaen: maer de S. Barbara is t'beste Beeldt dat desen Palma oyt dede. My ghedenckt te Leyden te hebben gesien, ten huyse van eenen van der Muelen, boven t'portael in de Camer, een Vrouwen tronie, met hals en borsten naeckt, t'welck heerlijck en wonder wel uyt der handt stondt, doch van by scheen met weynich arbeydt, en met niet te groote handelinghe ghedaen te wesen. Daer is te Venetien een Conterfeytsel, dat hy naer hem selven had ghedaen, datmen altijts op s'Heeren Hemelvaerts dagh op de Feest te Venetien sagh, dat Michel Agnolo, noch Lionardo da Vinci, niet hadden moghen verbeteren, soo heel verwonderlijck is dat gheacht gheworden, om zijn heel uytgenomen schoonheyt, soo wel ghestelt en geschildert als het is. Achter naer, doe men verwachte
verbeteringhe in zijn werck, is het met hem te rugghe gheloopen: doch hadde te
vooren ghenoech ghedaen, onder de beste Schilders te zijn gherekent, en allen laster van hem, oft zijn gherucht te wesen afghekeert. Hy is ghestorven oudt 48. Iaer. Aengaende den jonghen Palma, die is noch daghelijcx doende in de Const binnen zijn Vaderlijcke Venetien, wesende een Man van 54. Iaer ouderdoms. Watter meer voor Italiaensche Schilders te Venetien, in den Steden van Lombardien, oft elders daer ontrent zijn, die wat besonders zijn, en mijn Pen licht weerdich mochten wesen, is my niet bekent, ick hadse anders geern al by den anderen: maer dewijl sulcx niet can gheschieden, keer ick my nu tot onse hooge School Room, daer altijts een goet deel vernuftige en vlijtige naevolgers onser Schilder-const by een zijn, waerom ick daer geen handt op ydel stede sal hebben te leggen, op dat ick d'Historie der
Italiaensche Schilders mach vervullen, en ten eynde brenghen, om soo te comen tot onse Nederlanders, mijn Landt-volck en kennis.
Van Ioseph van Arpino, uytnemende Schilder te Room.
Dat den namaels in vreucht eyndigenden wegh der deuchtsaemheyt, nae uytwijsen van Pythagoras letter, harden en nouwen ingang heeft, en is nu ter tijdt den constigen Schilder Ioseph van Arpino niet gantsch onbekent: welcken den porrenden noot zijner
Ouders, tot der Consten volcomenheyt heeft doen haesten, soo dat hy in zijn vroege groene Iaren loflijcke rijpe vruch-
188r
ten zijns arbeydts heeft van hem laten sien. Sijn Roomsche Moeder Vrouw Ioanna, eens edelen Spangiaerts dochter, was noch jong zijnde haest Weese, Vrouw, en Weduwe. Weese wesende, was bestelt te Room in't Clooster van S. Anna. Vrouwe wordende, was ghetrouwt met eenen Ioseph Cleermaker van Arpino, in't Hertoghdom van Sarro, onder t'ghebiedt des edelen Iacobo Bon compagny, daer sy t'eynden dry Iaer Weduwe werdt, en weder Huysvrouwe van eenen aldaer geheeten Muzzio da casa Polidoro, een slecht Schilder wesende, om dat hy meer de wapenen in de Fransche krijgen, als de Schilder-const oft pinceelen gheoeffent hadde. Van desen is ghecomen Iosepino, welcken de Moeder uyt eenen droom oft openbaringhe (soo
sy seght) den naem Ioseph liet gheven. Hy was gheboren Ao. 1570. Den jongen
Iosepijn in zijn opwassen was ghemeenlijck doende, met kolen uyt het vyer eenighe dinghen te teyckenen: waerom de Moeder dit siende, grooten lust hadde weder nae Room te keeren, latende haer selven voorstaen, dat den Ionghen wat bysonders te worden hadde. Waer mede den Vader den spot drijvende, seyde: Hy sal een Schilder worden als mijns gelijck. Eyndlinge te Room comende, geraeckten in groote armoede, dat sy den cost niet wel wisten te ghecrijghen: en door uytnemende ghebreck, de
Moeder een haer jongh kindt most vyeren oft bakeren met het roet uyt den
schoorsteen: maer Ioseph vertrooste haer ten besten, segghende, hy wilde alle vlijt doen te leeren, om t'huys te helpen onderhouden, als hy yet doen conde. En gaende daghelijcx uyt teyckenen soo hier soo daer, waer yet fraeys was, met een broodt van een oortgen, dat hy door zijnen ijver tot leeren, wel tsavonts half wederom t'huys
bracht. De Moeder bedenckende, of hy met ander Iongers mocht den tijt met spelen doorbrengen, quam sien wat hy dede, en stondt dickwils langhen tijdt achter hem dat hy't niet en wist. Den Vader trock veel tijts buyten Room, eenighe dingen doende voor den Boeren, en was ghewent te maken ex voto. T'geschiede in zijn van huys wesen, dat een Man vast nae hem quam vraghen, die van een Peerdt ghevallen
wesende, begeerde haestich een Ex voto te hebben ghemaeckt: waerom Ioseph dat aengenomen, en tegen des anderen daeghs van waterverwe gedaen heeft, tot een groot wel bevallen van den Man. Veel reysen is hy in geselschap van ander Schilders, met zijn Vader oock buyten der Stadt ghetrocken in verscheyden plaetsen, bysonder tot Viterbo, eenighe wercken te doen, en meest vergulden. Daer nae te Room weder gekeert wesende, end' hem als voor henen beghevende tot zijn ghewoonlijck
teyckenen, ist geschiet datmen te Room in't Palleys doende was aen de Logie oft
Gallerije van Paus Gregorius de 13e. Bon compagny, waer over gestelt waren als
Capomaistri oft Oppermeesters, eenen Nicola Pomoranzio, en eenen Pater Ignatius, de welcke verscheyden jonge Schilders aldaer hadden in dat werck doende. Dit siende Ioseph, werdt met lust ontsteken, en van noot zijner Ouders gedreven, om in dat
geselschap te mogen toonen, wat hy in soo vroegen tijdt in de Schilder-const door stadigen vlijt hadde gevordert: maer also hy te bloot viel den voornoemden Meesters te vragen nae werck, begeerde hy ernstlijck aen zijnen Vader, dat hy dat voor hem wilde doen. Maer also den Vader in plaetse van sulcx te versoecken, met den Ionghen zijnen spot dreef, is Ioseph self ghecomen by Nicola Pomoranzio, die hem van dagh te dagh uytstelde: eyndlijck door aenhouden, worde Ioseph ghestelt te maken in de schilden van des Paus wapen Draken, gelijck
188v
des Paus wapen doe was. Dese Draken dagelijcx eenderley makende, begonden hem te verdrieten, dewijl hem de aenporrende Natuere noodde tot hoogher voornemen, begeerde daerom aen Pomoranzio, dat hy mocht aen ander dinghen ghestelt wesen: want die Draken en waren maer werck voor eenige slechte Iongers. Dit worde hem tegen des ander daeghs toegeseyt. Waerom hy doe seer vroech is gecomen op't werck: alwaer hem een van die Schilders gheboodt, en te werck stelde, zijn Tavelotse toe te maken, hem aensiende voor een van de Iongers, die sulcx ghewoon zijn te doen. Ioseph antwoorde, dat hy daerom niet en was ghecomen: dan dewijl den Ionghen daer noch niet en was, woude hy't geern hem te ghevalle doen. Ondertusschen is den Oppermeester Pomoranzio ghecomen, die vraeghde hem, of hy moedts ghenoech hadde te maken in den Grotissen oft cieraten een Masscher, waer toe Ioseph gewillich was, en maeckte dese Masscher tronie, die ontrent een handt groot mocht wesen, met sulcken vlijt, en soo aerdich, dat alle die ander Schilders quamen achter hem staen, en saghen met groot ontsetten en verwonderen de seldtsaem uytnementheyt, die Ioseph in de Schilder-const onverwacht daer openbaerde. Onder dese Schilders, den ghenen die hem de Tavelots hadde doen toemaken, badt hem, hy soudet hem ten besten houden, en vergheven, hy hadde hem aenghesien voor eenen slechten
