EERSTEN ARTIKEL,
VAN HET MAEKEN DER VASTE EN LOSSE
COULEVREN.
1.
(JTEHEEL de konst van Couleur-maeken be- staet in de vyf volgende zaeken; te weten : in het bereyden van het Yzer-nat, inhetmae- ken van Violet, Rood, Blauw en Geel; en van deze vyf komen voord alle die schoone en verscheyde Couleuren , welke men met verwondering aeuschouwt in de Chitzen en Hals-doeken.
2.
De Coloristen noemen bunne Couleuren Mordaac, dat is, eene bytende en doordrin¬gende zelfstandigheyd: wy zullen dezen naern ook gebruyken.
3»
De vaste Couleuren zyn de gene, die in de ziel der katoene zelfstandigheyd zoo standvas¬tig vereenigt blyven , dat zy wederstaen aen de kragt en magt der lugt en zonne, en der bytende zeep-loogen,
4-
De losse Couleuren zyn die, welke door de lugt en zonne veranderen en verflauwen , en naer eeuige wasschingen t’eenemaelverdwynen.
DEN VOLMAEKTEN
5.
De schoonheyd en standvastigheyd der Cou- leuren hangen bezonderlyk af van de goed* heyd en zuyverlieyd der Zouten en Verwe- stoffen : daeroin , eenen Fabrikant, die tragt goed en schoon werk te maeken , neemt al- tyd van de beste en zuyverste Zouten en Verwe - stoffen.
6.
Het inaeken van elk Couleur is hier gestelt en gerekent op vier pinten , volgens welke hoeveelheyd der Ingrediënten hier aengewe- zen , gy moet vermeerderen de hoeveelheyd der Zouten en Droguen , alswanneer gy een grooter getal pinten Couleur wilt maeken.
7*
Alle de Couleuren worden gemeenlyk op* gedikt met Gomme , uytgenomen het Zwart, het eerste Rood en het eerste Violet, die men ten meesten deele opdikt met Ameldonk of Bloeme , als zy moeten dienen om mede te schetzen.
8.
Voor elke vier pinten Couleur, die moeten opgedikt worden om mede te drukken, neemt gy een half pond Ameldonk , of twee ponden fyn gestampte senegalsche of arabische Gomme; maer aengezien d’eene soort van Gomme zig meer uytwerpt en ontbind als d’andere , kan men op eenige ponden min of meer niet vast¬stellen, als men vyftig of honderd pinten wilt opdikken. Het geduerig gebruyk moet hier in uwen besten leydsman zyn. Ziet maer altyd
KATOEN-D RUKKER. g
wel toe, dat gy het Couleur geduerig roert, tot dat de Gomme wel gesmolten is, en doet liet dan door eenen teems passéren , om het te zuyveren van alle d’onnuttige deelkens, eer het gebruykt word om mede te drukken.
9-
lederen Colorist heeft eene bezondere ma¬nier om zyne Couleuren te bereyden : ’er zyn vele wyzen om een en het zelve Couleur te maeken : de beste is, die u, naer eene lang- duerige ondervinding , geleert heeft, dat gy met zekerheyd mogt werken , het geen ik u hier kenbaer maeke.
IO.
Het goed Yzer-nat is de bron-ader van vele Couleuren, en den troost van eenen zorgvul- digeu Colorist : diesvolgens moet ’er eenen Fabrikant altyd wel van voorzien zyn, om met gerustheyd te konnen werken, en om op de standvastigheyd zyner Couleuren te mogen roemen : maekt het op de volgende wyze :
HET BEREYDEN VAN ’T YZER-NAT.
ir.