Leerjonghen, dan nu sagh hy hem voor een groot Meester, en wou hem op een ander tijdt self de Tavelots en verwen toemaken. Hier naer worde Ioseph ghebruyckt in Historikens, daer hy hem wonder wel in droegh, en zijnen loon worde hem daghelijcx vermeerdert, eyndlijck tot acht en thien Iuli des daeghs, elcken Iul is vijf stuyvers. Doe nu Nicolaes Pomoranzio zijn deel, te weten, de helft van de Logie, voldaen hadde, begeerde Pater Ignatius Ioseph oock in zijn werck te hebben. En also hy nu daer oock doende is gheweest voor den Pater, was hy soo vlijtigh altijts op't werck, dat hy, doe ander waren gaen noenmaken, noch bleef wercken: waerom hy van dese zijn medeghesellen seer benijdt is gheworden. Het welck zijn Moeder vernemende, hem gheraden heeft, dat hy met den anderen soude afgaen, al en wilde hy met hun niet in de Herberge gaen, also dat de maniere is, vreesende of hem eenich ongheluck mocht door dese benijdinghe ontmoeten. Het is eens gebeurt, dat hy weder alleen overbleven was op't werck, en doende aen eenich Historiken, alwaer den Paus op't slach is ghecomen, en hy neder ghevallen. Den Paus hem verwonderende van zijn werck in soo groenen ouderdom, seyde hem, hy soude blijven sitten, en met zijn werck voort varen. En also Pater Ignatius tegenwoordich was, vraeghde zijn
Heylicheyt, wat dat voor eenen Ionghen was. Den Pater seyde den Paus alle de
gheleghentheyt, den grooten noot der Ouders, en de groote schijnbaerheyt die den Ionghen hadde, en bewees een uytmuntende groot Meester te worden. Doe liet den Paus vernemen nae de Ouders, en bevindende dat het eerlijcke luyden waren, heeft hy verordineert een provisie van dry parten, Broodt, Wijn, Oly, Vleesch, toespijs, oock Licht, en Besems, alderley nootwendicheyt om huyshouden voor dry persoonen, en thien gouden Croonen s'Maents. Doe heeft Ioseph hem stadich meest veronledicht in den dienst van den Paus, wesende evenwel van alle zijn wercken volcomelijck
betaelt. Het is geschiet, doe hy zijn eerste Maendt-gelt soude halen en ontfanghen, dat den Pagadoor, des Paus Ontfangher, van hem begeerde Handtschrift, oft Quitantie van zijner
189r
handt: maer also hy seyde, niet te connen schrijven, antwoorde den Pagadoor, hoe hy, die soo goeden Schilder was, niet schrijven en con, en dat het schande was. Des is Ioseph t'huys ghecomen sondert'geltte willen ontfanghen, en bedroeft wesende beclaeghde hem, dat zijn Ouders hem niet hadden laten te School gaen en leeren. De Moeder gaf hem moedt, en leerde hem op den selven avondt soo veel schrijven, dat hydesanderdaeghst'geltontfingmetzijneygenQuitantie. WaervandenPagadoor, seerverwondertzijnde, seyde:Ditiswatvreemts, datghygisteravondtnietencondet schrijven,enopeenennachtdushaesthebtgheleert.Onderanderwercken,dieIoseph veel en constich ghedaen heeft, was hy ten lesten doende by Monte Caval, in den Hof van Cardinael d'Esté, in't Somer-palleys van den Paus, in de Capelle, daer hy maeckte d'Historie van den Paus S. Gregorius, en also hy wel hadde ghewilt deses Paus tronie maken met een vrolijck wesen, was het hem onmogelijck: want hoe hy zijn Const daer in oeffende, sagh de selve altijt droeflijc: waerom hyse verscheyden reysen afbickte, en van nieus met kalck (gelijck het op't nat was) liet besetten. Eyndelingh daer over doende zijnde, en het hem niet en wou ghelucken, brocht zijn Broeder hem tijdinghe, dat den Paus Gregorius de 13e. overleden was: Waer by te verwonderen is, wat vreemder verborghentheden en werckinghen in der Natuer somtijtsghespeurtworden. Deesdroeveboodtschaphoorende, werpIosephallesuyt der handt, latende de droeve tronie onvolmaeckt, also sy noch is. Doe is zijn gewoon provisie ten eynde geweest: maer quam daer nae in dienst van den Cardinael S. Severino, daer hy noch teghenwoordich in is, en provisie van heeft voor hem, oock Broodt en Wijn. Hier nae heeft hy ghewrocht voor d'een en d'ander. Ondertusschen isser over eenen zijnen Broeder, genaemt Bernardino, die oock een goet Schilder is swaricheyt gevallen: want also desen met eenen Edelman, St. Antonio Griettano, t'hooft van den ghebannenen, te veel gemeenschap maeckte, en had hem gedaen een schoon Roer, worde hy niet alleen gebannen: maer hem worden 500. Croonen op zijn lijf ghestelt. Het geschiede dat de Iustitie van Room dese ghebannen op eenen tijdthadden voorghenomen t'overvallen, en te vangen, wetende datse nietseerwijt van Room en waren. Ioseph dit vernemende, is in alder haest des avonts heymelijck te Peerde uytgetrocken, en is dit geselschap comen waerschouwen. De ghebannen hebbenstracxde vluchtgenomen naet'gheberchte toe, alwaersymetdeIustitie, die hun seer cort hadde ghevolght, schermutseerden, en hunnen spot hielden, om datse aen hun niet uytgerichten conden. Ioseph is voorts ghetrocken nae Arpino, en schickte zijnen Broeder nae Napels, in het Clooster der Cathuysers oft Satereusen. Ioseph wesende t'Arpino, alwaerhyuyt vreese hem onthiel, schilderde op de plaetse tegen eenen muer van de hoogh Kerck, ghenoemt St. Agnolo, om daer van hem memorie te laten, twee Beelden, te weten, Mario, die sevenmael te Room Consul was, en den geleerden Cicero om datse daer van geboorte waren. Dit is al gheschiet ten tijde van Paus Sixtus de vijfde, naer welcks overlijden de sake van St. Antoni voornoemt ghemiddelt en ghevredicht is geworden, dat oock Bernardino, Iosephs Broeder, is los en vry gheworden. Ioseph worde oock te Room ontboden, als geenen noot hebbende. Doe maeckte hy tot S. Laurens in Damas, de Historie van S. Laurens, daer hy ghevanghen wort, en noch eenige ander. In dese vanginghe is te sien een geestighe manier
189v
van ordineren, grote roerentheyt, en gracelijcke actien der Beelden, oock een seer
aerdich schoon Peerdt, welck hy te vooren van aerde hadde ghebootseert, en is seer wel ghedaen: soo is oock eenen dieder op sit, met vliegende goet Laken. Summa, dit werck was en is sulck, dat het veroorsaeckt heeft, dat Ioseph seer vermaert, en in een groot aensien is gheworden. Dit werck gedaen, quam hy te Napels in't Clooster der Cathuysers voornoemt, daer zijnen Broeder hem onthouden hadde. Doe Ioseph daer in dat Clooster doende was met yet te maken, quam hy ontboden wesende te Room, om dies wille dat zijnen Vader sieck was geworden, die oock corts ghestorven is.
Hier nae begon Ioseph een werck, tot S. Lowijs, in de Fransoysche Kerck, dat welck uyt eenighe oorsaeck niet voldaen worde. Nae noch eenighe wercken, maeckte hy in't Clooster van Sta. Procede, een Capelle, waer in seer constich van hem zijn gedaen de vier Leeraers der Kercken, en Sibillen. Nae desen heeft hy aengenomen voor den Roomschen Senaet, het werck van het Campodoglio: doch door veel aenstaen van den Prioor van t'voornoemde Clooster te Napels, is daer henen ghereyst, alwaer hy maeckte in een Sacristie seer uytnemende schilderije, en is daer nae te Room ghekeert, om t'werck op t'Campodoglio te vorderen, alwaer hy soude maken verscheyden
geschiedenissen der ouder Romeynen, en hem worden voor eerst te schenck in een roode sijden buydel gegheven hondert gouden Croonen. Voor eerst maeckte hy d'Historie, daer Romulus en Rhemus van de Wolvinne ghevoestert worden. Noch eenige Historie van een bataillie heeft hy in't selve werck des Campodogli
aenghevangen: maer uyt begheerte van den Paus Clement de 8e. most hy maken tot S. Ian Lataranen, by de Fonte Constantini, in een Capelle van S. Ian d'Evangelist, daer Ioannes fenijn drinckt: in een ander Historie, daer hy hem laet levende in't graf leggen, en daer sanderdaeghs niet en wort gevonden: dit zijn groote doecken van
olyverwe. Door veel schrijven van de Hertoginne vanCrats, Moeder der
tegenwoordige Coninginne van Spaengien, aen den Cardinael St. Severino, maecte hy noch eenen doeck van Olyverwe, daer Maria jongh ten Tempel wort gebrocht, dat oock seer wel ghedaen was. Den Neef van den Paus, den Cardinael Oltobrandino, heeft Ioseph oock in zijnen dienst aengenomen, en provisie gegeven: daer vooren dede hy op doeck van olyverwe eenen dooden Christum, van den Enghelen gehouden. Hier nae ist gheschiedt, dat den Paus trock nae Ferraren, doe dat Hertochdom hem aen verstorven was. Doe worde Ioseph versocht mede te reysen. Te Ferraren wesende maecte hy dry stucxkens van Olyverwe, ick meen op coper platen. Aldaer te Ferraren is doe oock ghecomen den Hertogh Albertus, met de Coninginne van Spaengien, doe daer de trouwingen zijn gheschiet. Een van dese stucxkens schonck den Paus aen den Hertogh Albertus, en in't stucxken was eenen S. Ioris, die de Drake bevecht: Het ander stucxken gaf hy der Coninginnen Moeder: Het derde, de Coninginne. Daer nae te Room gecomen, worden den Paus ghesonden van der Coninginne Moeder eenige Pater nosters van root corael, vermenget met gouden teeckenen, van welcke hy een schonck aen Ioseph, seggende: Dat is van de Hertoginne, die u schilderije heeft.Ioseph is oock altijt seer ghemeensaem met den Paus tegenwoordich, den
voornoemden Clemens de 8e. het welck bewijslijck is: want also den Paus Iaerlijcx van eenich Coopman wordt uyt Hollandt Bier ghesonden, ist gheschiet, dat Ioseph is ghecomen by den Paus, die
190r
zijn noenmael ghedaen hebbende, liet hem schencken een goet glas met Bier, en
brochtet Ioseph: het welck Ioseph gheschoncken wesende, droncket, eer hy schier wist wat het was, half uyt. De Paus dit siende, seyde: My dunckt het en bevalt u niet wel, gheeft het my, ick salt uyt drincken, gelijck hy dede. Hier nae heeft den Paus
tegen het Iubule-Iaer van 1600. doen vercieren en schilderen de Kercke van S. Ian Lataranen, alwaer hy Ioseph heeft Overste van het werck gemaeckt, waer toe hy hem liet geven 1000. Croonen op de handt, en Ioseph worden alle weke gegheven 200. Croonen, om den Wercklieden te betalen, en dit most om de cortheyt des tijts in haesten ghedaen zijn. Doe Ioseph met dit werck veronledicht was, worde hy
ontboden, oft doen gaen by den Neef van den Paus Altobrandijn, om eenich belanck, soo sulcx den naem hadde: maer desen wees hem voort tot den Paus. Ioseph daer comende, schonck hem den Paus een Ridderschap oft Cavalerade, en maeckte hem Ridder van S. Pieters, seggende, hy wilde hem oock een teecken van Ridderschap gheven. Etlijcke daghen daer naer schonck hy hem een gouden keten, die sesmael omginck, daer hingh aen een Medaille, op d'een sijde was t'Conterfeytsel van den Paus, op d'ander sijde een Cruys, op d'een sijde van t'Cruys een Palmtack, op d'ander eenen Lauwertack. Met dit gheschenck is Ioseph met t'aenghevangen werck tot S. Ian Lataranen te vrolijcker voort gevaren. Daer maecte hy een groot vack op't nat tot het hoogh Altaer-tafel. Dit is d'Historie van onses Heeren Hemelvaert, met
Apostelen, en twee Engelen, en zijn al beelden meerder als t'leven. In dit werck
doende wesende, is Ioseph sieck geworden, waerom den Paus seer droef wesende, sondt hem dagelijcx zijnen eygen Doctoor, en een Olie, die men heet, Olio del gran Duco, die groote menichte van gouden Croonen d'once weerdich was: hier mede
worde hy over zijn lijf ghesmeert, ghelijck oock worde een Nederlandts Schilder,
ghenaemt Floris van Dijck, die hem seer ghemeensaem goet vriendt en gheselle was. Onder ander lieflijckheden, die Ioseph van den Paus gesonden werden, werden hem oock van den Paus ghesonden 100. gouden Croonen, om zijn tijtverdrijf mede te
hebben. Ghenesen wesende, heeft hy de voornoemde Historie voleyndicht, tot zijnen grooten lof. In desen tijdt maeckte Bernardino zijn Broeder in de selve Kerck oock een Historie, dat welcke oock goet werck gheacht is. Ioseph heeft onder ander wercken gheschildert een Logie op't nat, voor een Edelman te Room, welcke Frederijck
Zucchero was aen besteedt geweest, dat hyse al met eyghen handt soude doen: maer also
den Edelman eens op't slach quam, dat eenen Iongen daer aen doende was, yet aen te strijcken daer geen belanck by en was, werdt den Edelman verstoort, liet alles afbicken, betaelde Frederijck al op, en wat men hem seyde, wildet van Ioseph ghedaen hebben. In dese Logie quam onder ander dinghen, daer Cupido eenen Pan onder hem leght, bewijsende dat de Liefde Natuere overwint, ghelijck dat in Print comt,
ghesneden van Iacob Matham. Ioseph heeft oock gevordert het werck van
Campodoglio, en also hy hier toe hadde geschildert op een doecxken een bataliken, met seer aerdige Peerdekens en Soldaetkens, met versierlijcke wapens, helmen, en anders, het welck hem soude dienen tot een schets oft ordinantie, wordender hem
voor geboden 500. Croonen. Ioseph was oock Ao. 1600. met den Cardinael
Altobrandino te Parijs in Vranckrijck, doe t'Houwlijck gheschiede van den Coningh Henrijck de 4e. met de Nichte van den tegenwoor-
190v
dighen Hertogh van Florencen. Wat hy in Vranckrijck gheschildert heeft, en weet
ick niet, dan dat hy te Room ghekeert, vast voort vaert in zijn Const, en van den Paus, en ander Heeren, hooghlijck begaeft, en vereert wort, ghelijck hy om der Const wille wel verdient, en weerdigh is.
T'leven van noch ander Italiaensche Schilders, die teghenwoordigh te Room zijn.