Neemt eene kloeke tonne, of wyn - stuk ; slaet langs den eenen kant den bom in; ver¬zekert den anderen bom wel, om het gewigt te konnen draegen; boort een gat in eene duyge , eenen halven voet boven den bom ; steekt ’er eene kopere of houtene kraen in , en stelt deze tonne op twee goede blokken, zoodaenig dat de kraen eenen voet en half boven den grond is, om ’er gemaklyk eenen
c DEN VOLMAEKTEN emmer of haeker te konnen onder zetten. Gy hebt eenige honderde ponden yzere schroot; dat is, oude nagels, krammen , lenen, gren-dels, hoef-yzers, enz, : spoelt en schuert al dit yzer met eenen bezem , geduerig schoon water ’er op gietende, tot dat het net en zuy- ver is : laet het dan droogen ; gedroogt zynde, doet het in de tonne , tot eenen voet van vol: giet’er dan van den aldersterksten azyn op, tot eenen halven voet van vol, zoodaenig dat het yzer eenen halven voet onder ligt: zet’er een dekzel op , om te beletten dat ’er eenig stof of vuyligheyd zoude in vallen. Dezen azyn moet gy twee mael dags , ’s morgens en ’s a- vonds , aftappen , en weder opgieten , met uwen emmer of haeker , tot dat gy oordeelt dat ’er zoo vele emmers getapt zyn als ’er azyn op is. Dit doet gy ten minsten twee maenden lang, tot dat gy bemerkt dat den azyn een zwart couleur krygt; dat is een tee¬lten dat den geest der yzere zelfstandigheyd ontbonden en vereenigt is met den azyn. Zomtyds moet men dry of vier maenden wag- ten, eer het Yzer-nat zyne volle rypheyd heeft, Alswanneer gy nu ziet dat het Yzer- uat goed, ryp en zwart is, tapt het allemael af, en giet het in eene andere tonne, Haelt het yzer uyt de tonne , spoelt en kuyst het als vooren ; laet het eenige dagen rusten ; doet het wederom in de tonne, die ook wel ge- kuyst en gespoelt is ; giet ’er de zelve hoe- veelheyd verschen azyn op, en onderhoud de
zelve werking als vooren. Het zwart afgetapt
KATOEN. DRUKKER. 7 Yzer-nat moet gy doen koken in eenen ketel of yzeren pot; als het kokt, moet gy het schuy- men met een spaen ; wel geschuymt zynde , giet het in eene kuype , om te verkoelen; als het koud is , giet het in tonnen , die gy toestopt , om te bewaeren tot het gehruyk. Hoe ouder het Yzer-nat word, hoe beter het is: daerom , om altyd goed en oud te hebben, en op dat ’er u geen zoude ontbreken, kont gy twee of dry diergelyke tonnen in ’t werk houden.
DEN ZWARTEN MORDANT.
12,
Doet in eenen yzeren of aerden pot vier pinten Yzer-nat, roert ’er in twee Oneen fyn gestampt spaensch Groen ( Vert - de - Gris ) ; neemt een half pond Ameldonk of Bloeme , die gy eerst wel ontbind in een weynig Yzer- nat, om geene knobbeljens te hebben ; roert dan dezen pap in de vier pinten Yzer-nat, met eenen houten lepel ; zet den pot over het vuer, altyd wel roerende, tot dat hy begint te koken, en wel oplettende van hem niet te laeten aeubranden: als hy vyf of zes minuten gekokt heeft, stelt hem van het vuer, altyd roerende , tot dat den pap half koud is : doet hem dan door eenen Iynen doek passéren, om hem te zuyveren van d’onnuttige deelkens, die’er zig in mogten bevinden ; en als hy koud is, is hy goed om mede te drukken. Aldus kont gy 8 , 12 , 16 , of 20 pinten koken in eenen grooten yzeren pot of ketel, nemende
8 DEN VOLMAEKTEN voor elke vier pinten twee oneen spaensch Groen en een half pond Ameldonk. Dezen Mordant dient om te schetzen ; maer , by voorbeeld , om zwaere gronden te drukken , dikt men het Yzer-nat ook op met fyn ge¬stampte Gornme , twee ponden voor vier pin¬ten , gelyk hier vooren gezeyd is, voor alle Couleuren.
HET EERSTE VIOLET,
O F
DONKER PARS,
,3.
Doet in eenen aerden of yzeren pot twee pinten Yzer nat en twee pinten verschen Azyn, en stelt hem op het vuer : als hy begint warm te worden, doet ’er in , al roerende , het een vyf minuten naer het ander, alles fyn gestampt, twee oneen Sel Gemme, eene onee spaensch Groen , eene once blauwen of cyperschen
I
Vitriol-steen, en eene once Sel Armoniac; en als hy bynaer kokt, neemt hem van het vuer , en laet hem vyftig tieren staen trekken, vier of vyf mael omroerende, Naer eenige neren ruste, gezonken zynde , giet den Mordant klaer af, en dikt hem op met fyn gestampte Gomme, voor elke pinte een half pond nemende : als de Gomme wel gesmolten is, doet hem den teems passéren , en hy is bereyd om mede te drukken.
14.