T'gheschiet dat de Oeffenaers onser Consten t'somtijden ghelijck slaperigh geworden, hun te vreden houden met een gemeen manier van wercken, die hun tot onderhoudt, en nootdruft mach dienen, in't ghene dat hun daeghlijcx meest voor comt te doen,
sonder veel hunnen geest, oft sinnen te bemoeyen, oft te veronledighen met veel
studerens, oft verder nae te soecken der Consten volcomenheyt, besonder als de
Princen, Heeren, en machtighe, hun hoofden tot ander dinghen ghewent hebben, als op bouwen, schilderen, oft derghelijcke. Bysonder te Room, wanneer den Paus niet constliefdigh en is, niet latende bouwen, en schilderen, maer tot ander dinghen
gheneyght is, soo volghen hem Cardinalen, en ander Heeren, daer in nae, dat
d'Italiaensche Schilders weynich te beschicken hebben, maer de Nederlanders die
hun selven niet wel connen voort doen: en datse als wijnliefdighe Bacchus kinderen, niet te wel in order oft in de cleeren en zijn, wort hun oock weynigh eenigh besonder werck in Fresco, oft anders betrouwt, des blijven sy ghemeenlijck op hun cleen koper plaetkens al stadigh sitten, ghelijck den Wever op zijn weeftouw, daer sy oock wel effen so veel mede leeren, als of sy sulck hantwerck deden: want het zijn so eenighe Mary- beeldekens, oft ander Sancten, oft Sanctinnen, die altijt op een wijse oft streke moeten wesen, de tronien moeten sulcken treck van neus en mondt, en de mouwen soo veel ploykens oft vouwen hebben, en is altoos Item het self, daer heeftmen dan zijn ponskens toe, want men maeckter soorten van by dousijnen: maer wanneer dan de Spaensche vlote van Indien door d'Engelsche Roovers, oft anders qualijck geluckt, en dat het Spaensche buydel te Room niet wel gespeckt en is, hebbent de Nederlanders heel slecht, want de Spangiaerden hun dinghen meest coopen. Doch d'Italianen, daer ick van voor hadde te verhalen, wanneer dat den Paus en de Princen onse Const
toeghedaen zijn, en ghenuecht hebben Palleysen, Kercken, en anders te vercieren, en dat sy eenigh uytnemende Oeffenaer onser Consten, met rijcklijcke belooninghe, en gheschencken versien, en voorspoedelijck helpen tot eerlijcken staet, dan beginnen de geesten te wackeren, en d'ooghen opdoende, verder te sien, en allen vlijt te doen, om op te stijgen tot volcomenheyt. Dan ontstaetter om sien eenen genuechlijcken
strijdt, en een om snelst loopen tusschen dese: hier wert eenen brandenden ijver
t'ontsteken: hier begint de magher afjonsticheyt in 't verborgen haer swarte wiecken te roeren, en elck zijn best te doen, het voorgestelde prijs-teycken nae hem te strijken. Dus isset oock toeghegaen te Room, onder de Const: want doe Iosepino om de deucht zijner Consten by den grooten dus werdt ghesien, in voorspoet en eeren opgetoghen, hebben veel hem ghesocht nae te volgen, ghelijck te zijn, oft voorby te loopen. Waer door eenighe wonderlijck ghevordert, en in de Const toeghenomen hebben. Onder
ander isser eenen geheeten Caratz, woonende tot den doorluchtighen Cardinael Farnees, alwaer hy verscheyden fraey dingen heeft ghe-
191r
daen, die seer uytmuntende zijn, insonderheyt een schoon gallerije, die so uytnemende gheschildert is op t'nat, datter geseyt wort, dat dese maniere die van alle ander Meesters te boven gaet, en dat de schoonheyt niet uyt te spreken is. Daer is oock eenen Michael Agnolo van Caravaggio, die te Room wonderlijcke dinghen doet: hy is oock ghelijck den Ioseph voor verhaelt, uyt der armoede op gheclommen door vlijt, cloeck en stoutlijck alles aenvattende, en aennemende, ghelijck eenighe doen, die niet en willen door blooheyt oft cleenherticheyt t'onder blijven: maer vrymoedigh, en onbeschroemt hun selven voort doen, en hun voordeel over al stoutlijck versoecken, t'welc doch alst eerlijck, op taemlijcke wijse, met beleeftheyt toegaet, niet te misprijsen is: want t'gheluck wilt hem selven van t'self ons dickwils so niet aenbieden, het moet somtijts van ons ghetenteert, aengheport, en versocht wesen. Desen Michael Agnolo dan heeft alree met zijn wercken groot gherucht, eere, en naem gecreghen. Hy heeft ghedaen een Historie tot S. Laurens in Damas, neffens die van Iosepino, daer in zijn leven van verhaelt is: hier in heeft hy gemaect een Naenken, oft Reusken, dat nae Iosephs Historie toe siende de tong uyt steeckt, schijnende of hy aldus Iosephs werck wilde bespotten: want hy is een die van geen Meesters dinghen veel houdt: doch sy selven niet opentlijck prijsende. Dan zijn segghen is, dat alle dinghen niet dan Bagatelli, kinderwerck, oft bueselinghen zijn, t'zy wat, oft van wien gheschildert, soo sy niet nae t'leven ghedaen, en gheschildert en zijn, en datter niet goet, oft beter en can wesen, dan de Natuere te volghen. Alsoo dat hy niet eenen enckelen treck en doet, oft hy en sittet vlack nae t'leven en copieert, end' en schildert. Dit en is doch geenen quaden wegh, om tot goeden eyndt te comen: want nae Teyckeninge (of sy schoon nae t'leven comt) te schilderen, is so ghewis niet, als t'leven voor hebben, en de Natuere met al haer verscheyden verwen te volgen: doch behoefde men eerst so verre gecomen te wesen in verstandt, dat men t'schoonste leven uyt t'schoon
onderscheyden en uyt te kiesen wist. Nu isser neffens dit Cooren weder dit Kaf, dat hy niet stadigh hem ter studie en begheeft, maer hebbende een veerthien daghen ghewrocht, gaet hy der twee, oft een maendt teghen wandelen, met t'Rapier op't sijde, met een knecht achter hem, van d'een een Kaetsbaen in d'ander, seer gheneghen tot vechten en krackeelen wesende, soo dat het seldtsaem met hem om te gaen is. Welcke dingen onse Const heel niet en gelijcken: want Mars en Minerva zijn doch noyt de beste vrienden gheweest: dan soo veel zijn handelinghe belangt, die is sulcx, datse seer bevallijck is, en een wonder fraey maniere, om de Schilder-jeught nae te volgen. Daer is noch binnen Room eenen, met naem Paulo Gydot, mede uytmuntich, en overtreffende wesende, ooc heel verscheyden en anders van Natuere als ander
Meesters, hebbende seldtsaem Inventien, en ordinantien in zijnen kop: en hoewel
eenighe hem achten half eenen slach van de Molen wegh te hebben, oft half mal, soo zijnder van goet oordeel, die houden voor een van de verstandichste Meesters, die men vinden mach, wesende gheleert in Mathematica, dat is een Const van den
Planeten, en ander Natuerlijcke dinghen te kennen. Van hem zijn seer constich
ghedaen twee stucken op't nat tot S. Pieter Montorio, besijden het stuck van Raphael van t'hoogh Altaer, sonder dat hy van yemandt last hadde oft loon verwachtede. En heeft noch een dinghen ghedaen, tot een groot verwonderen aller Const verstandigher, te weten, dat hy uyt een passelijck groot stuck Mar- 191v
mors heeft ghemaeckt een groep van vijf oft ses figueren onder den anderen, die alle seer constigh, en van grooter uytnementheyt zijn, en soo eenige willen segghen, ten eersten uyt den rouwen steen ghesocht, en te weghe gebracht sonder eenigh Model, oft voor-boots van kley, oft wasch: dit selve heeft hem seer gheruchtigh gemaeckt, en zijnen naem loflijck wijt verbreydt. Noch isser een ander uytnemende Schilder, geheeten Ioan Boglion, die uytnemende manier heeft van teyckenen en schilderen. Daer zijn oock van dit Iaer te Room ghecomen twee Schilders, een van Siena, en een van Florencen, en een Vrouw, die men seght oock wel schildert. Dese souden in S. Pieters Kerck (soo men seght) elck een stuck van Olyverwe maken: Watter van
comen wil, dat sal den tijdt leeren. Dit is al t'ghene ick can vernemen van de
teghenwoordighe Italiaensche Schilders binnen Room wesende, die uytmuntigh, en in de Const naem weerdigh zijn.
Van eenige Italiaensche Vrouwen, die de Teycken-const, en
Schilderen constich hebben gheoeffent.
Als men den tijdt daer in wilde toebrengen, soude men vinden, en connen verhalen, veel namen van Vrouwen, die in den ouden tijdt verscheyden wonderlijcke, heerlijcke, en loflijcke wercken, Consten en vernufticheden hebben ghedaen, en te weghe
ghebracht, soo in Krijchs-handel, maet-sangh, Dicht-const, Sterre-const,
welsprekentheyt, nutte vonden, wonderlijcke voorseggingen, en dergelijcke: Soo dat licht waer ghemaeckt conde worden, dat de Vrouwen, als sy willen toeleggen nae te trachten eenighe deuchtsaem Consten en wetenschappen, oock tot volcomenheyt, en loflijcken eyndt, eyndelijck gheraken. Om dit te bevestigen, latende d'oude
geschiedenissen, mach ick voor eerst hier voortbrengen een nieuw Exempel van
Propertia van Bolognen, die niet alleen schoonlijvich, in singen en spelen uytnemende was, als in meer Consten en wetenschappen: maer begon oock, als vernuftigh van gheest wesende, te snijden op Persesteenen wonderlijcken suyver, en scherpe dingen. Onder ander, dat uyter maten seldtsaem te sien was, de heele Passie, daer niet alleen menichte van beeldekens in waren, maer men sagh daer noch eenen aerdt in, en een verstandige maniere van bedeelinghe, en ordinantie, op soo cleen ruymte van eenen Persesteen. Dese verstout wesende, begon aen de harde Marmoren handt te slaen, en daer in verscheyden dinghen te doen, als een Conterfeytsel van eenen Graef, dat yegelijck wel behaeghde, en eenigh Stadt-werck van belangh, daer sy grooten lof en gherucht door vercreegh. Daer nae sy op een schoon Ionghelingh al te seer verlieft wesende, dewijl sy (hoewel noch jong) een anders Echte Vrouwe was, (gelijck of sy haer selven daer in bestraffen wilde, dewijl oock den Ionghman op haer niet veel achtede) maeckte in een Marber Tafereel half rondt, daer d'Huys vrouwe van Putiphar, Ioseph by den mantel nae het bedde treckt, dat wonder aerdich gheordineert en
ghedaen was. Sy maeckte noch twee groote Engelen, die oock te Bolognen in een
openbaer werck te pas ghebracht zijn, die wel ghedaen, en van goeden ghestalt en
maet waren. Sy teyckende aerdich metter Pen, sneedt oock mede in Coper, om te
drucken, soo dat het haer grooten lof toegebracht heeft: want haer alles wel gheluckte,
sonder haer Italiaensche liefdesucht, die sy niet verwinnen, noch de ghewenschte artzeny becomen mocht.
Des sy al doot en begraven was, doe den Paus Clement de 7e. te Bolognen, nae de Crooninge des Keysers, ernstich nae haer vernam, en wel hadde willen sien, doch te spade, want sy een weke te vooren was overleden. Welckes doot zijn Heylicheyt, en noch meer haer Borghers beclaeghden: want sy hielden haer t'wijl sy leefde, het
meeste wonder der Natueren van deser Eeuwen.
Noch isser gheweest onlangs binnen Florencen, d'overste van een Clooster,
geheeten Suster Plautilla, de welcke beginnende van langer handt teeckenen, en met de verwen naevolghen de dinghen, oft Schilderijen van uytnemende Meesters, heeft eenige dingen so gedaen en gehandelt, datse den Constenaers grootlijck heeft doen verwonderen. Van haer zijn in haer Clooster van Sta. Catharina, twee Altaer-tafels: maer t'gheen meest wort ghepresen, is, een dry Coningen Christum aenbiddende.
Noch in een Clooster van Sta. Lucia, is van haer een groote Tafel, met Maria, en
t'kindeken op den arem, met veel omstandt van Sancten en Sanctinnen. Dees en veel ander dinghen, als Tafelen, Tafereelen, groot en cleen, zijn van haer te Florencen, in Kercken en Edelluyden huysen, die seer schoon zijn. Haer eerste oeffeninge was, af te setten, en te verlichten: waer van oock veel Tafereelkens noch aldaer in
verscheyden plaetsen mogen ghevonden wesen: Doch in haer leste Olyverwe dingen, het beste dat sy dede, waren Vrouwe tronien, seer sedich, schoon, en bevallijck de selve makende. Dickwils conterfeytese in haer wercken de tronie van een Jouffrouw Constancia de doni, wesende doe ter tijdt een voorbeeldt van onghelooflijcke
uytnemende schoonheyt en sedicheyt. Daer is noch gheweest Vrouw Lucretia
Quistelli, van Mirandola, Huys vrou van den Graef Clement Pietra, welcke gheleert hebbende van eenen Schilder, geheeten Alexander Allori, discipel van eenen Bronsino: dese heeft van Oly veel Conterfeytselen ghedaen, die weerdich zijn van elcken
gepresen te worden. Doch eene, geheeten Sophonisba van Cremonen, dochter van Amilcar Anguscivola, dese heeft meer als ander Vrouw in Italien van onsen tijde toegeleyt, moeyt en vlijt gedaen, de Schilder-const te oeffenen: ghelijck sy oock met meerder volcomenheyt en welstandt heeft ghedaen: want sy niet alleen con teyckenen, coloreren, en conterfeyten nae t'leven, oft Meesters dingen wel en uytnemende
copieren: maer heeft uyt haer selven, en van haer eyghen vindinge, wonderlijcke
fraey dingen gedaen, en geschildert. Soo dat den Coning van Spaengien Philippus, hebbende door Duc d'Alba verstaen haer deucht en weerdicheyt in de Const, haer (als des weerdich) heeft by hem in Spaengien ontboden, en seer eerlijck doen halen: alwaer sy by de Coninginne van hem werdt bestelt met een goede provisie, met een groot verwonderen van al het Hofghesin, wesende seer verbaest van der uytnementheyt van Sophonisba. Daer werdt gesonden aen den Hertogh van Florencen een seer
aerdige teyckeninge van haer handt, welck was een Meysken lachende om een
crijtende kindt, want t'Meysken hadde voor hem ghestelt een korfken met kreeften, van welcker een hem by den vingher hadde ghevat, het welcke soo natuerlijck was gedaen, oft het leven self hadde geweest. Dit is t'gene my van Italiaensche vernuftige Vrou-volc, onser Const belangende, bekent is. Dus als ick sal hebben verhaelt, wat voor beste Italiaensche Schilders ick in mijnen tijt te Room gekent hebbe, ben genegen dees reyse af te corten, en t'Schip na de Nederlantsche kusten toe te stieren, daer my haer een wijde Zee dan weder van nieus in te varen aenbiedt, en vertoont.
192v
Van verscheyden Italiaensche Schilders, die in mijnen tijdt te Room waren, tusschen Ao. 1573. en 1577.