Iudien gy nu eene tonne violetten Mordant wilt zetten van twee honderd pinten, mengelt
KAT OEN-DRUKKER. 9 saemen honderd pinten Yzer-nat en honderd pinten verschen Azyn : neemt zes ponden Sel Gemme , dry ponden spaensch Groen , dry pon¬den cyperschen Vitriol-steen , en dry ponden Sel Armoniac. Gy kont deze twee honderd pinten in dry of vier keeren warm rnaeken, volgens de grootte van uwen ketel , die gy daer toe gebruykt, en voor eiken ketel uwe Zouten verdeden in dry of vier, Gy giet dan alle deze ketels byeen in uwe tonne , en gy mogt ’er van nu af ook de Gomme in stor¬ten, die zoo veel te beter zal smiltèn, ver- mids den Mordant nog warm is. Naer dat gy twee dagen wel geroert hebt , vier of vyf mael dags , en dat den Mordant zynen behoor- lyken graed van dikte heeft, gy laet de tonne twee dagen rusten , en dan mogt gy van bo¬ven stillekens afscheppen het geen gy noodig hebt om te drukken, het zelve eerst door den teems passerende.
i5.
Om aen dezen violetten Mordant een Vio¬let-couleur te geven voor de Drukkers, het e geen zy een Oog of Gezigt noemen, om hunne
plaet te beter te zien afscheyden in het druk¬ken, gy neemt twee ponden Provincie-hout; gy doet die eene halve uer koken in acht of thien pinten Rivier- of Regen-water met een vierendeel gemeenen Aluyn : gy giet dit af- kokzel, zonder het hout, in de tonne , eenige ueren naer dat gy ’er de Gomme hebt in ge-stort , en gy roert gelyk hier vooren gezeyd
is. Gy doet ’er te vooren twee of dry ponden
1O DEN VOLMAEKTEN Gorame meer in voor dit afkokzel. Het is zeer geraedzaern dit Couleur , als ook alle andere Couleuren, met eenen scheel te dekken, om te beletten dat den Mordant iets van zyne kragt verlieze.
HET TWEEDE EN DERDE VIOLET.
16.
Op de zelve maniere maekt gy het tweede Violet, met eene pinte Yzer-nat en twee pin¬ten verschen Azyn te nemen ; en Tiet derde Violet, met eene pinte Yzer-nat en dry pinten verschen Azyn te nemen. ’T is altyd de zelve werking , de zelve hoeveelheyd der Ingrediën¬ten en de zelve hoeveelheyd van Gomme.
17.
Gy verstaet wel, dat gy op deze wyze zoo vele soorten van Violet kont maeken als gy begeirt, met min of meer Yzer-nat te nemen en de zelve hoeveelheyd der Zouten.
HET EERSTE ROOD,
18.
Doet in eenen nieuwen aerden pot twee ponden roomschen Aluyn, een half pond Sel Saturni, een vierendeel Souda van Alikanten en een half vierendeel Sel Armoniac , elk in ’t bezonder fyn gestampt; giet ’er op eene pinte schoon Rivier- of Regen-water, roert het wel om met eenen houten lepel, en laet dezen pap vier en-twintig ueren staen trekken : neemt dan vier pinten sterken Azyn , die gy laet warm worden in eenen anderen aerden pot; giet dezen Azyn stillekens op den pap , altyd
KATOEN-DRUKKER. ir
wel roerende , en gy laet hem vyftig ueren staen trekken, alle thien ueren wel uniroe- rende : dau laet gy hem rusten en klaer wor¬den : klaer geworden zynde , giet hem stille¬kens af in eenen anderen pot, en dezen Mor¬dant is bereyd om opgedikt te worden met een half pond Ameldonk voor vier pinten, op de zelve maniere gelyk den zwarten Mordant, vyf of zes minuten laetende koken, en half
I
koud zynde , door eenen schoonen lynen doek passerende. Dit Rood dient gemeenlyk om te schetzen; maer voor roode gronden, by voor¬beeld, word het ook opgedikt met Gomme, twee ponden voor vier pinten nemende.
19,
Indien gy nu eene tonne rooden Mordant wilt zetten van twee honder.d pinten, neemt honderd ponden roomschen Aluyn, vyf-en- twintig ponden Sel Saturni , twaelf ponden Souda van Alikanten, en zes ponden Sel Ar- 1 mouiac ; roert alle deze Ingrediënten onder
: een, giet ’er vier-en twintig of dertig pinten
Rivier- of Regen-water op , roert dezen pap wel om, laet hem vier en twintig ueren staen werken; giet ’er dan twee honderd pinten Azyn, gewarmt zynde, stillekens by ; roert alles wel onder een , twee of dry dagen lang, vier of vyf mael dags : laet de tonne dan twee dagen i gerust staen, eer gy ’er van mogt gebrnyken,1
1 van boven stillekens afscheppende het geen
* klaer is,
s 20.