Onder de gene die te Room alree tot redelijcken ouderdom gecomen waren, en
vermaert om hun constige wercken, was eenen Ieronimus Muzziano, gheboren van Bressa in Lombardien. Dit is geweest den uytnemenden Landtschap-schilder, daer ick elder in de Schilder-gront van hebbe verhaelt: welcken (om de waerheyt te
ghetuyghen) was uytnemende in Landtschap, hebbende een gheweldighe, vaste, en heerlijcke maniere, onghelijck der Nederlanders, het welcke selden by ander Italianen werdt ghevonden. Bysonder was hy uytnemende in gronden en voor- ronden treflijck en heerlijck te maken, wesende een dingen dat den Landtschappen heerlijcken verciert: Oock gantsch uytmuntende in Boomen, die hy seer aerdich, en op een seer schoon maniere handelde, wortelen en stammen seer versierich makende, en becleedende met clijf en anders: hadde oock eenen seer fraeyen slagh van bladeren, maer al op de maniere oft Castagne boomen waren heweest. Hy seyde oock dat gheen boomen hem beter aen stonden, oft beter teyckeninghe hadden als Castagne boomen, en een goede maniere van bladen om nae te volghen. Van hem is te Room een weynigh
Landtschap te sien in Belvidere t'eynde de gallerije, achter de Antijcke Cleopatra, een Fonteyn wesende. Tot Tivoli buyten Room, in den Hof van den Cardinael van Ferraren, boven in't Palleys, zijn noch van hem te sien verscheyden Landtschappen op het nat gedaen, die seer aerdich en wel gedaen zijn. Daer zijnder ter selver plaetsen veel meer geweest, die seer uytnemende waren: maer dat te claghen is, door
veranderinghe der sinnen des Eyghenaers der plaetsen, zijn de Cameren, daer sy op de mueren stonden, afgebroken, en sulck een uytnemende Const verdorven, en te niet ghedaen. Gelijck hy oock de Landtschappen aerdich schilderde, en met de verwe uytnemende handelde: soo was hy oock van ghelijcken uytnemende, de selve te teyckenen met Pen oft crijt. Welcke manier en handelinghe onsen Hoornschen
Cornelis Cort seer uytnemende en eygentlijck heeft connen naevolghen, met zijn
constigh Graef-ijser: Als te sien is in eenighe Printen, die door desen gesneden, van Muzziano uytcomen, te weten, twee Landtschappen van S. Franciscus, en noch twaelf in de hooght, waer in comen eenige Eremijten, oft Heyligen, die sich in de Woestijn onthielden: dan men sietse weynich uytcomen, oft onder den Schilders. Hier in comen schoon gronden en boomen, met een weynich verschiets. Desen Muzziano was van Goltzio t'zijne daer wesen te Room geconterfeyt. Liet ooc Goltzio sien een heel deel geteyckende Landtschap ghesichten nae t'leven, te Tivoli en elder ghedaen: als oock Inventien, welcke hy Goltzio wilde mede geven, om de selve te snijden, die dat, als meerder dinghen voor hebbende, beleefdelijck afsloegh. Ieronimus, het zy of hem docht, dat de Beelden het heerlijckste deel onser Consten is, oft dat hy meer voordeel daer by sagh, begaf hem gantsch en heel tot den Beelden, makende groote doecken, en Tafelen van Olyverwe, als icker wel eenighe hebbe ghesien: doch zijn Beelden in deuchden en weerden bleven grootlijcx schuldigh en ten achter aen zijn
Landtschappen. Dus gaet het toe, als men wil yet anders aengrijpen, als Natuere
willigh toelangt: hoewel zijn Beelde niet te verwerpen zijn. Hy hadde een maniere van te maken seer devote S. Franciscus, som-
tijts eenige tronien des selven Sancts, die seer devotich en vlijtich om hoogh sagen, die uytnemende, en dickwils gecopieert waren. By hem, oft met hem, hadde veel ghemeenen omgangh eenen Caesar van Orvieten, die door Houwlijck, oft anders, zijn maeghschap was: van desen zijn te Room eenighe wercken. Onder ander voor S. Pieters Kerck, maeckte hy in mijnen tijt een historie, daer S. Pieter eenighe
creupelen gheneest: Hier sietmen een aerdigh ordineren, en een treflijckheyt van
Vrouwen cleedinghen, en anders niet dan loflijck, en behaeghlijck wesende. In desen selven tijdt was te Room, en Schilder van Paus Gregorius de derthiende, eenen zijnen Landts-man van Bolognen, Lorenzo, die sy hieten Lorenzino: desen, hoewel hy self weynigh wrocht, dan veel jonghe Schilders hiel werckende in't Paus Palleys, was
een seer goet Schilder: ghelijck als van hem ghetuyghen twee stucken op den natten muer, in de Capelle Paulinae, neffens Sala Regi, te weten, daer S. Steven ghesteenicht, en Paulus ghedoopt wort. Hy hiel hem soo wat statich, rijdende met zijn behanghen Peerdt met de valdrappo, en als gheseyt is, hiel een deel Schilders in het werck: onder ander, daer hy seer veel af hiel, den uytnemenden Iongh-man Raphael da Reggio,
den welcken hy niet wilde daghloon gheven als ander, maer betaelde hem soo in't
hondert, hem ghevende eenighen goeden overloon nae zijn verdienste. Desen Raphael wonderlijckenVan Raphael van Reggio, uytnemende Schilder.van der natuere begracijt, was gheboren (ick meen) buyten Reggio, op een Dorp: en alsoo hy bestelt was van zijn Vader een deel Gansen te hoeden, heefter uyt gramschap, oft anders, eenighe de beenen aen stucken gheworpen met cluppelen, des hem den Vader nae liep om slaen, dat hy de vlucht heeft ghenomen in de Stadt, is by eenighe Schilders gheraeckt: en beginnende in Compagnie te wercken, is eyndlinghe gecomen by Fredericus Zuccaro, daer hy binnen een Iaer soo toeghenomen is in de Const, dat veel zijn dinghen alsoo lief saghen als des Meesters. Te Room wesende, dede een Facciate oft ghevel in't nat, niet te wijt van Campo Martio, daer veel aerdicheyt in te sien is, van historikens, en beeldekens, van verwe, en verscheyden graeuwkens, oft temperinghen. Hy is oock comen wercken by Lorentzino, des Paus Schilder. Van hem sietmen in't Palleys boven eenigen trap, een wapen van den Paus Gregorius, waer by sitten Iustitia, en Prudentia, seer aerdich gehandelt wesende, besonder Prudentia, met een aerdich schoot-laken, en wel ghedaen: voorts oock in een sael, eer men in de Coninghlijcke sael comt, is van hem in't welfsel eene Hercules die Cacum verstaet, en in de Frijse eenige Muses, seer wel ghedaen wesende. Noch voor de Kercke van S. Pieters, boven de deuren, zijn van hem twee historien, eene daer Petrus en Ioannes den Creupelen voor den Tempel ghenesen. Hier heeft hy moeten volghen d'ordinantie van Raphael d'Vrbijn, die in des Paus tapijten comt: maer hy en heeft dese ordinantie niet verslimt, dan alles seer aerdich op't nat geschildert. Hier sietmen schoon lakenen, en tronien, en alles seer constich en veerdich ghehandelt. D'ander historie is, daer Andreas Petrum zijnen broeder brengt tot Iesum, en daer sy Ioannem de Dooper verlaten, hier sietmen schoon vlacke lakenen, en een aerdich verschiet, met een Ioannes predicatie, met schoon boom-struycke, alles op een heerlijcke en veerdighe wijse van schilderen ghedaen wesende. Van hem is oock in Sala Regi eenen Engel, oft Victoria, seer wel gheschildert op het nat: oock in de logien, en camers des Paus, verscheyden dinghen. Hy