1 Om aen dezen Mordant een rood gezïgt te
B
12 DEN VOLMAEKTEN geven voor de Drukkers , gelyk gy gedaen hebt voor het Violet, neemt twee ponden Fer» nambouk-hout, doet dit koken in eenen bezon- deren pot, in thien pinten Rivier- of Regen* water, met een vierendeel rooden Wynsteen , ten tyde van eene halve uere ; en als den Mordant vier-em twintig of dertig ueren ge- j
staen heeft, giet ’er dit rood afkokzel in, zon¬der het hout, wederom wel omroerende. Gy mogt ’er te vooren wel dry of vier ponden roomschen Aluyn meer by doen voor dit rood afkokzel.
21,
Naer dat de tonne eenige dagen gerust heeft,' en dat den Mordant schoon en klaer gezonken is , kont gy het altemael afscheppen en in eene schoone tonne gieten, die gy toestopt, om te bewaeren, gelyk hetYzer-nat; maergymoefe opletten, dat de tonnen en kuypen, in welke het Rood gemaekt en bewaert word, van wit hout moeten zyn, dat niet kan boenen, of den schoonen glans van het Rood verduysteren.
Voor andere Couleuren moet men de zelve voorzigtigheyd niet gebrnyken.
22.
Indien ’er in de Chitzen of Doeken dry of vier verscheyde soorten van Rood moeten zyn, kont gy by acht pinten Rood een Bier¬glas Yzer-nat gieten, om het Rood te doen verbruynen, en de dry of vier soorten van Rood beter te konnen onderscheydeu.
23.
Vele Coloristen gebruyken Potasschen, roo-
14 DÈN VOLMAEKTEN
25.
Gy kont ook het tweede , derde en vierde Rood maeken van het eerste Rood, met daer by de helft, twee derde en dry vierde parten verschen Azyn te mengelen; maer de onder; vinding leert, dat deze soorten van Rood zulk- daenigen luyster niet hebben als de gene die elk in ’t bezonder gemaekt zyn; nogtans voor gemeene Katoenen en Doeken moet men zoo groote oplettendheyd niet gebruyken,
DE MENGELINGEN.
26.
Door de verscheyde mengelingen van het Yzer-nat, het Violet en het Rood volgens ver¬scheyde maeten, kont gy nu zoo vele verscheyde Couleuren maeken als gy begeirt; alle soorten van hooge en leege Bruyne , Carmelite , Puce, Foularde , Pruyme , Kastanje, Gramoisie en Snuyf-couleuren. Ik zal hier eenige byvoegen , om u den weg te toonen,
27.
Dry maeten Yzermat en eene maete Schets- rood maeken donker Bruyn , donker Puce, donker Snuyf-couleur, enz., al gelyk gy het noemen wilt.
28.
Twee maeten Yzer-nat en eene maete Schets- rood maeken Foularde , Kastanje-couleur, enz.
29.
De helft Yzer-nat en de helft Schets-rood maeken middelbaer Bruyn , donker Steen¬rood , enz.
KATOEN-DRUKKER. i5
30.
Eene maete Yzer-nat en twee maeten Schets- rood maeken bruyn Rood , ligte Foularde, enz.
31.
Dry maeten donker Violet en eene maete Schets-rood maeken donker Pruym-couleur, enz.
32.
Dry maeten ligt Rood en eene maete ligt Violet maeken Cramoisie-couleur,enz. enz. enz.
33.
Alle deze Couleuren worden opgedikt met Gomme , voor elke pinte een half pond ne¬mende , en als zy de behoorlyke dikte heb¬ben, door den teems passerende,
34-
Alle de voorgaende Couleuren worden vaste Couleuren genoemt, om dat zy, door de kragt der Mekrap en de magt van ’t vuer te voorschyn bragt zynde , altyd met de katoene zelfstan- digheyd vereenigt blyven. De volgende Cou¬leuren ( uytgenomen het vast Geel en het Merdoye ) worden losse genoemt, om dat zy, door de magt van het vuer in de ziel van het Katoen niet ingedrongen zynde , door de lugt en het wasschen allengskens veranderen en verflauwen. Onder de losse Couleuren is het Blauw het standvastigste , en word gemeen- lyk het eerste naer de vaste Couleuren inge- vult : maekt het op de volgende wyze. HET BLAUW.
35.
Doet in eenen yzeren of aerden pot thien
i6 DEN VOLMAEKTEN pinten Rivier- ot Regen-water ; roert ’er in een vierendeel fyn gestampte Souda van Ali- kanten en een hall pond Sei de Tartre ; stelt den pot op liet vuer, en doet hem koken ten tyde van vyf minuten ; stelt hem dan af; neemt van dit water zoo veel als genoeg is in eeuen anderen aerden pot; doet’er in een pond van den besten Indigo Gnatimalo, fyn gestampt, en roert het om tot dat het eenen dikken pap is; neemt dan een weynig seffens, slypt het op eenen marmeren steen, gelyk men doet met d’Olie - verwe; en als het fyn geslepen is , doet het in den yzeren pot by het Souda-water. Alswanneer ai den Indigo alzoo geslepen is , kuyscht met een borstelken den steen, het mes, den pot enz. met Souda- water , dat gy daer voor uyt den pot gehou¬den hebt; giet dit dan al te saemen in den yzeren pot; roert het wel om; stelt hem op liet vuer, en doet hem wederom vyf minuten koken : stelt hem dan af; roert ’er aenstonds een half pond van den besten rooden Orpi¬ment in, en vyf of zes minuten daer iiaer een pond van den besten levenden Kalk : naer thien minuten geroert te hebben , tot dat den Kalk wel ontbonden is , stort ’er in vyf ponden zeer fyn gestampte senegalsche Gomme, en roert dan zoo lang tot dat de Gomme wel ge¬smolten is, Als gy oordeelt dat het Couleur zyne behoorlyke dikte heeft, laetgy het vier- en-twintig ueren gerust staen : gy neemt d^n met eenen houten lepel het bovenste vel stille- kens af, en giet het Couleur in den bak, waer
KATOEN-D RUKKER. 17 van ik aenstonds de beschryviug geven zal* 36.
Deze hoeveelheyd van blauw Couleur is ey- gentlyk bestemt om met plaetjens in te vul¬len; maer indien men met penseelkens het Blauw wilt inschilderen , gelyk men gemeen- lyk doet in de gemeene Katoenen en Doeken, gy kont eene kleyndere hoeveelheyd niaeken op de zelve maniere hier vooren aengewe- zen, met te nemen twee pinten Regen- of Rivier-water , eene once Souda van Alikan- ten, twee oneen Sel de Tartre , een vieren¬deel Indigo, twee oneen rooden Orpiment, een vierendeel levenden Kalk , en een pond fyn gestampte Gomme ; en wilt gy nog min Cou¬leur inaeken, neemt de helft van alle de aen- gewezene Ingrediënten.
3?.
Den bak , waer uyt het Blauw met plaet¬jens gedrukt word , is gemaekt van hout, ge- voeyert of bekleed met lood, eenen voet en halflang, dry vierde van eenen voet breed, en dry vierde van eenen voet hoog. Op de vier hoeken is een houte kolommeken, dat ontrent eenen halven voet boven den bak uyt- steekt, van boven doorboort zynde, om een koordeken door te steken. In den bak hangt een vierkantig houte raemken , bespannen met Neteldoek, rustende op het Couleur, en vast- gemaekt op de vier hoeken met koordekens , gesteken door de gatjens van de houte kolom- mekens, zoodaenig dat gy het kont laeten zinken naer maete dat het Couleur vermin-
i8 DEN VOLMAEKTEN dert. Den bak aldus gestelt zynde , vryffc gy stillekens met eenen houten rakker op den Neteldoek , tot dat 'er het Couleur door komt; gy maekt de koordekens van het raemken gelyklyk vast op de vier hoeken, en den bak is bereyd om uyt te drukken.
38,
lederen keer dat den Drukker ophoud van werken, moet men den bak dekken meteen dobbel laken, of ander dekzel, om te belet¬ten dat de kragt van het Couleur door de lugfc verflauwe.
3g.
Als het Blauw ingevult of ingeschildert is , moet het ten minsten vier-en-twintig ueren hangen droogen , eer het mag gespoelt worden; en men laet het twee of dry ueren in ’t loopende water hangen, eer men het spoelt en klopt. Als het schoon geklopt en gespoelt is, hangt het te droogen, om dan het Geel in te vullen.
40.
Bemerkt, ten eersten, dat, hoe groender het Couleur is, hoe schoonder het Blauw we* zen zal : en hebt zorg dat gy eenen doek voor uwen neus en mond bind , bezonderlyk eer gy ’er den Orpiment in roert; want het zoude konnen gebeuren dat gy door den vergiftigen stank in bezwyming zoud vallen, indien gy deze voorzorg niet gebruykte.
41.
Bemerkt ten tweeden , alwaer het Blauw op het Violet of Pars valt, maekt het dobbel Blauw ; alwaer het Blauw op het Geel valt, maekt het Groen, HET