193v
hadde een maniere, zijn dingen, daer't te pas quam, redelijck hardt te diepen, wel tot op het swart: dat welck doch van verre wel liet, en groot macht zijn dingen gaf. Hy heeft ten lesten eenighe wercken op sich selven ghecregen, ghelijck hy meer als
weerdich zijnde verdiende. Onder ander in't Bede-huys der Gonphalons, daer de
Passie van verscheyden Meesters is ghedaen, is van hem t'handt-wasschen Pilati
uytnemende wel gedaen en geordineert: Eyndlingh oock (ick meen wel) onder ander een Capelle tot S. Maria Maiore. In summa, zijn dingen waren eenen seyl-steen voor alle ooghen der jonge Schilders, soo treckende en aenlockende om nae te volghen. Hy was een schoon langh Ionglingh. Hy soude nae mijn vertreck te Room door liefde tot eenigh Vrouw-mensch zijn gestorven, in den voor-somer zijns levens, tot groot jammer en schade der Schilder-const, die door desen tweedden Raphael vaste hope hadde tot haer uyterste heerlijckste vercieringhe te comen. Daer is noch gheweest
een, die in zijn gheselschap wrocht in't Paleys, gheheeten Paris, den welcken oock een seer schoon manier hadde, de welcke doch seer haren glans verloor, als zijn dinghen by oft neffen des overtreffenden verhaelden Raphaels plaetse mosten hebben. Daer was (so my voor-staet) noch een medegesel van desen Raphael, mede werckende op t'Paleys, gheheeten Gioan del Borgo, van Bolognen, dat een constigh werck-ghesel was, welcken naderhandt noch heeft ghewrocht in het nieuw gebouw van Paus Clement de achtste, in geselschap van zijn broeder Carubin del Borgo, welcken Carubin eenen dootslagh had ghedaen, en door de Const van Gioan was vry
gheworden. Onder ander wercken van Gioan, is van hem te sien in een groote sael oft stantie, midden in het welfsel, een open gat, versiert oftmen de Hemelsche locht saghe: boven zijn van onder op te sien eenighe seer fraey vercortende beelden van eenighe deughden op een Galerije, welcx lijste rust op vercortende Balusters: aen
dese lijste schijnt te hanghen des Paus wapen, welcke verselschapt oft ghedraghen is van vliegende kinderkens, dat seer lustigh te sien is: dese beelden zijn van den verhaelden Carubin. Onder dese Gallerije, heeft noch Gioan ghemaeckt, in een seer schoon perspect, vercortende schoon groote Colomnen, die t'bovenste werck schijnen gheladen te hebben: so datmen daer natuerlijck meent te sien een seer hooghe
verdiepinghe, oft opstijghende insien. Soo dat Gioan ghestorven wesende, van hem heeft ghelaten een heerlijcke ghedachtnis in de Schilder-const. Noch isser geweest te Room in mijnen tijdt eenen Guidonio, die op t'nat wonder vast en veerdigh was, t'zy in beelden, grotissen, oft comparteringhen van welfsels, en anders. Doch en weet ick geen werck van hem tot getuyghnis zijner Consten besonder te wijsen, dan in des Paus Capelle, so men in comt bove de deur, daer van eene Siciliaen, Mattheo d'Aletsi, is d'historie, daer Michael den Enghel en den Duyvel twisten om Moysis lichaem, daer de naeckten der Duyvelen van verscheyden carnatien zijn, van der
handt van Mattheo: maer den Enghel, die op een veerdigher manier ghedaen is, heeft ghedaen Guidonio: daer canmen aen den poot den Leeuw oordeelen, en sien wat hy voor een zy gheweest in onse Const: desen is oock jongh ghestorven. Den verhaelden Mattheo d'Aletsi, onder ander wercken, dede voor zijn lest te Room een historie van een Ecce Homo, in't Bede-huys der Gonphalons, in Strada Iulij: doch watter van
was, of hy niet betaelt en was, oft ghelt gegheven nae zijnen lust, oft dat hy een
wanlust hadde
in zijn dingen, dat te staen hadde neffens Succarij, Raphael van Aretso, en ander
fraey Meesters, op eenen morghen vroegh vonden die van der Compagnie, dat hy
zijn werck hadd' verdorven, en met eenen hamer oft anders putten daer in gheslaghen, als ick oock ghesien hebbe: doch en was het geen quade schilderije, noch ordinantie. Hy hadde neffens eenen trap gheordineert eenighe beelden als van coper, en daer
schorte niet veel om dit stuck te voldoen. Van Room verloopen wesende, quam te
Malta schilderen in een Kerck voor den Grand Maistro, die te Room om Schilders hadde ghesonden: en alsoo ick alree mijn woort wech hadde gegeven, en belooft daer henen te trecken, met een Fransman van Parijs, Steffaen du Parac, die huysgesin hadde, en na meer versekertheyt verwachtede, hoorden wy, dat hy daer op d'avontuer ghecomen, aenghenomen was. Hy was veerdich op het nat, en wonder versierigh in grotissen, en ander verciersels: oock te maken antijcksche vasen, oft vaten, van welcke icker gesien hebbe bove Frascatij, oft Monte Dragone, in een speelhuys van een Cardinael, versiert van gout, silver, en coper wesende, seer veedigh en cluchtigh gedaen, in de maniere van eenen wapen-roof, oft Tropheo. Daer is noch gheweest in mijnen tijt eenen Ricardo, die in gheselschap met Raphael d'Aretso in't Paleys wrocht, die oock redelijck was in de Const, en ghenoech moedich: desen hadde gedaen en Ecce Homo, in de Kerck der Florentijnen te Room, en hebbende gevraeght aen Raphael d'Aretso, welck hem docht in dit stuck de beste tronie te wesen: en Raphael merckende, en wetende Ricardi latendunckenheyt, toonde een beeldt, dat voor aen vlack van achter stondt, en daermen geen tronie van en sagh, en seyde: dat beeldt, condement van voor sien, mocht wel een goede tronie hebben, maer al d'ander en behaghen my niet met allen: en alsoo dit in teghenwoordicheyt van een deel jonghe Schilders gheseyt was, werdt het belacchen, en dickwils met lacchen verhaelt. Waer by slechte Schilders te leeren hebben, maetlijck van hun selven te houden, sonder veel op hun dinghen te trotsen, in teghenwoordicheyt van soo uytnemende in onse Const, die soo aerdighe streken weten te gheven, om sulcke opgheblasentheyt te doen ontswillen. Te vooren heb ick verhaelt van eenen Fransman Steffaen, oft Estiene du Parac, desen was van Parijs, hy was Bouw-meester van den Cardinael Sermoneta, en aerdigh van teyckenen. Van hem is geteyckent gheweest een Ecce Homo, voor een Print-vercooper, Antoni Lafreri, zijn Landtsman, welcke van Cort gesneden, wordt gehouden voor Taddei Zuccari teyckeninghe. Hy was oock seer fraey van hetsen op coperen platen. Van hem zijn gedaen in chaerten Room antijck, also het uyt eenighen ouden steen, in platte forme ghedaen, was gheteyckent, en een Room moderne, beyde redelijcke groot: oock de Capelle van den Paus, hoe hy met de Cardinalen in de Misse is, oft sit, daer den Paus over S. Pieters plaets de benedictie geeft, en meer ander dinghen: oock de Ruwijnen van Room, seer wel ghehandelt en verstaen: want gelijck hy goet Bouw-meester was, en wel verstondt, hoe, en wat die vervallen dinghen waren gheweest, heeft hy eenighe, die te seer vervallen waren, om den welstandt, wat in hen gheheele ghebracht. Van Room is hy met zijn ghesin ghekeert te Parijs, alwaer ick acht hy overleden is. Dat ick desen Fransman onder d'Italianen voeghe, is, om dat ick van de Fransche geen eygen Boeck oft deel hebbe voor te beschrijven, dewijl icker weynigh weet uytmuntich te hebben gheweest:
194v
oock acht ick, dat zijn beste werck te Room is ghedaen, en had oock een Italiaensche Huysvrouw. Nu was oock doe ter tijt te Room eenen Pasqualijn de la Marca, desen alsoo hy in Compagnie op't nat wrocht by Guidonio voornoemt, nam in ontrent een Iaer so toe in onse Const, dat het grootlijcx te verwonderen was, en t'is van anderen wel meer gheschiet, dat sy met ander te sien wercken in dit Fresco, schielijck soo
een handelinghe nae volghen, en hervaren worden. Van hem waren ghedaen eenighe doecken van Olyverwe, waer in oock quamen Landtschappen, dat het te verwonderen was, soo wel sy ghedaen waren: dese stonden in de Kerck van Terme Diocletiano. Daer was oock van mijn kennis noch eenen Caesar van Salusto in Piemont, die seer socht om te gaen, oft gemeensaemheyt met Hans soens van Antwerpen, uytnemende in Landtschap, welckes maniere Caesar seer naevolghde, en werdt een goet
Landtschap Schilder, seer uytmuntende onder d'Italiane. Van hem zijn ghedaen
verscheyden Landtschappen in de sale naest Sala Regi, op het nat: oock niet wijt van Pasquijn te Room, in een Paleys van eenen Spaenschen Bisschop, een sale vol Landtschappen op't nat, die seer playsant en wel ghedaen waren. Hy hadde voor medegheselle eenen Spangiaert, gheheeten Paulo, en maeckten t'samen een Capelle op Trinita, in't midden voor d'Altaer-tafel de Enghelsche groet, daer Caesar seer aerdighe afdalende wolcken hadde gedaen: op d'een sijde was, daer Godt de Slange vervloeckt: op d'ander sijde, (meen ick) was den Kerst-nacht, dat al wel geschildert mocht heeten. Voorts maeckten sy oock in Strada del Populo een Facciate oft ghevel, waer op onder ander quam d'Historie oft Fabel, daer Pluto Proserpina ontschaeckt, met meer ander dingen. Dees twee en waren niet seer slecht in beelden, dan Caesar was meest uytnemende in Landtschap, daer Paulo niet veel van hiel, seggende, dat het maer en was den eenen bergh te maken achter den anderen: doch als hy sulcx met het wercken ondersoecken wilde, bevondt het soo doenlijck niet, bergh achter bergh welstandich te maken, als hy hem selven hadde laten voorstaen. Noch was te Room, die veel mijn broederlijck medegesel was, eenen Piemontoys, Daniel Argentieri van Turijn, die gheleert hadde by den Schilder van den Hertogh van Savoyen, Iacomo de Grotischi: welcken Iacomo in zijn jeught te Room, in't Rijck van Napels, en elder hadde nae ghesocht alle grotissen, en gheconterfeyt, dat hy besonder in dit deel uytmuntende was. Hier in hadde oock Daniel geen quade handelinghe: maer wasser aerdigh en veerdigh in. Noch had icker een medegesel, Girolamo Lupocci da monte Pulziano, die in grotissen en beelden tamelijck gheoeffent was. Van ander veel meer en weet ick niet sonders veel te schrijven. Eenige heb icker gekent, der welcker namen ick hebbe vergheten, al heb ick wel in hun geselschap ghewrocht, bysonder een Italiaen, die seer aerdich handelde grotissen en beelden. Van hem zijn seer fraey grotissen, en grotisse beeldekens, in de Salen, eer men in Sala Regi comt. Dan wasser noch een Boer, oft die buyten woonde op eenigh Casteel, die uytnemende was in grotissen, makende daer't te pas quam in de Veldekens, alderley aerdicheyt van Zee-Goddinnekens, en Mannekens onder malcanderen, met Monsterkens, en duysent aerdicheden, welcke hem voor de handt al uyt den Pinceel vielen: desghelijcx dede hy die dinghen ten eersten met der Pen, en so cluchtigh door malcandere, in spelen, worstele, en vechten, dat het grootlijcx was te verwonderen: doch en oeffende hy de
Const niet stadich, alsoo ick verstondt, maer was veel doende in zijn Landtwerck,
Wijngaerden, en derghelijcke, en was oock redelijck aen zijnen dagh ghecomen.
Daer was oock noch in mijnen tijdt te Room, die ick in't eerste hadde moghen
verhalen, eenen Girolamo Siciolante van Sermoneta, die al redelijcken oudt was, en hadde veel wercke ghedaen, te langh te verhalen, hebbende soo een redelijcke ghesette maniere: was evenwel een goet Meester. Daer is nae mijnen tijdt, oft noch
teghenwoordich te Room, een Florentijn, Discipel van Ioan van der straet, oft
Stradanus, geheeten Antonio Tempesta, die seer ghepresen wort, hebbende veel
dinghen gheteyckent en ghehetst, als Iachten, Batailgen der Amasones: oock Ao.
1593. in platte forme, en in't groote, de Stadt van Room. Daer is oock eenen (ick
meen Florentijn) gheheeten Batista Fontana, die een Crucifix, en t'leven Romuli,
met ander dingen, geinventeert en gehetst heeft, dinghen die seer gheestigh te sien zijn. Noch eenen Ventura Salimben van Siena isser te Siena, die seer aerdighe dingen ghehetst laet van zijn handt en vindinghen uytgaen, van datum 1590. en 94. Een
ander Sienees noch te Siena, laet van hem uytgaen een historie van S. Catherina van Siena, seer versierlijck geinventeert, en gesneden door Pieter de Iode van Antwerpen. Dees twee verhaelde Sienesen zijn oock seer goede Schilders. Daer is noch geweest eenen Marco da Siena, een uytnemende Schilder, al van in den tijt van Michael
Agnolo, en was van hem oock hooger, oft soo hoogh als Raphael Vrbijn gheacht. By hem heeft gheleert Arnoldus Mijtens, soo dat hy lange gheleeft moet hebben. Noch isser eenen Florentijn, Andreas Bosculo, die een Passie laet uytgaen, gesneden door de Iode, welcken Bosculo oock een goet en constich Schilder is. Dit zijnse, die ick teghenwoordich noch weet te noemen. Hier mede laet ick de Italiaensche vermaerde Schilders berusten, en den gheruchte in weerden en eeren bevolen blijven, en late Italien behouden den hooghsten roem te wesen boven alle Landen in den Modernen tijdt, verciert met soo groot ghetal doorluchtighe edel gheesten, en oeffenaers onser Const, de welcke, soo ickse altemael soude voort-halen, en hun wercken op't breedtste beschrijven, te veel tijt soude hebben behoeft: Doch meen wel, dat ick de uytnemenste Mannen, en hun daden, niet en hebbe versuymt: maer wel veel onnoodighe dinghen nae ghelaten. Dus keer ick my nu tot ons Vlaender genoemde gemeen Neder-landt, en tot hoogh Duytschlandt, om nae mijn vermoghen van het doncker graf der
verghetenheyt te helpen verlossen de namen der ghener, die hooghlijck van der
Natueren waren begaeft in onse swijghende Poeterije, oft stomme Dicht-const, en
onse Landen heerlijck gherucht daer door hebben deelachtich ghemaeckt, en alle
volcken doen bekennen, onse Natie niet te wesen rouw, ongeschickt, oft Barbarisch: maer van goeden gheest, vernuftigh, en bequaem d'uytnemenste Consten op d'uyterste volcomenheyt te brenghen, oft ghebruycken.
Eyndt van het leven der Italiaensche doorluchtighe Schilders.